TARİHSEL BİRİKİME SAHİP KENTSEL AÇIK ALANLARIN DİNAMİZMİ - İSTANBUL KENT ÖRNEĞİ; BEYAZIT MEYDANI, SULTANAHMET MEYDANI VE TAKSİM MEYDANI

Transkript

1 İSTANBUL TEKNİK ÜNİVERSİTESİ! FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ TARİHSEL BİRİKİME SAHİP KENTSEL AÇIK ALANLARIN DİNAMİZMİ - İSTANBUL KENT ÖRNEĞİ; BEYAZIT MEYDANI, SULTANAHMET MEYDANI VE TAKSİM MEYDANI YÜKSEK LİSANS TEZİ Mimar Aybike YILDIZ Anabilim Dalõ : ŞEHİRCİLİK Programõ : ŞEHİR PLANLAMA ARALIK 2007

2 İSTANBUL TEKNİK ÜNİVERSİTESİ! FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ TARİHSEL BİRİKİME SAHİP KENTSEL AÇIK ALANLARIN DİNAMİZMİ - İSTANBUL KENT ÖRNEĞİ; BEYAZIT MEYDANI, SULTANAHMET MEYDANI VE TAKSİM MEYDANI YÜKSEK LİSANS TEZİ Mimar Aybike YILDIZ Tezin Enstitüye Verildiği Tarih : 27 Kasõm 2007 Tezin Savunulduğu Tarih : 31 Aralõk 2007 Tez Danõşmanõ : Diğer Jüri Üyeleri Prof.Dr. Vedia DÖKMECİ Prof.Dr. Yurdanur D. YÜKSEL Doç.Dr. Nilgün ERGUN ARALIK 2007

3 ÖNSÖZ Tez çalõşmamõn her aşamasõnda değerli görüşlerini ve yapõcõ eleştirileri ile beni yönlendiren, yardõmcõ olan danõşmanõm Sayõn Prof. Dr. Vedia Dökmeci ye teşekkürlerimi ve saygõlarõmõ sunarõm. Aralõk 2007 Aybike YILDIZ ii

4 İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ TABLO LİSTESİ ŞEKİL LİSTESİ ÖZET SUMMARY ii v vi ix x 1. GİRİŞ Çalõşmanõn Amacõ Çalõşmanõn Kapsamõ Çalõşmada İzlenen Yöntem 3 2. KENTSEL AÇIK ALANLAR Kentsel Mekân-Kentsel Açõk Alan Tanõmlarõ Kentsel Açõk Alanlarõn İşlevleri Kentsel Açõk Alanda Boyut ve Mekân Duygusu İnsan Yaşamõnda Kentsel Açõk Alan Etkilerinin Yeri ve Önemi Kentsel Açõk Alan Kademelenmesi Meydanlar Kentsel Açõk Alanlarõn Tarihsel Gelişim Süreci Eskiçağ Uygarlõklarõnda Açõk Alan Kullanõmõ Ortaçağ Rönesans Barak Dönemi Açõk Alan Kullanõmõ Türk Şehirlerinde Açõk Alan Kullanõmõ Günümüzde Açõk Alan Kullanõmõ Bölümün Sonucu TARİHSEL BİRİKİME SAHİP KENTSEL AÇIK ALANLARIN DİNAMİZMİ - İSTANBUL KENT ÖRNEĞİ; BEYAZIT MEYDANI, SULTANAHMET MEYDANI, İSTİKLAL CADDESİ, TAKSİM MEYDANI İstanbul Kentinin Tarihi Tarih Öncesi Çağlarda İstanbul Byzantion Konstantinopolis İstanbul Cumhuriyet Dönemi İstanbul u İnceleme Alanlarõnõn Seçim Nedenleri ve Sorunlarõn Tanõmlanmasõ Araştõrma Hedeflerinin Belirlenmesi Uygulama Alanõna Ait Verilerin Araştõrõlmasõ ve İncelenmesi Beyazõt Meydanõ 48 iii

5 Sultanahmet Meydanõ Taksim Meydanõ Uygulama Alanlarõna İlişkin Verilerin Değerlendirilmesi ve Araştõrma Sonuçlarõ SONUÇLAR VE ÖNERİLER 98 KAYNAKLAR 101 ÖZGEÇMİŞ 107 iv

6 TABLO LİSTESİ Tablo 2.1 Sayfa No Dõş Mekân Etkinliklerinin Yapõlaşmõş Çevre Koşullarõndan Etkilenme Düzeyleri (Gehl, 1987).. 6 v

