T.C. ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İKTİSAT ANABİLİM DALI

Transkript

1 T.C. ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İKTİSAT ANABİLİM DALI BEŞERİ SERMAYENİN İKTİSADİ GELİŞMEDEKİ ROLÜ VE ÖNEMİ: ADANA İLİNE İLİŞKİN BİR UYGULAMA Bilgehan GÖKÇEN YÜKSEK LİSANS TEZİ ADANA

2 T.C. ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İKTİSAT ANABİLİM DALI BEŞERİ SERMAYENİN İKTİSADİ GELİŞMEDEKİ ROLÜ VE ÖNEMİ: ADANA İLİNE İLİŞKİN BİR UYGULAMA Bilgehan GÖKÇEN Danışman: Prof. Dr. Nejat ERK YÜKSEK LİSANS TEZİ ADANA

3 Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğüne, Bu çalışma, jürimiz tarafından İktisat Anabilim Dalında YÜKSEK LİSANS TEZİ olarak kabul edilmiştir. Başkan : Prof. Dr. Nejat ERK (Danışman) Üye : Prof. Dr. Mahir FİSUNOĞLU Üye : Prof. Dr. Altan ÇABUK ONAY Yukarıdaki imzaların, adı geçen öğretim elemanlarına ait olduklarını onaylarım..../.../. Prof. Dr. Nihat KÜÇÜKSAVAŞ Enstitü Müdürü Not: Bu tezde kullanılan özgün ve başka kaynaktan yapılan bildirişlerin, çizelge, şekil ve fotoğrafların kaynak gösterilmeden kullanımı, 5846 Sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu'ndaki hükümlere tabidir.

4 ii ÖZET BEŞERİ SERMAYENİN İKTİSADİ GELİŞMEDEKİ ROLÜ VE ÖNEMİ: ADANA İLİNE İLİŞKİN BİR UYGULAMA Bilgehan GÖKÇEN Yüksek Lisans Tezi, İktisat Anabilim Dalı Danışman: Prof Dr. Nejat ERK Ağustos 2006, 111 sayfa 21. yüzyıl ekonomilerinin analizinde, ülkelerin sosyo-ekonomik göstergeleri daha fazla önem kazanmıştır. Sonuç olarak, son 25 yıla kadar hak ettiği ilgiyi göremeyen beşeri sermaye daha fazla ilgi çekmeye başlamıştır. Böylece işgücü, sermaye, doğal kaynaklar ve girişimci gibi klasik üretim faktörlerine ilave olarak, son yıllarda beşeri sermayenin artan önemi büyüme ve gelişme politikalarının yeniden gözden geçirilmesini gerekli kılmıştır. Bu bağlamda, bu tezde beşeri sermaye ve rekabet arasında anlamlı bir ilişkinin olup olmadığı araştırılmıştır. Özellikle, Adana bölgesindeki imalat sanayinden seçilen firmaların beşeri sermaye ölçümü olarak 14 soruyu içeren bir anket geliştirilmiş ve kullanılmıştır. Bağımlı değişken tarafında, rekabet gücü göstergesi olarak firmaların vergi matrahları kullanılmıştır. Firmalar, kar bildiren ve zarar bildiren firmalardan oluşan iki gruba ayrılmıştır. Böyle ikili bir ayırıma, zarar bildiren firmalar için hiçbir vergi matrahı mümkün olmadığı için gerek duyulmuştur. Sonuçta, beşeri sermaye göstergelerinin firmaların kar olasılıkları üzerindeki etkisini değerlendirmek için bir Probit Modeli oluşturulmuş ve kullanılmıştır. Sonuçlar, bütün beşeri sermaye göstergeleri içinden yalnızca toplam çalışma süresinin ve bayan işgücü katılımının kar olasılıklarını önemli ölçüde arttırdığını açıklamaktadır. Ayrıca tekstil kukla değişkeni, tekstil endüstrisindeki firmaların diğer firmalardan daha düşük kar olasılıklarına sahip olduğunu belirtmektedir. Anahtar Kelimeler:Beşeri Sermaye, Ekonomik Büyüme, Ekonomik Gelişme, Probit Modeli.

5 iii ABSTRACT THE ROLE AND IMPORTANCE OF HUMAN CAPITAL IN THE ECONOMIC DEVELOPMENT: AN APPLICATION FOR ADANA Bilgehan GÖKÇEN M.A. Thesis, Department of Economics Supervisor: Professor Nejat ERK August pages In the analysis of the 21st century economies, the socio-economic indicators of countries have gained more significance. As a result, human capital, which has not received the attention it deserves until the last quarter century, has started to attract more attention. Thus, the increasing importance of human capital, in addition to classical production factors, such as labor, capital, natural resources, and entrepreneurship, in recent years has necessitated reconsideration of growth and development policies. In this regard, whether a meaningful relationship exists between human capital and competition is investigated in the following thesis. Specifically, an inquiry which consists of 14 questions was developed and used as a measure of human capital of selected firms in manufacturing in the Adana area. On the dependent variable side, the tax bases of the firms were used as a proxy for competitiveness. In particular, the firms were divided into two groups consisting of firms reporting profits and firms reporting losses. Such a binary division was needed since no tax base was available for the firms, reporting losses. Finally, a Probit Model was constructed and used to assess the impact of human capital indicators on the firms' profit probabilities. The results reveal that of all the human capital indicators only seniority and female participation increase the profit probabilities significantly. Also, a textile dummy indicates that the firms in the textile industry have lower profit probabilities than others. Keywords: Human Capital, Economic Growth, Economic Development, Probit Model.

6 iv TEŞEKKÜR Tez çalışmam süresince çalışmalarımda bana her türlü yardımı ve desteği sağlayan, ilgisini esirgemeyen danışmanım Prof. Dr. Nejat ERK e, tez jürisinde yer alan ve tezimin şekillenmesinde önemli katkıları bulunan Prof. Dr. Mahir FİSUNOĞLU na ve Prof. Dr. H. Altan ÇABUK a sağlamış oldukları katkılardan dolayı sonsuz teşekkürlerimi ve saygılarımı sunarım. Tez süresi boyunca gerek en değerleri fikirleri ve yardımlarıyla tezimin kitlendiği noktalarda bana çıkış noktası sağlayan gerekse bu sıkıntılı süreçte her türlü manevi desteklerini benden esirgemeyen Doç Dr. Seda ŞENGÜL e, Yrd. Doç. Dr. Kenan LOPCU ya, Yrd. Doç. Dr. Sanlı ATEŞ e ve arkadaşım Arş. Gör. Selim ÇAKMAKLI ya şükranlarımı bir borç bilirim. Sadece bu süreçte değil, hayatımın her aşamasında maddi ve manevi her türlü desteklerini benden esirgemeyen, bugünlere gelmemde ki en büyük katkıyı sağlayan ve asla haklarını ödeyemeyeceğim değerli aileme minnet ve şükranlarımı sunarım.

7 v İÇİNDEKİLER ÖZET...ii ABSTRACT...iii TEŞEKKÜR..iv TABLOLAR LİSTESİ...viii ŞEKİLLER LİSTESİ...ix GİRİŞ...1 BÖLÜM I BEŞERİ SERMAYE, KALKINMA VE REKABET GÜCÜ 1.1. Beşeri Sermaye Kavramı Beşeri Sermayenin Tanımı Beşeri Sermayenin Ölçümü Literatür Taraması Beşeri Sermaye Kavramının Gelişimi ve Büyüme Teorilerinde Beşeri Sermayeye Bakış Klasik Büyüme Teorisinde Beşeri Sermaye Marxist Büyüme Teorisinde Beşeri Sermaye Neo-klasik Büyüme Modeli ve Beşeri Sermaye Schultz ve Beşeri Sermaye Teorisi(Schultz Modeli) Zvi Grilliches Mankiw-Romer-Weil(MRW) İçsel Büyüme Teorileri Kapsamında Beşeri Sermaye Romer Lucas Jones Kalkınma Kalkınma Kavramının Tanımı, İçeriği ve Gelişimi Kalkınma Kavramının Gelişimi ve Kalkınma Teorilerinin Ortaya Çıkış Süreci Rekabet Gücü Rekabet Gücü: Tanımı, Göstergeleri, Beşeri Sermaye ve Kalkınmayla İlişkisi..46

8 vi BÖLÜM II TÜRKİYE NİN KALKINMA SÜRECİNDE BEŞERİ SERMAYENİN YERİ 2.1.Türkiye nin Kalkınma Sürecinde Eğitimin Önemi Türkiye Kalkınma Sürecinde Sağlık Sektörünün İncelenmesi Göç Olgusunun Türkiye nin Kalkınma Süreci Açısından İncelenmesi...61 BÖLÜM III ADANA İMALAT SANAYİ ÜZERİNE BİR UYGULAMA 3.1 Adana İmalat Sanayi Üzerine Bir Uygulama Araştırmanın Yöntemi Hipotez Tanımlar Veriler ve Toplanması Verilerin Çözümü ve Yorumlanması Örneklemin Genel Nitelikleri Örneklemin Çapraz Tablolar Aracılığıyla Analizi Bireylerin ve Ebeveynlerinin Öğrenim Durumları Arasındaki İlişki Babaları ile Bireylerin Öğrenim Durumları Arasındaki İlişki Anneleri ile Bireylerin Öğrenim Durumları Arasındaki İlişki Ebeveynlerin Meslekleri ile Bireylerin Öğrenim Durumları Arasındaki İlişki Babaların Mesleklerine Göre Bireylerin Öğrenim Durumları Annelerin Mesleklerine Göre Bireylerin Öğrenim Durumları Bireylerin Niteliklerine Göre Gelirlerinin Dağılımı Deneyime Göre Gelir Dağılımı Öğrenim Düzeylerine Göre Gelir Dağılımı Örneklemin Probit Aracılığı ile Analizi Veri Tabanları Değişkenler ve Tanımları Metodoloji ve Ampirik Sonuçlar...85 SONUÇ...90 KAYNAKÇA...92

9 EK ÖZGEÇMİŞ vii

10 viii TABLOLAR LİSTESİ Tablo 1.1. Bölgelere Göre Eğitimin Ortalama Getirisi (yüzde)...16 Tablo 1.2. Cinsiyet İtibariyle Eğitimin Getirisi (yüzde)...16 Tablo 2.1. Türkiye deki Okur-Yazar Oranının Yıllara ve Cinsiyete Göre Artış Oranları...54 Tablo 2.2. Türkiye de 6 ve Daha Yukarı Yaştaki Nüfusun Eğitim Durumu(2000 yılı)...55 Tablo 2.3. MEB Bütçesinin GSMH ve Konsolide Bütçeye Oranı(%)...56 Tablo 2.4. Bütçe İçerisinde Eğitim Hizmetleri (Cari Fiyatlarla, Milyar TL)...57 Tablo 2.5. Sağlıkla İlgili Demografik Göstergeler...61 Tablo 3.1. Verilerin Yaş ve Cinsiyete Göre Dağılımı...68 Tablo 3.2. Verilerin Toplam Çalışma Süresi ve Yaşa Göre Dağılımı...69 Tablo 3.3. Verilerin Toplam Çalışma Süresi ve Cinsiyete Göre Dağılımı...70 Tablo 3.4. Eğitim Durumuna Göre Cinsiyetlerin Dağılımı...71 Tablo 3.5. Eğitim Durumuna Göre Yaş Dağılımı...72 Tablo 3.6. Babanın Eğitim Durumu*Kişinin Eğitim Durumu Çapraz Tablosu...74 Tablo 3.7. Annenin Eğitim Durumu*Kişinin Eğitim Durumu Çapraz Tablosu...76 Tablo 3.8. Babanın Mesleği*Eğitim Durumu Çapraz Tablosu...78 Tablo 3.9. Annenin Mesleği*Eğitim Durumu Çapraz Tablosu...79 Tablo Aylık Toplam Gelir*Toplam Çalışma Süresi Çapraz Tablosu...80 Tablo Aylık Toplam Gelir*Eğitim Durumu Çapraz Tablosu...82 Tablo3.12. Probit Modelinin Tahmin Edilen Katsayılarına İlişkin Hesaplanan Test İstatistikleri...88

11 ix ŞEKİLLER LİSTESİ Şekil 1.1. İnsani Kalkınma İndeksi...42 Şekil 1.2. Rekabet Gücü Göstergeleri...48

12 1 GİRİŞ Bugünün dünyasında hazır olarak bulduğumuz pek çok bilgi, beceri, yetenek aslında yüzlerce yıllık bir kültürel gelişimin ve birikimin ürünüdür. Birbirini izleyen nesiller bir önceki dönemden gelen çeşitli bilgileri öğrendiler, kendilerine uygun olanları kullandılar, uygun olmayanlara da uyum sağlamaya çalıştılar ve onlar da öğrendiklerini kendilerinden sonra gelenlere aktardılar. Dünyanın insanla tanışmasından beri süregelen bu durum, iletişimin ve teknolojinin akıl almaz bir hızla ilerlediği bilgi çağına geçilmesiyle hızına yetişilemez bir sürece dönüştü. İçinde bulunduğumuz bu çağ pek çok yazar ve araştırmacı tarafından bilgi çağı olarak adlandırılmaktadır. Artık bu yüzyılda gelişebilmek ve büyüyebilmek için teknolojiye başvurulması olmazsa olmazlardan olmuştur. Yani kalkınma ve büyümenin, ticarette başarı sağlamanın ve daha adil bir gelir dağılımı elde etmenin temelinde bilim, teknoloji ve ar-ge çalışmaları vardır. Tabi bu süreçte başarılı olabilmenin temel koşullarından birisi de bu teknolojiyi kullanabilecek ve bu teknolojiye uyum sağlayabilecek nitelikli insan gücüne yani beşeri sermayeye sahip olmaktır. Çünkü siz ne kadar en son teknolojiye sahip olursanız olun bunu işleyebilecek nitelikli emek olmadıktan sonra sahip olunan teknoloji de tek başına hiçbir anlam taşımaz. Teknolojinin giderek bir savaşa dönüşmesi, bu savaşın temel taşı olan ve giderek daha fazla eğitilmek zorunda kalan insan gücü kavramına daha fazla önem verilmesini gerekli kılmıştır. Beşeri sermaye, kendinin bilgisini, yeteneklerini ve gücünü arttırabilmesini sağlayan eğitim, sağlık vb. gibi beşeri sermaye yatırımlarına yatırım yapan, yaptığı yatırımın karşılığını bekleyen, niteliksiz emekten farklılaşmış bir kavramdır (Tepecik, 2000, s.4; Dinler,2002, s.418). Özellikle 1950 lerle birlikte daha çok önem kazanan ve literatürde de sık sık yer verilmeye başlanan beşeri sermaye, bundan önceki süreçte hak ettiği ilgiyi yeterince görememiştir. Bu süreçten itibaren, önce neo- klasik temellere dayanan modellerde, daha sonra ise içsel büyüme teorisine dayanan modellerde kullanılarak hem büyüme hem de kalkınma süreçleriyle ilişkilendirilmiştir. Beşeri sermayenin büyüme ve kalkınmada oynadığı temel rol, azgelişmişlerle gelişmişler arasındaki farkın

13 2 kapatılmasındaki fonksiyonu ve toplumun nicel ve nitel değerlerini etkilemesi olarak belirtilebilir. Beşeri sermayenin bu makro düzeydeki etkilerinin yanında, mikro düzeyde de ülke içinde faaliyet gösteren firmaların ve endüstrilerin arasındaki rekabet gücünü etkilemesi anlamında bir etkiye sahiptir. Özellikle küreselleşme, artan yatırım hacmi ve hızla gelişen ve yayılan teknoloji sayesinde dünya ve ülke ölçeğinde giderek şiddetlenen rekabet koşullarında, firmalar ve sanayiler küresel piyasada daha fazla pay sahibi olmak için yoğun çaba göstermektedirler. Yaşanan bu küreselleşme süreci ile birlikte en üst düzeyde gerçekleşmeye başlayan rekabet ve giderek karmaşıklaşan rekabet ortamının bir sonucu olarak da rekabet avantajı sağlayabilme, rekabet avantajı yaratan kaynakların ve faktörlerin neler olduğu ve bununda ötesinde rekabet üstü olabilmenin yolları, işletmelerin ve ülkelerin temel gündemini oluşturmuştur. İşte böyle yoğun bir mücadelenin yaşandığı bu ortamda beşeri sermaye ve yatırımlarına önem verilmesi, verimliliğin ve yatırımların artmasına neden olacaktır. Bu da büyümeye yardımcı olacak ve artan gelirler aracılığı ile daha iyi sosyal koşulların oluşması sağlanacaktır. Bütün geliştirilen bu koşullar da kalkınmaya doğrudan etki edecektir. Bu çalışmada aslında beşeri sermayenin mikro boyutunun araştırılmasına yönelik bir çalışmadır. Adana imalat sanayinde faaliyet gösteren firmaların sahip oldukları beşeri sermaye ile rekabet edebilme güçleri arasındaki ilişki bulunmaya çalışılmıştır. Çalışmanın ilk bölümünde beşeri sermayenin teorik temellerinin yanı sıra, gelişimi ve eleştirildiği noktalar sunulmuştur. Kökenleri Klasiklerde Adam Smith ve Ricardo, Neo- klasik çağda Schutz, Grilliches, Mankiw-Romer-Weil ve İçsel Büyüme Teorilerinde Romer, Lucas ve Jones a kadar inen bir analiz yapılmıştır. Beşeri sermayenin büyüme teorilerindeki yeri incelendikten sonra, kalkınma kavramından, içeriğinden, gelişme sürecinden ve bu sürece katkı yapmış kişilerden bahsedilmiştir. Bölümün sonunda ise rekabet gücü tanımı, göstergeleri ve beşeri sermaye ve kalkınmayla ilişkisi bağlamında ele alınmıştır.