7 ŞEKİL LİSTESİ Şekil 2.1 Şekil 2.2 Şekil 2.3 Şekil 2.4 Şekil 2.5 Şekil 2.6 Şekil 2.7 Şekil 2.8 Şekil 2.9 Şekil 2.10 Şekil 2.11 Şekil 2.12 Şekil 2.13 Şekil 3.1 Şekil 3.2 Şekil 3.3 Şekil 3.4 Şekil 3.5 Şekil 3.6 Şekil 3.7 Şekil 3.8 Şekil 3.9 Şekil 3.10 Şekil 3.11 Şekil 3.12 Şekil 3.13 Şekil 3.14 Şekil 3.15 Şekil 3.16 Şekil 3.17 Şekil 3.18 Şekil 3.19 Şekil 3.20 : Meydanda Kapanma Oranlarõ (Dökmeci, ve Dülgeroğlu-Yüksel, 1996)... : Meydanlarda Kapalõlõk Derecesi(Whyte,1980) : Meydan Yol ilişkisi ve Hakim Elemanõn Konumu (Giritlioğlu, 1991).. : Sokak ve Meydan Bağlantõsõ, (Schmidt, 1968). : Dörtgen Formda (Dik Açõlõ) Meydanlar (Krier, 1984)... : Dairesel Meydanlar (Krier, 1984). : Üçgen Formda Meydanlar (Krier,1984) : Kesit Tipolojileri (Krier, 1984). : Atina Haritasõ, (Roth,1993) : Akropolis, Atina. İÖ 400 Dolaylarõ (Roth,1993).. : Agora, Atina, İÖ 400 Dolaylarõ. (Roth, 1993).. : Roma nõn Planõ, İS Üçüncü Yüzyõl. Ana Binalarõ ve Forumlarõ Gösteren İmparatorluk Roma sõnõn Planõ (Roth,1993).. : Forumun Planõ, Pompeii, (Roth, 1993).. : Bizans Buluntu Yerlerini ve Modern Şehrin Sokaklarõnõ Gösteren, Byzantion Konstantinopolis i (Freely den Kopya), (Freely, Çakmak, 2004). : Konstantinopolis (4-7.yy), (Müller, W.-Wiener, 1977) : Theodos Dönemi M.S , İstanbul'un Bölgeleri, (Kayra, 1990) : 5.yy İstanbul'u, Esas Yollar ve Meydanlar (Mango, 1993)... : Konstantinopolis (8-12.yüzyõl), (Müller, W.-Wiener, 1977) : İstanbul (13 ve 15. yy Ortasõna Kadar), (Müller, W.-Wiener, 1977) : Kâğõthane, : Beyazõt, 1934 (İstanbul Rehberi)... : Beyazõt Meydanõ ve Çevresi (Google Earth, 2008)... : Beyazõt Meydanõ, 1900 (Kayra,1990)... : Beyazõt Meydanõ, : Beyazõt Meydanõ,1950 (Kayra, 1990)... : Beyazõt Meydanõ, 1960 (Kayra, 1990).. : Beyazõt Meydanõ, (26.Ocak.2003) : Beyazõt Meydanõ : Beyazõt Camii (Google Earth, 2008). : Beyazt Cami, (Kayra, 1990)... : Türbeler (Google Earth, 2008).. : Beyazõt Devlet Kütüphanesi, (Yõldõz, 2008). : İstanbul Üniversitesi Kampüsü ( Sayfa No vi

8 Şekil 3.21 Şekil 3.22 Şekil 3.23 Şekil 3.24 Şekil 3.25 Şekil 3.26 Şekil 3.27 Şekil 3.28 Şekil 3.29 Şekil 3.30 Şekil 3.31 Şekil 3.32 Şekil 3.33 Şekil 3.34 Şekil 3.35 Şekil 3.36 Şekil 3.37 Şekil 3.38 Şekil 3.39 Şekil 3.40 Şekil 3.41 Şekil 3.42 Şekil 3.43 Şekil 3.44 Şekil 3.45 Şekil 3.46 Şekil 3.47 Şekil 3.48 Şekil 3.49 Şekil 3.50 Şekil 3.51 Şekil 3.52 Şekil 3.53 Şekil 3.54 : Beyazõt Seraskerlik Dairesi,1900 (Kayra, 1990)... : İstanbul Üniversitesi Kapõsõ (Google Earth, 2008)... : İstanbul Üniversitesi Rektörlüğü (Google Earth, 2008) : Beyazõt Kulesi ( : Sultanahmet Meydanõ (Google Earth, 2008). : Sultanahmet Meydanõ ve Dikiltaş, José Maria Jouannin Jules Van Turquie, Paris, 1840, (Gravürlerle Türkiye).. : Sultanahmet Meydanõ, 1870 ( : Alman Çeşmesi (Yõldõz,2008)... : Sultanahmet Meydanõ ve Çevreleyen Yapõlar (Turgut,1999)... : Sultanahmet Camii ( : Ayasofya ( : Ayasofya,1900 ( : İbrahim Paşa Sarayõ ( : Marmara Üniversitesi Rektörlük Binasõ (lh3.google.com)... : Taksim,(Şehir Rehberi, 1934)... : Taksim Meydanõ ve Çevresi (Google Earth, 2008)... : 1944 yõlõ İnönü Gezisi nin Girişi, (Beyoğlu Belediyesi, 2004) : Taksim Meydanõ nõn Düzenleme Çalõşmalarõnõn Öncesi (Güzelleşen İstanbul, 1938)... : Taksim Meydanõ nõn Düzenleme Çalõşmalarõnõn Sonrasõ (Güzelleşen İstanbul, 1938)... : Taksim Meydanõ nõn Düzenleme Çalõşmalarõ Öncesi (Güzelleşen İstanbul, 1938)... : Taksim Meydanõ nõn Düzenleme Çalõşmalarõ Sonrasõ (Güzelleşen İstanbul, 1938)... : Taksim Meydanõ nõn Düzenleme Çalõşmalarõ Öncesi (Güzelleşen İstanbul, 1938)... : Taksim Meydanõ nõn Düzenleme Çalõşmalarõ Sonrasõ (Güzelleşen İstanbul, 1938)... : 1949 Yõllarda Taksim Meydanõ,(Beyoğlu Belediyesi, 2004) : Taksim Meydanõ, Sõraselviler ve İstiklal Caddesi Kesişim Noktasõ, (Google Earth, 2008)... : Taksim Meydanõ, (Google Earth, 2008) : Taksim, Yaya ve Taşõt Trafiğinin Kesiştiği Alan (Google Earth, 2008).. : Taksim Meydanõ, (Beyoğlu Belediyesi, 2004).. : Taksim Meydanõ Gece Sirkülasyonu ( : Taksim Meydanõ Gece Sirkülasyonu Kesişimleri ( : Taksim Meydanõ'nõn Sõraselviler ile Bağlantõsõ ve Kullanõmõ (Google Earth, 2008). : Taksim Meydanõ ve Cumhuriyet Anõtõ, (Google Earth, 2008).. : Taksim Cumhuriyet Anõtõ'nõn Yeni Dikildiği, Henüz Çevre Düzenlemesi Yapõlmadõğõ Dönemde (Beyoğlu Belediyesi, 2004).. : Pietro Canonica'nõn Gerçekleştirdiği Taksim Cumhuriyet Anõtõ'nõn 8 Ağustos 1928 Tarihindeki Açõlõş Töreni (Beyoğlu Belediyesi, 2004) vii