14 3 İkinci bölümde ise beşeri sermayenin kalkınma sürecindeki yeri ve bu iki kavramın da birlikte Türkiye deki önemi ve etkileri üzerinde durulmuştur. Ayrıca Türkiye nin yaşadığı kalkınma sorunlarına da çözüm önerileri sunulmaya çalışılmıştır. Üçüncü bölümde ilk olarak beşeri sermaye ile ilgili bir literatür taraması yapılmış, daha sonra ise uygulama çerçevesinde, Adana imalat sanayi için yapılan anketlerden elde edilen veriler üzerinde çapraz tablolar aracılığı ile çeşitli analizler yapılmıştır. Bundan sonra uygulama sürecinde elde edilen verilerle klasik regresyon yapmak uygun olmayacağı için probit uygulamasına gidilmiş ve bölümün en sonunda da bu uygulamadan elde edilen sonuçlar yorumlanmıştır.

15 4 BİRİNCİ BÖLÜM BEŞERİ SERMAYE, KALKINMA VE REKABET GÜCÜ 1.1. Beşeri Sermaye Kavramı Beşeri Sermayenin Tanımı Kalkınma ekonomisinde sermaye birikimi denildiğinde, genelde akla yalnızca makineler, fabrikalar, binalar gibi fiziki sermayede ortaya çıkan gelişmeler gelmektedir. Ancak ekonomiler, çalışanların sahip oldukları ve ekonomistlerin de insan sermayesi ya da beşeri sermaye olarak adlandırdıkları diğer bir tür sermayeye de sahiptirler (Yıldırım ve Kahraman, 2003, s.74). Bir ülke ekonomisinin veya ülke ekonomisi içindeki işletmelerin gelişip, büyüyebilmesi, uluslar arası piyasalarda söz sahibi olabilmesi, verimliliğini ve karlılığını arttırabilmesi için salt fiziksel yatırım yeterli değildir. Makro ve mikro ekonomik seviyelerde başarılı olabilmenin en önemli ve etkin nedenlerinden biri de yapılacak işin kapsamının gerektirdiği nitelikte yetenek ve eğitime-öğrenime sahip insan kaynaklarına sahip olmaktır. Başka bir deyişle, bir ülke ekonomisinin veya bir işletmenin uzun vadede başarısı, sahip olunan insan gücü kaynaklarının nitelikleri ile sınırlı ve orantılıdır. Fiziksel (makineler- tesisler), mali veya doğal kaynaklar ne denli büyük olursa olsun nitelikli insan gücü (beşeri sermaye) olmadan, ne ülke ekonomisinin ne de işletmelerin uzun vadede kalıcı bir başarıya ulaşması düşünülemez (Gürak, 2004). Özellikle sürdürülebilir bir ekonomik kalkınmanın elde edilebilmesi için etkin olarak kullanılması gereken kaynaklardan (ekonomik kaynaklar:beşeri sermaye, fiziki sermaye ve doğal kaynaklar vb.; sosyal kaynaklar: adil gelir dağılımının sağlanmasına yönelik politika uygulanması vb. ve çevresel kaynaklar)(haris, 2000) en önemlilerinden biri olan beşeri sermaye, işgücünün verimliliğini arttırması ve bilgi teknolojilerinin üreticisi ve kullanıcısı olması nedeniyle ekonomik kalkınmada da önemli bir yere sahiptir. Günümüzde üretken bir sermaye olarak kabul edilen beşeri sermaye, klasik

16 5 iktisatçılardan günümüze kadar birçok iktisatçı (Schultz, 1971 ve 1973; Becker,1974, 1976, 1985, 1986 ve 1990; Psacharopoulos,1995 ve 2002; Barro, 1993, 1994, 1998 ve 2001; Chiswick, 1962) tarafından incelenmiş ve kullanıldığı alana göre çeşitli şekillerde ele alınmıştır (Yu, 2001, ss.1-28).bu bağlamda da beşeri sermayeye ilişkin pek çok tanımlama yapılmıştır. Bu tanımlamalardan Jim Saxton a ait olan tanımlamada beşeri sermaye, bireylerin işgücü piyasasındaki değerlerini arttırmak için kazandıkları beceri ve bilgi olarak tanımlanmıştır (Saxton, 2000, s.30).bartola tarafından yapılan tanımlamaya göre ise beşeri sermaye, bireyin gelir üretebilme yeteneğinin bir değerlendirmesidir (Bartolo, 1999, s.56). Yumuşak ve Bilen in OECD den alıntı yaparak aktardığı tanımda ise, beşeri sermaye kavramı, iktisadi faaliyetlerle ilgili olarak bireylerde oluşan bilgi, beceri ve diğer nitelikleri kapsamaktadır. Bu tanım geniş anlamda ele alındığında ise insanın üretken olarak ortaya koyabileceği tüm nitelikleri içermektedir (Yumuşak ve Bilen, 2000, s.85). Bu çerçevede beşeri sermaye bir yandan bireylerin sahip olduğu bilgiyi temsil ederken, diğer yandan bireylerin diğer bireylerden öğrenme ve değişen koşullara uyum yeteneğinin bir göstergesi olmaktadır (Saygılı ve Cihan, 2006, s.19). Burada belirtilen tanımlamalardan başka, literatürde beşeri sermayeye ilişkin pek çok tanımlama yapılmasına rağmen genel olarak kabul edilmiş bir tanımlama mevcut değildir. Ama genel bir ifadeyle beşeri sermayenin ekonomide ve ekonomik büyümede rol oynayan temel faktörlerden biri olduğunu söyleyebiliriz. Özellikle 1960 lardan bu yana beşeri sermayenin iktisadi büyümedeki yeri, teknolojik gelişmelerle beraber ekonomi literatüründe önemli ölçüde yer almış ve beşeri sermaye yatırımlarının kişisel ve toplumsal gelişmeye etkisi inceleme konusu yapılmıştır (Colombo ve Grilli, 2005; Ortigueira, 2003; Asteriou ve Agiomirgianakis, 2001; Wolff, 2000; Kalemli-Özcan, Ryder ve Weil, 2000; Wong ve Yip, 1999; Oketch, 2002; Temple, 1999; Romer, 1989b). Son dönemlerde de beşeri sermayenin ekonomik büyümedeki öneminin artmasında, ekonomik büyümedeki (mal ve hizmet çıktılarındaki) artışı analiz etmek için yapılan çalışmaların sayısının artmasının büyük bir etkisi olmuştur. Genellikle araştırmacılar çıktının büyüme tahminlerinde, modeldeki geleneksel girdiler (fiziki sermaye, işgücü) tarafından açıklanamayan büyük bir artıkla (residual) karşılaşmaktadırlar. Şöyle ki çıktıdaki değişim (bağımlı değişken) yalnızca

17 6 açıklayıcı değişkenlerdeki ya da bağımsız değişkenlerdeki değişmeler tarafından açıklanamamaktadır. Böyle bir büyüme muhasebesinde beşeri sermayeye başvurulması, araştırmacıların ekonomik büyümeyi daha iyi açıklamalarına izin vermiştir ve araştırmacılar sonunda beşeri sermayedeki artışın ekonomik büyüme üzerinde önemli bir etkisinin olduğunu bulmuşlardır (Saxton, 2000, s.37; Grilliches, 1997, s.331). Tabi ki beşeri sermayenin etkileri üzerine yapılan teorik ve uygulamalı çalışmalar sadece verimlilik ve büyüme ile sınırlı değildir. Beşeri sermayenin diğer etkilerinden bazıları şunlardır: Beşeri sermaye işgücünün değişen koşullara uyumunu kolaylaştırmakta ve özellikle kadınların işgücüne katılımını arttırarak işgücü potansiyelinin etkin kullanılmasını sağlamaktadır. Nitelikli insan gücü (beşeri sermaye) farklı talep yapısı nedeniyle dış ticaret ve üretim yapısının bileşimini etkilemektedir. Beşeri sermaye, istihdam ve gelirin (ücretin) artmasına neden olarak işsizliğin ve yoksulluğun azalmasına, gelir dağılımının iyileşmesine etki edecektir. Eğitim, demokratikleşme, katılımcılık, insan hakları ve sosyal uyum gibi toplumsal değerlerin yerleşmesinde ve çevrenin korunması ve geliştirilmesinde büyük önem taşımaktadır (Saygılı ve Cihan, 2006, s.25 ). Bu kadar önemli olan ve etkilerinin de bir bu kadar önemli olduğu beşeri sermayenin daha etkin bir yapıya sahip olabilmesi ve kendisini oluşturan bilgi, beceri ve diğer nitelikleri kazanmasına yönelik olarak yapılan faaliyetlere beşeri sermaye yatırımları denilmektedir. Her toplumsal formasyon kendi geleceğini garantiye almak için çeşitli yatırımlar yapmak zorundadır. İnsan yatırımı ise bu yatırımların en ciddi olanıdır ve diğerlerine göre daha uzun vadede ürün verecek olan yatırımlardır. Ayrıca Schultz a göre bu yatırımlar, insanın niteliğinin iyileşmesine ve verimliliğinin artmasına sebep olmaktadır. Dolayısıyla da fert başına reel gelir artışının önemli bir kısmı insana yapılan yatırımdan kaynaklanmaktadır (Koçancı,2002; Tunç,1993,s.7). Schutz, beşeri sermaye yatırımlarını, kaynağı ne olursa olsun bir halkın sahip olduğu faydalı yeteneklerin toplamı olarak ifade etmiştir (Schutz, 1968, s.277) ve insana yapılan yatırımları eğitim, yüksek eğitim, işbaşında eğitim (on- the- job training ), göç, sağlık ve iktisadi bilgi olarak sıralamıştır. Ama Ona göre bu yatırımlar gelirin kişisel

18 7 dağılımı, uluslar arası ticaret, becerikli kişilerin uluslar arası hareketliliği, eğitim hizmetlerinde kaynak dağılımı, ayrımcılığın okul performansındaki motivasyona olan etkileri, üretim fonksiyonu altında eğitilmiş işgücü ve aile planlamasına kadar genişletilebilir (Schultz, 1971, s.8). Bu durumda Beşeri Sermaye, işgücünün verimliliğini arttıracak eğitim düzeyi, yetenek, sağlık, beslenme gibi faktörlerin tesiri altında kalır. Daha iyi eğitilen, beslenen, sağlıklı ve yetenekli işgücünün daha verimli ve kapsamı geniş bir beşeri sermaye yaratacağı açıktır (Dülgeroğlu,1997,s.89) Beşeri Sermayenin Ölçümü Ülkelerin sahip oldukları beşeri sermaye stoklarının karşılaştırılması ve beşeri sermayenin başta ekonomik büyüme olmak üzere diğer makro değişkenler üzerindeki etkisinin araştırılabilmesi için beşeri sermayenin ölçülebilir göstergelerle ifade edilmesi gerekmektedir (Dura, Atik ve Türker, 2004, s.14). Bununla birlikte beşeri sermayenin ölçülebilirliği konusu yeni değildir. Geçen yüzyılda Karl Marx ve 20. yüzyılın ortalarında da Joan Robinson ve Luigi Passinetti yi içeren Cambridge iktisatçıları bu konuyla ilgilenmişlerdir. Mulligian ve Sala-i Martin in çalışmaları da beşeri sermaye literatürüne, konuyu çok fazla özelleştirmeden bir dönüş yapılmasını sağlamıştır (Wachtel, 1997, ss ). Bu bağlamda en çok kullanılan beşeri sermaye göstergelerinin başında eğitim, sağlık ve göçle ilgili göstergeler gelmektedir. Belirtilen bu beşeri sermaye göstergeleri içinde ise eğitim özel bir önem taşımaktadır. Bunun temel nedeni beşeri sermayeyi oluşturan diğer bileşenleri ölçmedeki zorluktur. Ayrıca eğitime yapılan yatırımlar ve harcamalar vasıtasıyla oluşan işgücü, bir ülkenin beşeri sermaye stokunun ölçümü için kullanılabilecek en gerçekçi göstergelerin başında gelmektedir. Yukarıda sayılan bu temel beşeri sermaye göstergelerinden eğitimi çalışmalarında kullanan bilim adamlarının başında Mankiw-Romer-Weil, Ağır-Kar, O

19 8 Neill ve Wolff-Gittleman gelmektedir. Mankiw-Romer-Weil çalışmalarında beşeri sermaye ölçüsü olarak orta öğretime kayıt yaptırmış yaş arası nüfusun aktif nüfusa oranını kullanırken (Mankiw, Romer and Weil, 1992), Ağır-Kar ise eğitim ve sağlık harcamalarının GSMH içindeki yerini kullanmışlardır (Ağır ve Kar, 2003). O Neill ise okullaşma kayıtlarını kullanarak yaptığı eğitim-büyüme ilişkisini inceleyen yatay-kesit çalışmasında az gelişmiş ülkelerin, sayısal manada okullaşma ve eğitim alanında, diğer gelişmiş devletlerle olan açığını son zamanlarda giderek kapattığını tespit etmiştir. Ancak söz konusu ülkelerin hala eğitimden elde ettikleri faydalar (bilinçli, düşük suç oranı ve siyasi istikrara sahip toplum vb.) açısından gelişmiş ülkelerin çok gerisinde olduğu gerçeğini de vurgulamıştır (O Neill,1995). Wolff ve Gittleman ise hem okula kayıt yaptırma (enrollment) hem de okula gitme (attainment) temelinde, ilkokul, ortaokul ve üniversite olmak üzere üç eğitim seviyesinin yakınsama sürecindeki göreceli rollerini veya etkilerini açıklamaya çalışmışlardır (Wollf ve Gittlman, 1993). Bu yazarlardan farklı olarak Tuna ve Yumuşak ise beşeri sermayeyi kalkınma indeksiyle ölçmüşlerdir (Tuna ve Yumuşak, 2002). Beşeri Kalkınma İndeksi uzun ve sağlıklı bir yaşam, bilgi ve eğitim ile ekonomik olanaklar olmak üzere üç boyuttan oluşmaktadır. Beşeri Kalkınma İndeksinin birinci boyutu olan uzun ve sağlıklı yaşam, ortalama yaşam beklentisi ile ölçülmektedir. Bireylerin sağlık ve beslenmeyle ilgili hizmetler konusunda iyi durumda oldukları ülkelerde, ortalama yaşam süresi diğer ülkelere göre yüksek olmaktadır. Beşeri Kalkınma İndeksinin ikinci boyutunu oluşturan bilgi ve eğitim ise okur- yazarlık oranı ve okullaşma oranı ile ölçülmektedir. İyi bir yaşam sürdürebilmek için gerekli kaynaklara sahip olabilmek, beşeri kalkınmanın üçüncü boyutunu oluşturmaktadır. Bu boyut beşeri kalkınma indeksinde ortalama gelir ile ölçülmektedir (Dura, Atik ve Türker, 2004, ss.14-15). Beşeri sermaye ile ilgili çalışmaların asıl kaynağını eğitim oluşturmakla birlikte, toplumun sağlık düzeyi de beşeri sermayeyi besleyen ve gelişmesine önemli katkıda bulunan diğer bir unsur olarak karşımıza çıkmaktadır. Bir toplumun sağlık düzeyi ile ekonomik gelişmişliği arasında yakın ve karşılıklı bir nedensellik ilişkisi bulunmaktadır. Ekonomik gelişmesini belli bir düzeye getirebilmiş toplumlarda sağlık için ayrılan kaynaklar arttığı gibi, bireylerin sağlık bilinci de yükselmektedir. Bununla birlikte