9 Şekil 3.55 Şekil 3.56 Şekil 3.57 Şekil 3.58 : Taksim İnönü Gezisinin İmardan Önceki Durumu (Güzelleşen İstanbul, 1938)... : Taksim İnönü Gezisinin İmardan Sonraki Durumu, (Güzelleşen İstanbul, 1938)... : Taksim İnönü Gezisinin İmardan Önceki Durumu, (Güzelleşen İstanbul, 1938)... : Taksim İnönü Gezisinin İmardan Sonraki Durumu, (Güzelleşen İstanbul, 1938) viii

10 TARİHSEL BİRİKİME SAHİP KENTSEL AÇIK ALANLARIN DİNAMİZMİ - İSTANBUL KENT ÖRNEĞİ; BEYAZIT MEYDANI, SULTANAHMET MEYDANI VE TAKSİM MEYDANI ÖZET Bu çalõşma ile amaçlanan; zengin şehir dokusu yeterince incelenmemiş olan İstanbul kentinin şehir dokusunu ve buna bağlõ olarak dinamizmini incelemektir. Günümüzde kentsel açõk alanlarõn kent üzerindeki rolünü ve planlamalarõ sõrasõnda sadece fiziksel öğe olarak ele alõnmamalarõnõn gerekliliğini tarihsel birikime sahip üç farklõ meydan örneği üzerinden belirlemektir. Örnekler ile kentsel açõk alan kavramõnõn ne demek olduğu, tarihsel süreç içinde kullanõm yoğunluklarõnõn nasõl şekillendiğini ve buna bağlõ olarak işlevleri ile fiziksel yapõlanmasõ hakkõnda bilgi vermek hedeflenmiştir. Alanlarõn canlõlõğõnõn, dinamizminin nedenleri buradan edinilen bilgiler õşõğõnda değerlendirilmiştir. Çalõşma alanõ olarak belirlenen ilk meydan olan Beyazõt Meydanõ, aynõ döneme ait yapõlarõn çevrelediği ve bu nedenle alan olgusunun net olarak tanõmlandõğõ bir noktadõr. Günümüz ihtiyaçlarõna paralel olarak kendini yenilemesi ile günlük sirkülasyonunun fazla olduğu bir kentsel açõk alan olma özelliğini korumaktadõr. Çalõşma kapsamõnda seçilen ikinci meydan; Sultanahmet Meydanõ önemli tarihi yapõlarõn dağõnõk olarak konumlandõğõ, alanõn net olarak kullanõcõ tarafõndan algõlanamadõğõ turistik meydan örneğidir. Sultanahmet Meydanõ nõn kullanõcõyõ durağanlõğa yöneltmesinin en önemli nedeni yoğun yeşil hakimiyeti olarak gösterilebilir. Taksim Meydanõ diğer iki meydan örneğinden farklõ olarak şekillenmiştir. Alan çevresinde yer alan tarihi yapõlarõn günümüze ait fonksiyon kazanmasõ, Gezi Parkõ ile İstiklal Caddesinin kesişimi olmasõ ve ulaşõm ağõ merkezi olarak çözümlenmesi ile gece-gündüz kullanõmõnõn eşitlendiği yaşayan meydan örneğidir. Bu çalõşma ile varõlan nokta günümüz şehir planlama çalõşmalarõnõn çõkõş noktasõ niteliğindeki, sürekli değişen yaşam tarzõmõza bağlõ olarak kentsel açõk alanlarõn planlanamayacağõnõ bunun ancak deneysel olarak gelişebileceğine dair söyleme tarihsel birikime sahip alanlarõn dinamizmini koruyor olmasõ, cevap niteliği taşõmaktadõr. ix

11 HISTORICAL ACCUMULATIONS OF URBAN OPEN SPACE DYNAMISM ISTANBUL URBAN EXAMPLE, BEYAZIT SQUARE, SULTANAHMET SQUARE AND TAKSIM SQUARE SUMMARY To investigate the not well investigated rich city texture and according to this investigate the dynamism of Istanbul city is aimed with this study. Today, the effect of public open areas on city's and during their planning, the necessity of counting them as not only a physical object will be explained by three different squares example which has historical build up. By this examples, the meaning of public open areas, how the change in the usage density of them is shaped by historical period and according to this the function and physical structuring is aimed to be given as information. The liveliness of the areas and the reason of the dynamism is judged according to the information which is gained from this study. Firstly, Beyazõt square is decided as a working area. Because it is surrounded with the same era s buildings, area perception can be defined clearly. Because Beyazõt square is refreshing itself according to the requirements of modern life, it is still having a daily circulation and is still being an urban open space. Secondly, Sultanahmet square is decided because of having important historical places spreaded wide inside.in this touristic area,area perception couldn t be understood by the user clearly.because it is having a lot of green areas, users are directed to stop Taksim square is shaped differently from the other two squares. Historical places which are surrounded around this area are getting function according to the modern era s requirements. Because it is a junction of Gezi park and istiklal street and becoming a center for public transportation, the usage ratio is balanced between day and night. Nowadays this saying is a beginning point for modern city planning work "it is impossible to plan public open areas because of changing living styles, it can be evaluated only by experiments". But as a result of our study, because historical build up areas are still keeping their dynamism this saying must be judged again. x