20 9 sağlık düzeyinin gelişimi de ekonomik gelişimi hızlandırmaktadır (Mazgit,2002, s. 405). Bu göstergeyi çalışmalarında kullananlar arasında Taban (2004), Kalemli- Ryder-Weil (2000), Bloom-Canning-Sevilla (2004) ve Grossman (1999) i gösterebiliriz. Taban ın hazırladığı bildiride Türkiye de sağlık ve ekonomik büyüme arasındaki ilişki, dönemine ait yıllık veriler kullanılarak nedensellik testi ile incelenmiştir. Sağlık göstergeleri olarak toplam sağlık harcamaları ile doğuşta yaşam beklentisi verilerinin kullanıldığı çalışmada, doğuşta yaşam beklentisi ile ekonomik büyüme arasında çift yönlü bir nedensellik ilişkisi görülürken, sağlık harcamaları ile ekonomik büyüme arasında ise herhangi bir nedensellik ilişkisine rastlanmamıştır. Toplam sağlık harcamaları ile ekonomik büyüme arasında herhangi bir nedenselliğe rastlanılmaması, bu alana yapılan harcamaların yetersiz ve verimsiz olduğunu göstermektedir. Dolayısıyla bu harcamaların daha etkin ve verimli alanlarda kullanılması için bu konuda acil reformlara gereksinim bulunduğu gözden kaçırılmamalıdır (Taban, 2004). Kalemli-Ryder-Weil e göre ise, toplumların sağlık durumlarının gelişmiş olmasının önemli bir sonucu, ortalama hayatın uzunluğudur. Buna göre azgelişmiş toplumlardaki ortalama ömür gelişmiş toplumlara kıyasla daha kısadır. Sözkonusu bu olgu beşeri sermaye stokunu önemli ölçüde etkilemektedir. Bu etkileşimin önemli bir göstergesi, ortalama ömrün uzamasıyla, insanların çalışma sürelerinde ortaya çıkan ilave süredir. Çünkü ömür uzadıkça insanların aktif olarak üretimde bulunma imkanları da artmaktadır. Böyle bir olayın beşeri sermaye stokuna etkisi şu manada ortaya çıkmaktadır: Aktif olarak çalışan her bir insanın beşeri sermaye bağlamında belli bir yatırıma tabi olduğu kabul edilirse, bu yatırımdan yararlanma süresinin uzaması yatırımın verimliliğini arttıracaktır. Bu da ömrün uzamasına bağlı olarak çalışma döneminin uzamasıyla gerçekleştirilecektir (Kalemli-Ryder-Weil, 2000). Grossman ise ilk defa sağlık sermayesinin tek iktisadi sermaye biçimi olduğunu iddia etmiştir. Çünkü ona göre sağlık sermayesi ve beşeri sermaye birbirinden farklı özellikler taşıyan iki ayrı değerdir. Bu farklılığın en önemli yanı ise, beşeri sermayenin sadece kişilerin piyasalardaki üretkenliğini etkilemesi iken, sağlık sermayesinin kişinin mal ve para edinme zamanının miktarını da belirlemesidir (Grossman, 1999).

21 10 Sağlık konusunda oldukça önemli çalışmalar yapan Bloom, Canning ve Sevilla, bu çalışmalarında da toplumun sağlık düzeyindeki yetersizliklerin etkilerinin en az makro düzeyde görüldüğü gibi, mikro düzeyde de yoğun bir şekilde yaşandığını iddia etmişler ve sağlık harcamalarının toplum üzerindeki etkilerini eğitim harcamalarıyla birlikte değerlendirmişlerdir. Onlara göre ömrün kısalığı, kişilerin aktif olarak çalışabilme sürelerini düşürerek bir yandan emek arzını daraltırken öte yandan eğitimin toplam verimliliğini büyük ölçüde düşürmektedir. Böylelikle eğitime yapılan yatırımın sosyal ve kişisel getirisi azaldığı için cazibesi kalmamakta, bu da beşeri sermaye birikimini azaltmakta ve buna bağlı olarak genel manada kişilerin verimliliği zayıflamaktadır. Öte yandan ortalama ömrün uzaması, hem eğitimin maliyeti-getirisi ilişkisini pozitif yönde etkilemekte, hemde ülkelerin çalışabilir işgücü miktarını arttırmaktadır (Bloom, Caning ve Sevilla, 2004). Beşeri sermaye birikiminde, eğitimin ve toplumun sağlık düzeyinin yanında, genç ve dinamik bir nüfus yapısı ile beşeri sermaye göçü de önemli bir role sahiptir. Sağlıklı bir toplum yapısı, hem eğitimin verimliliğini arttırma açısından, hem de beşeri sermayeden daha uzun süre yararlanabilme yönünden önemli katkı sağlamaktadır. Genç ve dinamik bir nüfus yapısı ise, beşeri sermaye için diğer önemli bir kaynaktır. Çünkü ülke nüfusunun ağırlıklı olarak gençlerden oluşması, eğitim verilebilecek ve çalışabilecek kişi sayısının çokluğu anlamına gelmektedir. Bu da ilgili ülkenin beşeri sermaye stoğuna önemli katkı yapmaktadır. Başka ülkelerden kişilerin çalışmak ve eğitim almak amacıyla gelmesi veya bizim ülkemizden başka ülkelere gitmesi, beşeri sermayenin göçünde çok etkili olan sebeplerin başında gelmektedir. Bunun yanında, iş bulma imkanlarının çokluğu, ücretlerin yüksekliği, iş ortamının uygunluğu ve okuma fırsatlarının bolluğu beşeri sermayenin göçünde etkili olan diğer sebepler arasında gösterilebilir. Hatta azgelişmiş ülkelerdeki politik baskıların yoğunluğu, bu ülkelerden gelişmiş ülkelere olan beyin göçünde oldukça önemli bir paya sahiptir (Eakın, Lovely ve Tosun, 2000, s.20). Özellikle gelişmiş ülkelerin sıkça başvurdukları önemli bir kaynak olan ve mevcut beşeri sermayenin nispeten getirisinin az olduğu ülkelerden, daha yüksek getirisi olan ülkelere çekilmesi olarak tanımlanan beyin göçünü (Karagül, 2002, s.76) çalışmalarında kullanan önemli araştırmacılar arasında Becker-Ichino-Peri (2001), Ben- Gad (2003), Tansel ve Güngör (2004) ve Wong ve Yip (1999) gelmektedir. Becker-

22 11 Ichino-Peri çalışmalarında, 1990 lı yılların İtalya sında toplam göç edenlerin oranının sabit kalmasına rağmen, göç yoluyla artan oranda bir beşeri sermaye kaybı yaşandığını belirtmişlerdir. Bunu da ülkeden ayrılan eğitimli kişilerin sayısının göç eden toplam kişi saysına göre artış göstermesine bağlamaktadırlar. Bunun sonucu olarak da, 1990 ların ortalarından itibaren göç edenlerin ortalama beşeri sermayeleri İtalya da yaşamayı tercih eden insanların ortalama beşeri sermayelerinden daha büyük olmaktadır. Şimdilerde ise İtalya da bir kolejde okuyup mezun olanların %3 ile %5 i arasında bir oranı yurdışına gitmeyi tercih etmektedir (Becker-Ichino-Peri, 2001). Ben-Gad ın çalışmasında ise Amerika daki göç sorunundan bahsedilmiştir. Bu çalışmaya göre Amerika da sıkı göç politikaları uygulanmasına rağmen göçle ilgili olarak duyulan temel endişe, ülkelerine son zamanlarda gelen düşük eğitim ve beceri düzeyine sahip göçmenlerin sayısındaki artıştır. Bu endişelerin sonucu olarak da eğitim ve beceri seviyesi düşük olan bu göçmenlerin Amerikan ekonomisini ve yerli Amerikan halkının ekonomik refahını olumsuz yönde etkileyeceği düşünülmektedir (Ben-Gad, 2003). Tansel ve Güngör ün çalışmalarında ise Türkiye den yurt dışına gerçekleşen beyin göçü üzerinde durulmuştur. Çalışma 2002 senesinin ilk yarısında gerçekleştirilen bir anket uygulamasının sonuçlarına dayanmaktadır. Anketin hedef kitlesi, yurtdışında öğrenimlerini sürdüren lisans, yüksek lisans ve doktora öğrencileri ile üniversite eğitimli işgücü olarak belirlenmiştir. Anketlerden elde edilen verilerle, çalışan profesyonellerin ve öğrecilerin Türkiye ye geri dönme olasılıkları ve nedenleri hakkında kestirimler yapılmıştır. Genellikle yutdışında kazanılan yüksek maaşlar, beyin göçünün en önemli nedenlerinden biri olarak görülmesine rağmen, bu çalışmada beklenenin aksine yurt dışında çalışanların Türkiye ye geri dönmeme kararında yurt dışındaki yüksek gelirler istatiksel olarak anlamlı bulunmamıştır. Ayrıca yurt dışında çalışanların Türkiye ye dönmeme kararındaki en önemli itici nedenlerden biri ise Türkiye deki ekonomik ve siyasi istikrarsızlık olmuştur (Tansel ve Güngör, 2004). Göç konusuyla ilgili son olarak ele alacağımız çalışma ise Wong ve Yip (1999) e aittir. Bu çalışmada beyin göçünün, büyüme, eğitim ve gelir dağılımı üzerindeki etkilerine bakılmıştır. Çalışmada beyin göçünün ekonomik büyümeye zarar verdiği gösterilmeye çalışılmıştır. Ayrıca eğer başlangıç seviyesindeki beşeri sermaye birikimi