12 1. GİRİŞ Kentsel açõk alanlar, bu alanlarda yaşayan insanlarõn gündelik hayatlarõnda büyük önem taşõyan kentsel çevredir. İnsan ve birey merkezli bu alanlar tarih boyunca farklõlõklar göstermişlerdir. Bu farklõlõklar bulunduklarõ dönem, kültür, sosyo ekonomik yapõ gibi özelliklere bağlõ olarak şekillenmektedir. Kentsel formun, en temel öğelerine indiğimizde sokaklar ve meydanlarla karşõlaşmaktayõz. Sokaklar sosyal, ticari, kültürel fonksiyonlarõ içerdikleri kadar yerel geleneği ve kültürün hareketlerinin simgesel gösterimidir. Sokaklar, heterojen bir yapõ gösteren kentlerde insanlarõn birbirleri ile temasõnõ sağlayan, özel ile kamusalõn iç içe geçtiği ya da özel alandan kamusal alana ilk geçiş noktasõdõr. Sokaklar kamusal yaşam alanlarõmõzõn en temel bağlayõcõ elemanlarõdõr. Kentsel mekân analizlerinin başlangõç noktasõ olarak da sokaklar, en alt mekânsal birim şeklinde ele alõnmaktadõr. Kamusal alan incelemelerinde bir diğer önemli eleman meydanlardõr. Meydanlar sokaklarõn başõ ve sonu olarak da kabul edilmektedir. İnsanlar arasõnda kurulan pasif ilişkinin mekânõ olan meydanlarõn temel fonksiyonlarõ; buluşma, toplanma, eğlenme gibi sosyal aktivitelerdir. Tarih boyunca farklõ fonksiyonlar yüklenmiş olsa da, ortak nokta insanlarõ bir araya getirmektir. Tarihsel sürece bakõldõğõnda yerleşik hayata geçilmesiyle başlayan açõk mekân kavramõ, Antik Yunan a kadar birebir gündelik hayatõn içinde dahil olmamakla birlikte, rekreasyon amaçlõ kullanõlmaktaydõ. Kentsel Açõk Mekân tanõmõnda belirttiğimiz gibi gündelik hayatõn içine Yunan la birlikte girmiştir. Öncesinde bahçe mantõğõndan öteye gidememiş ve boyutlarõyla da gücün simgesi haline gelmiştir. Yunan da artõk anlamõnõ bulmaya başlayan mekânlar agora olarak adlandõrõlmaya başlanmõştõr. Roma da ise forum olarak kendini göstermiştir. Günümüzde gelindiğinde ise kentsel açõk alan tanõmõnõn neye karşõlõk geldiği birçok kişi tarafõndan önemsenmemektedir. Bunun planlama anlamõnda ne kadar büyük problemler oluşturabileceği göz ardõ edilmektedir. 1

13 Problem: Zengin şehir dokusuna sahip İstanbul kentin bu özelliği zaman içinde yeterince incelenmemiştir. Bu nedenle, bu çalõşmada İstanbul kentinin şehir dokusunun zaman içindeki gelişimi ve buna bağlõ olarak dinamizmi incelenmiştir. 1.1 Çalõşmanõn Amacõ Bu çalõşmanõn amacõ kentsel tasarõm üzerine yapõlan bilimsel araştõrmalarla, kentsel açõk alan olgusunu ve farklõ kültürleri yaşamõş olan İstanbul un, tarihsel birikime sahip önemli noktalarõnõn tarih boyunca sosyal yaşantõsõ ile kentsel strüktürünün sürekliliğinin nedenlerini incelemektir. Buradan yola çõkarak gündelik hayatõmõzõn bir parçasõ olan kentsel açõk alanlarõn zaman içindeki değişim ve dönüşümlerini belirlemektir. Yakõn geçmişte kentlerimizin hõzlõ büyümesi üzerine kentsel planlama teorileri üretilmiştir. Bunlardan bazõlarõ günümüz şehrinin uzun süreli olarak planlanamayacağõnõ bunun en önemli nedeninin hõzlõ değişen yaşam tarzõmõzõn etkilerinin deneysel alan olarak belirlediğini vurgulamaktadõr. Bu planlanmamõş alanlarda yaşama çevresinin kalitesini değerlendirmek güçleşmektedir. Bu nedenden dolayõ kentsel tasarõmõn mevcut tartõşmalardaki ağõrlõğõnõ arttõrabilmek adõna konuya yaklaşõm tarzõ, şehrin dönüşüm tasarõmõ olarak ele alõnmasõ gerekli ve anlamlõdõr. Bununla mekânõn zaman içinde göstermiş olduğu planlõ değişim ve dönüşümün nasõl sağlandõğõ hangi faktörlerin etkili olduğu saptanacaktõr. Günümüzde bu faktörlerin ne kadar üzerinde durulmasõ gerektiği konusuna açõklõk getirmesi hedeflenmiştir. Sadece şehirlerin fiziksel yapõlanmasõ üzerine değil aynõ zamanda kentsel tasarõm üzerinde düşünmenin gerekliliği saptanmaktadõr. 1.2 Çalõşmanõn Kapsamõ Araştõrmanõn kapsamõ; kentsel açõk alanõn bir parçasõ olan meydanlar, İstanbul kentinden seçilen örneklerle tarih süreci içinde çeşitli boyutlarda incelenmesinden oluşmaktadõr. Çalõşma beş bölümden oluşmaktadõr. 1. Bölüm: çalõşmanõn amacõ, kapsamõ ve çalõşmada izlenen yöntem hakkõnda bilgi vermektedir. 2