23 12 göreceli olarak düşükse, bu durum göç etmeyenlerin gelirlerini ve faydalarını olumsuz yönde etkileyebilecektir. Ama hükümet bu beyin göçünün zarar verici büyüme etkilerini azaltabilmek için, eğitime daha fazla yatırım yapmayı tercih edebilir (Wong ve Yip, 1999). Görüldüğü gibi aslında beşeri sermayeyi ölçmek için kullanılan göstergeler çok çeşitli olmasına rağmen, kullanılan bu göstergeler karşılaştırıldığında temel olarak beşeri sermayenin eğitim düzeyi, sağlık şartları ve hayat standardını temsil eden göstergelerle (verimlilik büyümesi: istihdam oranı, işsizlik oranı vb. ve ekonomik büyüme: yatırımlar (fiziki ve beşeri) ve tasarruf) (Rosen,2003) ölçüldüğü ortaya çıkmaktadır. Bu göstergelerin ölçüm için kullanılmasının temel nedeni ise, toplumların kalkınmasında önemli bir unsur olan insan unsurunun iyi bir eğitim düzeyine, sağlıklı bir yaşama ve yüksek bir hayat standardına sahip olması gerektiği düşüncesidir (Dura, Atik ve Türker, 2004,s.15) Literatür Taraması Bu bölümde ise 1960 lı yıllardan günümüze doğru uzanan bu önemli süreçte, beşeri sermayenin teoride güçlü bir yer kazanmasına neden olan araştırmacıların görüşlerine yer verilmiştir. Beşeri sermayenin büyüme ve gelişme literatüründe önemli bir yere gelmesinde, özellikle 1960 ve 1990 arası dönemin büyük bir katkısı olmuştur. Bu döneme kadar gerek büyüme gerekse gelişme teorilerinde hak ettiği yeri bulamayan beşeri sermaye, neo-klasik iktisada dayanan beşeri sermaye yaklaşımlarıyla birlikte önem kazanmaya başlamış ve içsel büyüme teorileriyle de neo-klasik temele dayanan modellerin eksiklikleri tamamlanarak beşeri sermayenin literatürdeki yerinin bir kere daha sağlamlaşmasına yardımcı olunmuştur. Bu dönemde literatüre katkı yapan önemli iktisatçıların başında Barro gelmektedir. Yazar Barro Human Capital and Growth in Cross-Country Regressions (Yatay Kesit Regresyonda Beşeri Sermaye ve Ekonomik Büyüme) adlı makalesinde

24 13 insan kaynağının ekonomik büyümeye etkisi üzerine çok önemli bilgiler vermektedir. Bunu yaparken de 100 ülkeye ait dönemi verilerini kullanmıştır. Bu çalışmadan elde ettiği sonuçta erkeklerin ortaokul ve lise seviyesinde okula gitme yıllarıyla büyüme arasında pozitif bir ilişki bulunurken, bayanlar için bu eğitim seviyelerinde okula gitme yılı ile büyüme arasında önemli bir etki bulunmamıştır. Yine aynı çalışmada eğitimin kalitesini ölçmek için uluslar arası karşılaştırılabilir sınavların sonuçları kullanılmıştır. Ulaşılan sonuçta bilim testlerine ait skorlar büyümeyle pozitif ilişkili, okuma üzerine testlerin skorları ise büyümeyle ilişkisiz bulunmuştur (Baro, 1998) yılında Barro ve Lee, yıllarını kapsayan 129 ülkeye ve 25 yaş ve üzeri nüfusa ait tamamlanmış okul yılı verilerini kullanarak, eğitimin büyümeye katkısını tahmin etmişlerdir. Sonuçta, ilkokul seviyesinde, hem erkek hem de bayanların toplam okula gitme yılları ile büyüme arasında pozitif ve anlamlı bir ilişki bulunurken, ortaokul ve yüksek eğitimde bayanların büyümeye katkısı pozitif ve anlamlı iken erkeklerin ise anlamsız çıkmıştır (Barro ve Lee, 1993) yılında güncelleştirilen çalışmada, dönemi için 129 ülkeye ait veriler dönemini ve 142 ülkeyi kapsayacak şekilde genişletilmiştir. Burada hem 15 hem de 25 yaş üzeri nüfusun eğitime katılma oranları gösterge olarak kullanılmış ve eğitimin ekonomik büyümeye katkısı hem genel eğitim seviyeleri hem de özel eğitim seviyeleri için araştırılmıştır. Bulunan sonuçlar bundan önce 1993 yılında bulunan sonuçlara paralel olmuştur (Barro-Lee, 2001). Mulligian ve Salai-Martin toplam beşeri sermayeyi ölçmek için hazırladıkları makalelerinde dönemi için ABD ye ait verileri kullanarak, beşeri sermaye ölçümüne yönelik farklı indeksler oluşturmuşlar ve oluşturdukları bu indekslerin her birinin sonucunun birbirinden farklı olduğunu görmüşlerdir. Bu araştırmanın sonucunda da ortalama okul yılı göstergesinin, mevcut büyüme teorilerine ilişkin yapılan ampirik çalışmalarda yanıltıcı olacağını iddia etmişlerdir (Mulligian, ve Sala-i Martin, 2000). Nelson ve Phelps, bir ülkenin çok fazla beşeri sermayeye sahip olması durumunda, bu ülkenin başka bir yerde yapılan icatları, kolayca adapte etmeye meyilli olduğunu ifade etmişlerdir. Buradan şu sonuç çıkar; taklitçinin ülkesindeki beşeri

25 14 sermayenin fazlalığı teknoloji lideri ülkelerin teknolojilerinin daha kolay adapte edilmesini sağlar. Bu da taklitçinin ülkesinin daha hızlı bir büyüme oranına sahip olmasına neden olur (Nelson ve Phelps, 1966). Becker, Murphy, Tamura büyük orandaki beşeri sermaye stokunun, ücretleri arttıracağını, fakat bununda çocuk yetiştirmenin maliyetini yükselteceği kanaatini taşımışlardır. Çocuk yetiştirmenin maliyetinin, mal ve yeni beşeri sermaye üretmek kadar getirisinin artmayacağı ifade edilmiştir. Büyük miktardaki beşeri sermaye, aileleri düşük oranda doğurgan olmaya teşvik ettiği gibi çocuk başına yapılan beşeri sermaye yatırımlarının da artmasına neden olur ve büyük orandaki beşeri sermaye stoku yüksek oranda ekonomik büyümeye neden olur (Becker, Murphy ve Tamura, 1990). Lucas a göre ise büyümenin ana motoru beşeri sermaye birikimidir (bilgi) ve ülkeler arası yaşam standardı farklılıklarının temel sebebi de beşeri sermayedeki farklılıklardır (Lucas, 1993). Ayrıca Lucas geliştirdiği üç modelde; Fiziki sermaye ve teknolojinin önemini vurgulayan model, Eğitim aracılığıyla beşeri sermayenin önemini vurgulayan model, Yaparak öğrenme kanalıyla beşeri sermayenin önemini vurgulayan model, içsel büyümenin başka kaynakları olmadığını vurgulamıştır (Lucas, 1988). Romer 1990 yılında Rivera-Batiz ile yaptığı Economic Integration and Endogenous Growth (Ekonomik Entegrasyon ve İçsel Büyüme) adlı çalışmada ve tek başına yaptığı Endogenous Technological Change (İçsel Teknolojik Değişim) adlı çalışmada, teknolojik gelişme ile oluşturulan yeni fikirlerin ve ürünlerin üretilmesinde son derece önemli olan araştırma sektörü için temel girdinin beşeri sermaye olduğunu belirtmişlerdir. Bunun anlamı şudur; yüksek beşeri sermaye stokuna sahip ülkeler daha çok büyümeye eğilimlidir. Ayrıca teknolojik değişimle ilgili yapılan çoklu ülke modellerinde yeni düşüncelerin ve bilgilerin ülkeler arası yayılma hızları da son derece önemlidir (Rivera-Batiz ve Romer, 1990; Romer, 1990, ss ).