14 2. Bölüm: kentsel açõk alan kavramõ, mekân-insan ilişkileri ve kentsel açõk alanlarõn tarihsel süreci incelenmiştir. 3. Bölüm: İstanbul örneği üzerinden seçilen tarihsel birikime sahip kentsel açõk alanlarõn konum, tarihsel süreç, fiziksel ve işlevsel yapõ, alanõ tanõmlayan yapõlar ve değişim, dönüşüm süreci açõsõndan incelenmiştir. 4. Bölüm: Çalõşmanõn sonuçlandõrõlmasõ ve değerlendirilmesinin yapõldõğõ bölümdür. 1.3 Çalõşmada İzlenen Yöntem Çalõşmanõn ikinci kõsmõnda kentsel açõk alan ve kentsel mekân kavramlarõ, bunlarõn insan üzerindeki etkileri ve tarih boyunca gelişim ve dönüşümleri üzerine literatür araştõrmasõ yapõlmõştõr. Uygulama alanõnõ kapsayan üçüncü kõsõmda; öncelikle tüm kenti kapsayan ve bu kentin seçilme nedenini gösteren kentin tarihi hakkõnda, devamõnda İstanbul kentinde seçilen tarihsel birikime sahip kentsel açõk alanlar hakkõnda kaynak araştõrmasõ yapõlmõştõr. Çalõşmanõn sonuçlandõrõldõğõ bölümde ise yapõlan kaynak araştõrmasõ ve seçilen uygulama alanõna ait ulaşõlan bilgiler değerlendirilmiştir. 3

15 2. KENTSEL AÇIK ALANLAR 2.1 Kentsel Mekân Kentsel Açõk Alan Tanõmlarõ Kentsel Mekân, bina cepheleri, kent zemini ve kent etrafõndaki doğa ile sõnõrlanan doğal ya da yapõma açõk alanlar ile şekillenmektedir. R. Krier kentsel mekân tarifini cephelerle sõnõrlandõrõlan çeşitli geometrik alanlar olduğunu ve bu alanlarõn başarõsõnõn geometrik olarak okunabilir olup olmadõğõna bağlõ olduğu şeklinde yapmõştõr (Krier, 1984). Kentsel mekân, yapõlarõn oluşturduklarõ boşluklar veya belirleyicilerinin yapõlar olduğu şeklinde tanõmlanabilir. Bu tanõmla kentsel mekân öğeleri binalar, sokaklar, meydanlar ve yeşil alanlar olarak belirlenmektedir. Norberg e göre ise dõş mekânlar, soyut olarak yakõnlõk duygusu içeren yerler, kapalõlõk duygusu içeren alanlar ve süreklilik duygusu içeren yollardan oluşmaktadõr. (Norberg, 1971) Kent bütünü, mekânsal açõdan aşağõdaki şekilde sõnõflandõrõlabilir; 1. Kamusal mekânlar (toplumsal ortak kullanõmõna ait mekânlar) Doluluklar (Kamusal yapõ: Sanayi, tarõm, hizmet, dinlenme, eğlence) Boşluklar (Kamusal mekânlar: Arsa, arazi, park, bahçe, yol, sokak, cadde, meydan) 2. Özel mekânlar (Bireysel kullanõma ait mekânlar) Doluluklar (Özel yapõlar: konut, işyeri, ticaret, sanayi, tarõm, hizmet, dinlenme, eğlence). Boşluklar (Özel dõş mekânlar: arsa, arazi, park, bahçe, tarõm alanõ) (Çubuk, 1978). 4

16 Her iki grup için ayrõ ayrõ bahsettiğimiz dõş mekân kavramlarõnõn kullanõmlarõ ve birbiriyle olan ilişkileri ele alõndõğõ zaman bağlantõyõ kuracak olan ara bir bölge olduğu görülür. Bu bölgede genel olarak kentsel dõş mekânlarõ oluşturur. Kentsel dõş mekânlarõ da bu yapõlanma içersinde iki grupta toplayabiliriz; 1. Kamusal dõş mekânlar Kamusal dõş mekân Yarõ kamusal dõş mekân 2. Özel dõş mekân Özel dõş mekân Yarõ özel dõş mekân olarak tanõmlayabiliriz (Newman, 1973) 2.2 Kentsel Açõk Alanlarõn İşlevleri Kentsel mekân tanõmõnõ bina cephelerinin sõnõrladõklarõ yada belirledikleri alanlar veya hacimler olarak belirtsek de, tarih boyunca kentsel açõk alanlar birkaç fonksiyonu aynõ anda üzerinde barõndõrmõştõr. Kentsel açõk alanlara çok çeşitli fonksiyonlar yüklenebilir. Bunlar; Şehir Ekolojisine İlişkin Fonksiyonlar Şehirsel Estetik Fonksiyonlarõ Simgesellik Fonksiyonlarõ Rekreasyonel Fonksiyonlar Bu fonksiyonlar mekânõn yapõsõna göre şekillenirken, birden fazla fonksiyon bir arada sürekli olabilirler (Atabay, 1991). J. Gehl e göre, kentsel bir çevrede gerçekleştirilen dõş mekân etkinlikleri genel olarak üç ana grupta toplanmaktadõr. 5

17 1. Zorunlu (gerekli) etkinlikler (işe gitmek, okula gitmek vb.) 2. İsteğe bağlõ etkinlikler (dõşarõ çõkmak v.b.) 3. Sosyal (planlõ) etkinlikler ( ortak etkinliklerin çeşitli tipleri-törenler, festivallerçocuklarõn oyun oynamasõ vb.) Zorunlu Etkinlikler: Dõş çevreden bağõmsõz ve yaşayanlarõn başka bir seçenekleri olmadõğõndan gelişen eylem türüdür. Alõşveriş yapmak, otobüs beklemek gibi. İsteğe Bağlõ Etkinlikler: Dõş fiziksel koşullara bağlõ gelişen, zaman ve mekânõn buna bağlõ olarak tanõmlandõğõ eyleme davet edici eylem türüdür. Yürüyüşe çõkmak gibi. Sosyal Etkinlikler: Bu gruba dahil etkinlikler isteğe bağlõ ve zorunlu etkinlikleri de kapsamaktadõr. Bu açõdan bakõldõğõndan planlõ etkinlik olarak değerlendirilebilir ve uygun şartlarõn oluşumu ile olumlu şekilde artõş gösteren etkinlik biçimidir. Bunun içinde çocuklarõn oyun oynamasõ örnek verilebilir (Gehl, 1987). Tablo 2.1. Dõş Mekân Etkinliklerinin Yapõlaşmõş Çevre Koşullarõndan Etkilenme Düzeyleri (Gehl, 1987) Açõk Mekanlarõn Niteliği Düşük Yüksek Zorunlu Etkinlikler İsteğe Bağlõ Etkinlikler Sosyal Etkinlikler Az = Orta = Çok = Yapõlanmõş çevre özelliklerine dayanarak bu etkinlikler yer alõr. Eğer yapõlanmõş çevrenin nitelikleri zayõf ise sadece zorunlu ve yapõlmasõ mecburi olan ekinlikler gerçekleşir, sosyal ve planlõ etkinliklerin gerçekleştiğini göremeyiz. İnsana bağlõ gelişen etkinlikler yapõlaşmõş çevrenin güçlü olmasõ durumunda gerçekleşir. Çünkü bu durumlarda kentsel mekânõn insanõ davet edici nitelik taşõdõğõ söylenebilir. Bu 6

18 etkinliklerin yapõlanmõş çevre kalitesi ile nasõl ilişkisi olduğu aşağõdaki tablo ile verilmektedir (Gehl, 1987). Yapõlanmõş çevre şartlarõnõn etkisi ile olumlu yönde gelişen isteğe bağlõ etkinlikler veya kendinden oluşan, planlanmamõş etkinlikler; insanlarõn aynõ ortamda bir araya gelme durumlarõ yönünden ele alõndõğõnda insanlar arasõnda kurulan ilişki biçimini tanõmlõyor (Lynch, 1980). Bunlar, En basit ilişki biçimidir. Başka seviyedeki ilişkilerin başlangõç noktasõdõr. Kurulmuş ilişkileri sürdürme ve geliştirme şansõ sunar. Dõş sosyal dünyaya ait bilgi kaynağõdõr. Diğer etkinliklere ilham vericidir. İnsanõn uyarõm ve teşvik ihtiyacõna cevap verir. Bu bağlamda ele aldõğõmõz bir eylemin alt bileşenlerine baktõğõmõz takdirde aslõnda o eylemin gerçekleşmesi ile oluşan alt eylemlerin de varlõğõnõ görmekteyiz. Bunun için alõşveriş örneğini verebiliriz. Alõşveriş bir eylem türü olarak tanõmlanmaktadõr, ama bu eylemin alt birleşenleri olan vitrinlere bakmak, dolaşmak, aramak gibi eylemlerle bir bütündür (Velioğlu, 1990). Kentsel açõk alanlarda, yapõlanmõş çevrenin niteliklerinin daveti ile oluşan isteğe bağlõ etkinlikler, insanlarõn rastlantõsal olarak bir araya gelmelerini sağlar. Bu anlamda kurulan pasif ilişkiler, görme, duyma gibi dõş mekân etkinlikleri için çekirdek yapõyõ oluştururlar denebilir (Velioğlu, 1990). Dõş mekân etkinlikleri ile tariflenen insanlar arasõnda ilişki kurma, en temel ihtiyaç olarak belirlenmektedir. Bu ilişki sonucunda oluşan davet edici mekân devamõnda yaşayan kent kavramõna ulaşmaktayõz (Gehl, 1987). Bu tanõmdan yola çõkarak kentin yaşamasõ, dõş mekân etkinliklerine olan isteğe bağlõ veya planlõ gelişen etkinliklerin oluşacağõ uygun şartlara sahip kentsel açõk alanlarõn oluşmasõ ile gerçekleşecektir. Bireyin kentsel mekânlara ve yapõlanmõş çevre ile kurduğu ilişkisi sonucunda, çevresi ile bütünleştiği ve sahiplenme duygusunun geliştiği görülmektedir. 7

19 2.3 Kentsel Açõk Alanda Boyut ve Mekân Duygusu Dõş mekân veya kentsel açõk alan kavramõnõ tanõmlarken kentin yaşayan bir kent olmasõnõn ancak bu alanlarda kurulan pasif ilişkilerin zenginliği ile olacağõnõ, pasif ilişkilerin zenginliğinin arttõrmasõnõn ise ancak isteğe bağlõ ilişkilerin kurulabileceği uygun şartlara bağlõ, orantõlõ olarak arttõğõnõ belirlemiştik. Antropolog Edward Hall, insanlar arasõ kurulacak ilişkilerin duygusal ve fiziksel özelliklere bağlõ olarak sosyal uzaklõk denilen bir başlõk altõnda toplayarak dört grupta incelenmiştir (Hall, T. Edward, 1966). Samimiyet yakõnlõk mesafesi: (0 145 cm) Rahatlõk, neşe, kõzgõnlõk gibi durumlarõn ifadesinin oluşabileceği mesafedir. Kişisel Uzaklõk: ( cm) Yakõn arkadaşlar veya aile üyelerinin konuşma mesafeleridir. Sosyal Toplumsal Uzaklõk: ( cm) Arkadaşlar, iş arkadaşlarõ, komşular arasõ normal konuşma mesafesidir. Genel Özel Olmayan Mesafe: (375 cm den fazla) daha resmi durumlarõn söz konusu olduğu uzaklõktõr. Katõlõmõn olmadõğõ sadece görmek, duymak gibi eylemleri gerçekleştirebileceği mesafedir (Hall, T. Edward, 1966). Bu dört grup olarak belirlenen insan ilişkilerini insan ölçeği ile birleştirdiğimizde boyut olarak üç farklõ mekânla karşõlaşmaktayõz (Spreiregen, 1965) Yakõnlõk Ölçeği: 27 metre, insanlarõn yüzlerini tanõyabileceği mesafedir. Eski konut alanlarõnda kullanõlmõştõr. Kentsel Ölçek: 150 metre, büyük kentsel mekânlara ait ölçektir. Anõtsal Ölçek: 1300 metre, insanlarõn algõlanamadõğõ bir büyüklüktür. Bunun yanõ sõra oluşacak kentsel açõk alanõn bazõ niteliklere sahip olmasõ gerekmektedir. Bunlar; Kapalõlõğõnõn niteliği Donatõlarõnõn niteliği İçindeki aktivitelerinin niteliği, 8