26 yılına ait Human Capital and Growth: Theory and Evidence adlı çalışmasıyla, Romer içsel büyüme teorisinde beşeri sermayenin önemine ilişkin bir vurgu yapmıştır ve çalışma iki önemli soruya dikkat çekmiştir: Eğitim ve tecrübe gibi ya da bilgi ve bilim gibi görünmez varlıklar arasındaki fark nedir? Bilim ve bilgi gerçekten üretimi nasıl etkiler? Bu çalışmadan elde edilen sonuçlardan biri, okur-yazarlık gibi başlangıç seviyesine ait bir değişkenin büyümeyle ilişkisinin anlamlı ve önemli bulunmasıdır. Makalenin temel ampirik sonucu ise, büyümenin yatırım veya diğer değişkenler üzerindeki etkisini ölçmeye çalışan yatay kesit bir regresyonda okur-yazarlık oranının ek bir açıklama gücüne sahip olmadığıdır. Ama modelle uyumlu olarak başlangıç seviyesi okur-yazarlık oranı, yatırım oranlarını ve dolaylı olarak büyüme oranlarını tahmin etmeye yardımcı olmaktadır (Romer, 1989b). Özellikle uzmanlaşma, artan getiriler gibi farklı uzmanlaşma alanlarına yönelen Romer, Growth Based on Increasing Returns Due to Specialization (Uzmanlaşmadan Kaynaklanan Artan Getirilere Dayanan Büyüme) adlı çalışmasında uzmanlaşmadan kaynaklanan artan getirileri modellemeyi denemiştir (Romer, 1987). En önemli beşeri sermaye yatırımlarından biri olarak kabul ettiğimiz eğitimin getirileriyle ilgili 1950 li yıllardan beri çalışmalar yapılmaktadır. Bu konuda sık sık çalışma yapan ve çalışmaları sürekli güncelleyen isimlerden biri de Psacharopoulos dur. Psacharopoulos 1995 yılındaki çalışmasında (The Profitability of Invesment in Education: Concepts and Methods), ilköğretimin, orta öğretim kendisinden sonra gelmek üzere, en fazla faydalı eğitim yatırımı olduğunu söylemiştir. Orta öğretimin faydasının düşmesinin nedeni, ilköğretimin başka öğretimle karşılaştırılınca maliyetinin düşük olması ve ilköğretim mezunu ile hiç okula gitmemiş kimse arasında üretkenlik bakımından muazzam bir farkın bulunmasıdır. İlköğretim mezunlarının üretkenliği yalnızca onların kazançlarıyla bulunmaz, bunun yanında erken fiziki üretim, eğitim üretimi olarak da hesaplanır (Psacharopoulos,1995).

27 16 Tablo 1.1. Bölgelere Göre Eğitimin Ortalama Getirisi (Yüzde) Kamu Kamu Kamu Özel Özel Özel BÖLGE P S H P S H Asya 16,2 11,1 11,0 20,0 45,8 18,2 Avrupa/Ortadoğu/Kuzey 15,6 9,7 9,9 13,8 13,6 18,8 Afrika* Latin 17,4 12,9 12,3 26,6 17,0 19,5 Amerika/Karabyan OECD 8,5 9,4 8,5 13,4 11,3 11,6 Alt Sahra Afrikası 25,4 18,4 11,3 37,6 24,6 27,8 Dünya 18,9 13,1 10,8 26,6 17,0 19,0 Kaynak: Psacharopoulos tarafından Return to Invesment in Education A Further Update adlı makalesinde ülkelerin bulunabilen en son verilerine dayanarak 2001 yılında oluşturulmuştur (s13). * OECD ye üye olmayan ülkeler P: primary (ilkokul) S: secondary (ortaokul) H: higher (yüksek eğitim) Ayrıca Psacharopoulos kadınlar için yapılan eğitim harcamalarının erkeklerden daha fazla bir getiriye sahip olduğunu belirtmiş ve bunu da daha fazla eğitim görmüş kadının, yüksek bir iş gücüne katılma oranı olmasına bağlamıştır. Tablo 1.2. Cinsiyet İtibariyle Eğitimin Getirisi (Yüzde) Eğitim düzeyi Erkek Kadın İlk 20,1 12,8 Orta 13,9 18,4 Yüksek 11,0 10,8 Genel 8,7 9,8 Kaynak: Psacharopoulos,G. Ve H.A. Patrinos (2002) Returns to Invesment in Education A Further Update,s15. Bu geniş beşeri literatürde önem kazanan diğer konuların başında beşeri sermaye yakınsaması ve beşeri sermayeye bağlı gelir yakınsaması konusu gelmektedir. Örneğin Tamura 1991 yılında yazdığı makalesinde, beşeri sermayeye yapılan yatırımların dışsallığı sayesinde, düşük beşeri sermayeye sahip bireylerin, yüksek beşeri sermayeye sahip bireylere göre daha hızlı gelişebileceklerini söylemektedir (Tamura,1991). Yakınsama konusunda çalışma yapan diğer önemli araştırmacıların başında, O Neill ve Goetz & Hu gelmektedir. O Neill 1995 yılında yazdığı Eğitim ve Gelir

28 17 Büyümesi adlı makalesinde hangi seviyeye kadar hangi beşeri sermaye yakınsama modelinin, ülkeler arasındaki gelir eşitsizliklerini açıkladığını bulmaya çalışmıştır. Bunu yaparken de geliri üç parçaya ayırmıştır: Bir parça eğitim düzeyine bağlıdır. Bir parça eğitimin getirisini yansıtmaktadır. Bir parça da artık terimdir. Daha sonra da bunların her birinin gelir dağılımındaki eşitsizliklere katkısı hesaplanmaya çalışılmıştır. Gelişmiş ülkeler arasında, eğitim düzeylerindeki yakınsamanın gelir dağılımı eşitsizliklerinde azalmaya yol açtığı bulunmuştur (O Neill,1995). Goetz ve Hu nun çalışmasında ise, günümüz çalışmalarında, beşeri sermayenin büyüme etkilerinin ihmal edilmesi durumunda, gelirin yakınsama hızının ve beşeri sermayenin ekonomik büyümeye katkısının eksik tahmin edileceğini iddia etmişlerdir (Goetz ve Hu, 1996). Beşeri sermaye literatüründe beşeri sermayeye farklı bakış açıları kazandıran araştırmacılardan biri olan Becker in beşeri sermaye konusunda yapmış olduğu sayısız çalışmalardan en önemlilerinden olduğu düşünülen birkaç çalışması da burada özetlenecektir. İlki 1985 yılında yazılan Human Capital, Effort and the Sexual Division of Labor (Beşeri Sermaye, Çaba ve İşgücünün Cinsiyete Göre Ayırımı) adlı çalışmasıdır. Becker bu çalışmasında çocuk bakımı ve ev işlerinin, diğer ev faaliyetlerinden ve boş zamandan daha fazla çaba harcanmasını gerektiren aktiviteler olduğu için, piyasada aynı saati çalışan bayanların, aynı saati çalışan erkeklere göre, daha az çaba sarf ettiklerini söylemektedir. Böylece aynı saatleri çalışmalarına rağmen evli bayanlar, evli erkeklere göre daha az kazanmaktadırlar. Yani evli bayanların çocuk bakımı ve ev işleriyle ilgili sahip oldukları sorumluluklar, erkekler ve kadınlar arasında hem mesleki hem de kazançlar konusunda farklılıkların oluşmasına neden olmaktadır (Becker, 1985).

29 18 Becker ve Tomes tarafından 1986 yılında hazırlanan çalışmada ise (Human Capital and the Rise and the Fall of Families) (Beşeri Sermaye, Ailelerin Yükselişi ve Düşüşü) kazançların, gayrimenkullerin ve tüketimin anne ve babadan çocuklarına ve torunlarına geçişini anlatan bir model geliştirilmiştir. Model, çocuklarının refahlarıyla ilgilenen ailelerin fayda maksimizasyonunu varsaymıştır. Bu nesiller arasındaki hareketliliğin derecesi de, farklı nesillerdeki tüketim ve yatırım fırsatlarından meydana gelen fayda maksimizasyonu ile farklı şans çeşitleri arasındaki etkileşim tarafından belirlenmektedir. Konuyla ilgili yapılan regresyonlar sonucunda, zengin ülkelerdeki gelir avantajlarının daha hızlı olduğu ve ataların hemen hemen bütün kazanç avantajları veya dezavantajlarının üç nesilde silineceği bulunmuştur (Becker, 1986) yılında Becker ve Tomes tarafından yapılan Child Endowments, and the Quantity and Quality of Children adlı çalışma, sosyal ilişkiler ve çocukların niteliğini arttırmaya yönelik faaliyetlere olan talebe ilişkin farklı bir açıklama getirmiştir. Bu açıklamalarda anne ve babanın tüketim tercihleri çocukların tüketimlerine, okula yapılan kamu harcamalarına ve genetik kalıtıma dayandırılmaktadır. Becker ayrıca sosyal etkileşimin, çocuğun eğitim kalitesine olan talebin gelir esnekliğine ilişkin gözlemlenebilen yüksek esnekliği de açıkladığını göstermiştir (Becker ve Tomes,1976). Becker ın ele alacağımız son çalışması ise burada anlatılan diğer çalışmalarıyla da bağlantılı olan A Theory of Social Interactions (Sosyal Etkileşimin Teorisi) dir. Bu çalışmada, ekonomik teorinin basit araçları kullanılarak, bazı insanların davranışlarıyla diğer insanların bazı davranışları arasındaki etkileşim bulunmaya çalışılmıştır. Analizin temel kavramı olarak tanımlanan ve kişinin kendi geliriyle parasal değerine yönelik değerlerinin toplanmasıyla elde edilen sosyal gelir, yazar tarafından sosyal çevre olarak adlandırılmıştır. Sosyal gelir kavramı, çeşitli harcamalardaki gelirin farklı kaynaklarını ve farklı fiyatlardaki değişimleri açıklamak için kullanmıştır. Aynı zamanda aynı ailedeki bireyler arasındaki sosyal etkileşimde büyük bir ilgi alanı olmuştur. Örneğin cinsiyete veya yaşa göre değil, bir birey olarak tanınan ailenin reisi, satın alma gücü paritesini ailenin tüm bireylerine aktarmaktadır. Çünkü burada hem kendi hem de ailesinin refahını dikkate almaktadır. Makalenin genel sonucu olarak

30 19 da, kişilerin ailelerinin arasındaki ilişkilerin bilinmesiyle nesillerin ekonomik ve sosyal durumlarıyla ilgili bir genelleme veya sabit bir açıklamaya gidilemeyeceği yargısına ulaşılmaktadır (Becker, 1974). Bu görüşlerden çıkan genel sonuç, beşeri sermayenin gerek büyüme konusunda gerekse kalkınma konusunda temel bir rol oynadığı ve meydana getirdiği etkinin de, geleneksel üretim faktörleriyle açıklanamayan etkinin büyük bir kısmını açıklayarak, büyümeye ve kalkınmaya pozitif katkıda bulunduğu yönündedir Beşeri Sermaye Kavramının Gelişimi Ve Büyüme Teorilerinde Beşeri Sermayeye Bakış Klasik Büyüme Teorisinde Beşeri Sermaye İktisat biliminin bundan 230 yıl önce Adam Smith ile başladığı varsayılmaktadır. Bu geçen süre içinde nitelikli emek ve teknolojik yeniliklerin iktisadi düşünce içindeki konumunun ne olduğu ve nitelikli emek ve teknoloji kavramına nasıl bakıldığı önemli bir uğraşı alanı olmuştur. Klasik iktisat okulunun başlangıcı olarak Adam Smith in 1776 tarihinde yayınlanan Ulusların Zenginliği adlı eserini göstermek doğru kabul edilebilir. Ayrıca Adam Smith e ek olarak, David Ricardo, Jean B. Say, John Stuard Mill, Jeremy Bentham, Thomas Malthus gibi filozoflar da modern iktisat biliminin temellerine ilk katkı yapan kişiler olmuşlardır (Foley, 1999, ss.4-147; Özel, 2002, s.147). Bu iktisatçılar arasında klasik iktisadın temelini oluşturan görüşlere sahip olan ve iktisat biliminin kurucuları arasında sayılan Adam Smith e göre, emek ülkelerin zenginliğini (servetini) yaratan başlıca sermayedir. Bir ülkede refahın en belirleyici işareti, o ülkedeki insanların sayısındaki artıştır (Smith, çevirenler Ayşe Yunus ve Mehmet Bakırcı, 1997, s.67). Adam Smith bir ülkenin vatandaşlarının kullanılabilir ve kazanılmış yeteneklerini o ülkenin sabit sermayesinin bir parçası olarak görür. Hatta Ona göre bir insanın yetenekleri, bir maliyeti olan ve kar getiren bir makine gibi düşünülebilir (Teixeira, 2002, s.3; Schultz, 1971, s.27).

31 20 Smith in Ulusların Zenginliği isimli eserinde eğitim ile ekonominin temellerini attığı ifadeler yer almaktadır. Smith e göre bireylerin aldıkları eğitim harcamayı gerektirir. Yapılan bu harcamalar ve neticesinde elde edilen birikim de sermaye birikiminden başka bir şey değildir ve bu birikimden sadece o birey değil yaşadığı toplumda faydalanır (Çanakçı ve Tutar, 2006, s.3). Yine Smith e göre bir bireyin eğitimi, gelecekte getirisi olan bir çeşit yatırım gibi görülebilir (Gürak, 2003, s.5). Üretim olanaklarını belirlemede, Smith eğitimin önemi kadar işgücü bölüşümünün, yaparak öğrenmenin ve beceri şekillenmesinin de önemini vurgulamıştır (Sen, 1997, s ) ve: Gerçekte insanlar arasında doğal olarak bulunan yetenek farklılığı sandığımızdan çok daha azdır; ve değişik mesleklerden insanları ayırt eder görünen çok farklı yetenekler, çoğu zaman işbölümünün nedeni olmaktan çok sonucudur. Birbirine hiç benzemeyen insanlar arasındaki fark, örneğin bir filozofla basit bir sokak hamalı arasındaki fark, pek o kadar yaratılıştan değil, alışkanlık, gelenek ve eğitimden kaynaklanıyor gibi görünmektedir. Bu iki insan doğduklarında ve yaşamlarının ilk altı ya da sekiz yılında, belkide birbirlerine çok benziyorlardı, ne anababaları ne de oyun arkadaşları bu ikisinin arasında dikkat çekici bir fark görememişlerdir diyerek de bu konu hakkındaki düşüncelerini bir kere daha belirgin şekilde eserinde yazılı olarak ifade etmiştir (Smith, çevirenler Ayşe Yunus ve Mehmet Bakırcı, 1997, s. 27). Smith in ülkelerin zenginliğinin temelinde yattığını ileri sürdüğü işbölümü de, zihinsel emeğin bir ürünü, sonucuydu. İşbölümü bireyin yeteneklerini, yaratıcılığını, ustalığını, muhakeme yeteneğini ortaya çıkararak ve geliştirerek, işgücü verimliliğinde artış sağlayarak, beşeri faktörün kalitesinde gelişmeye yol açmakta ve böylece meydana gelen beşeri sermaye ile fiziki sermaye arasında tamamlayıcılık ilişkisi oluşmaktadır (Türker, 2000, ss.46-48). Bu tamamlayıcılık ilişkisi 1962 yılında Grilliches tarafından hazırlanan Üretim Fonksiyonunda ve Büyüme Muhasabesinde Eğitimin Rolü Üzerine Notlar adlı çalışmasında da ortaya konulmuştur (Grilliches, 1962, ss ). Klasik çağda beşeri unsurun sermaye olarak ele alınmasında ilk önemli katkıyı yapan ve işbölümü sonucu ortaya çıkan verimlilik artışının aslında zihinsel emekten kaynaklandığını vurgulayan Smith maalesef, bundan öteye gidip ortaya zihinsel emek-