20 olarak üç grupta toplanmaktadõr. Birinci grup Kapalõlõğõn Niteliği kavramõ; kentsel açõk alan kavramõnõ tanõmlarken, belirtilen alanõ çevreleyen, belirleyen veya tanõmlayan yapõlarõn cepheleridir. İkinci grup Donatõlarõnõn Niteliği ; isteğe bağlõ aktivitelerin gerçekleşeceği uygun şatlar, amaca uygun zemin döşemesi olarak gösterilebilir. Üçüncü grup ise Aktivitelerin Niteliği ; bununla belirtilmek istenen alana uygun görülen aktivitelerin amacõna uygun olup olmadõğõdõr. Bu üç grubun bir arada olamadõğõ durumlarda her hangi birinin sağlanmasõ halinde de o alanda mekân duygusundan bahsedebiliyoruz (Spreiregen, 1965). Dõş mekân; İnsanõn bilme ve ilişki kurma ihtiyacõna cevap verecek nitelikte net, algõya açõk ve harekete elverişli olmasõ, Kullanõcõlarõ için düzenlenmiş olmasõ hissini vermesi, Etkinlik çeşitliğinin olmasõ gerekliliği, insanõn fiziksel ve psikolojik özellikleri göz önünde bulundurularak çevreden beklentileri ile belirlenmiştir (Velioğlu, 1990). Buradan ulaştõğõmõz; kentsel açõk alanlar ile insanlarõn sürekli olarak etkileşim halinde olmalarõ gerekliliğini ve bu alanlarõn tasarõmõ yapõlõrken veya planlamaya katõlõmõnda dikkat edilmesi gereken noktalarõn öncelikle insanõn fiziksel ve psikolojik davranõş özellikleri olduğudur. Yapõlaşmõş çevrenin varlõğõnõ ve sürekliğini koruyabilmesi için tasarõmõn insan ölçeğinde düşünülmesi ve insan ihtiyaçlarõna veya gereksinimlerine cevap verecek nitelikte olmasõ, ayrõca zorunlu etkinlikler dõşõnda isteğe bağlõ etkinliklerinde gerçekleşebilmesi için uygun şartlarõ sunmasõ gerekmektedir. Bu doğrultuda başarõlõ kentsel açõk alanlar yaratõlabilir ve sürekliliğini gereksinimleri doğrultusunda üzerinde bulunan olanaklarla karşõlayabilir İnsan Yaşamõnda Kentsel Açõk Alan Etkilerinin Yeri ve Önemi Kentsel açõk alanlarõn toplum ve birey üzerinde etkileri; iletişimin gerçekleştiği mekânlar olmalarõ nedeniyle bir arada olma özelliğini üzerlerinde bulundururlar 9

21 (Dağõstanlõ, 1997). İletişim ile doğan kültürel katõlõmõn gerçekleştiği ve kültürel paylaşõmõn sağlandõğõ mekânlardõr. Bu nedenle bilginin paylaşõldõğõ yerlerdir. Ayrõca doğal olarak gelişen olaylarõn yer aldõğõ ve bu olaylardan deneyim kazandõran mekânlardõr (Erkut, 1997). Kentsel açõk alanlar insanlar için boş vakitlerini değerlendirebilecekleri mekânlardõr (Zeren, 1991). Açõk alanlarõn insan yaşamõ üzerine etkileri tanõmlarõnõ yaparken belirttiğimiz gibi fiziksel, sosyal ve psikolojik olan temel gereksinimlerini karşõladõklarõ yerler olmasõ bakõmõndan önemlidir. Bu alanlar uygun şartlar sağlanmasõ ile sağlõklõ bireylerin yetişmesine ve kullanmasõna neden olacaktõr. 2.4 Kentsel Açõk Alan Kademelenmesi Kentsel açõk alanlarõn kademelenmesi; kullanõcõsõna, yaş grubuna, sosyal ve ekonomik nedenler gibi birçok değişkene bağlõ olarak şekillenmektedir. Buna göre yapõlacak kademelenme meydanlar, meydanlarõ oluşturan sokaklar olarak yapõlmõştõr. Sokaklar günlük yaşantõnõn geçtiği hareketli kentsel açõk alanlardõr. Bu alanlarda gerçekleşen etkinlikler hareket üzerinde yoğunlaşmõştõr. Gündelik hayatõmõzõn gereksinimleri ile yer değiştirdiğimiz mekânlardõr (Ashihara, 1981). Sokaklar meydanlarõn hem başlangõcõ hem de devamõdõr. Meydanlarõn devamõ olan bu mekânlarõn etkinlikleri azalõr ama etkileyici gücünü kaybetmeden devam ederler. Sokakta bulunan insanla, meydanda bulunan insan arasõndaki en önemli fark meydandaki kimseyi tanõmayabilir, ama sokakta bulunan ile rastlaşabilmektedir (Barnet, 1980). Meydan kullanõcõlarõnõ iklim ve hava koşullarõna göre farlõlaşõrken, sokaklarõn gündelik hayatõn bir parçasõ olmasõndan dolayõ herkes tarafõndan kullanõlmaktadõr. Bunun dõşõnda ise sokak zemini, cepheleri, duvarlarõ gibi öğelerden dolayõ oyun alanlarõ yerine çocuklar tarafõndan tercih edilmektedir (Mondon, 1987). Yetişkinlerin ise gündelik yaşantõnõn gereksinimleri dõşõnda kullanõm yoğunluğunun nedeni anlõk ilişkilerin kurulduğu, kõsa sohbetlerin geliştiği, karşõlama, gezme gibi eylemlerin yapõldõğõ alan olmasõndandõr. 10

22 2.4.1 Meydanlar Meydan tanõmõnõ, sõnõrlayõcõlarõ duvarlarõn ve bunlarõn aralarõnda oluşan boşluklarõn giriş-çõkõşõ sağlayan kapõlarõ ve üzerindeki gökyüzünün tavanõ oluşturduğunu söylemek mümkündür (Webb, 1990). Meydanõn sõnõrlayõcõlarõnõn sadece duvar olarak belirlenmesi yanlõş olur, meydanõ ağaçlar veya daha alçak şehirsel mekân elemanlarõ belirleyebilir ve merkezine yerleştirilmiş çeşme, heykel gibi öğeler alanõ daha tanõmlõ hale getirebilir. Giriş yollarõ, arkadlarla gizlenebilir veya açõk bir aks oluşturularak gündelik hayatõn içine dahil edilebilir. Meydan zemini sert zemin olabileceği gibi yeşil olarak da düşünülebilir ve bu yeşil yardõmõyla açõk alan görünümünden ağaçlarõn oluşturduklarõ gölgeli alanlar yaratõlabilir. Bunlar gibi birçok değişken meydanõ şekillendirir. Kentsel açõk alanlarõn kullanõmõ veya isteğe bağlõ etkinliklerin gerçekleşmesinin en önemli nedeninin alanõn çekiciliği olduğunu tanõmlarda belirtmiştik. Ayrõca insanlarõn meydanlarda isteğe bağlõ etkinlikleri gerçekleştirmelerinin sebebini yapõlanmõş alanõn niteliği ile ilişkili olduğunu ve bu alanlarda kurulan pasif ilişki ile arttõğõnõ belirlemiştik. Buradan çõkan sonuca bağlõ olarak meydanlarõn insanlarõ çekmesinin nedeni yine insan faktörüdür. İnsanlarõn alanõ kullanõmlarõ o alanõn çekiciliğini arttõrmakta ve diğerleri için teşvik edici nitelik taşõmaktadõr. Bununla aslõnda görsel kalitenin yüksek olmasõ gerekliliği ve temel etkinliklerin yanõ sõra yürüme, dinlenme gibi etkinliklerin de yapõlacağõ alanlarõn insanlarõ çekeceği belirtilmektedir (Barnet, 1982). Kentsel açõk alanlardan biri olan meydanlarda gelişecek etkinlikler, orada bulunan farklõ insanlarõ bulunduklarõ süre içinde, etkinliklere seyirci olmalarõnõ veya katõlmalarõna neden olmaktadõr. Bu duruma örnek olarak, şarkõ söyleyen bir gruba katõlmak olarak verilebilir. Meydanlarda kullanõlan heykel, su elemanlarõ ve ağaçlar bu alanlarõn özgünleşmesine ve merkezine yerleştirilmesi ile akõlda kalõcõ olmasõ sağlanmaktadõr. Bunlarla beraber meydan konsepti, zeminin malzemesi, dokusu ve çevreleyen yapõlarõn özellikleri meydan karakteristiği üzerinde oldukça etkilidir. Meydan kullanõmlarõna bakõldõğõnda, en yoğun saatlerin öğle ve sonrasõ olduğu belirlenmiştir. Bu saatlerde meydanõ kullananlar hava ve iklim şartlarõna göre farklõlõk göstermektedir. Meydanlarõn en fazla kullanõlan noktalarõ hareketli manzaraya sahip noktalardõr (Gehl, 1987). Ayrõca meydanõn kullanõcõlarõnõn büyük 11

23 kõsmõnõ kadõnlardan oluşmasõ o meydanõn yaşayan bir mekân olduğunu göstermektedir (Randolph, 1984). Günümüz de önerilen farklõ meydan alternatiflerinden bazõlarõ zeminin altõnda veya üstünde tasarlanmaktadõr. Bunun için geçerli nedenler oluşmuş olsa da, bu tarz mekânlarõn çok yoğun kullanõcõsõnõn olmadõğõ görülmektedir. Kullanõcõ yoğunluğunu arttõrmak için ise bu alanlara çekicilik kazandõracak etkinlikler yüklenmelidir (Whyte, 1980). Kentsel açõk alanlar içinde meydanlar dinamik bir yapõ değil durağan bir yapõ gösteren mekânlardõr. Ayrõca fiziksel ve sosyal açõdan etkinliklerin gerçekleştiği bu alanlar, kentsel süreklilikte birbirine akan mekânlarõn içinde bir diğer mekâna akõşõ sağlayan mekânlardan biridir. Meydanlarõ tanõmlayabilmek için oranlarõn ve fiziksel boyutlarõn belirlenmesi gerekmektedir (Bakan ve Konuk, 1987) Meydanõn Büyüklüğü Meydanõn büyüklüğü işlevsel belirleyicileri doğrultusunda belirlenebilir. Ancak meydan değişen ve gelişen bir kentsel açõk alan olarak düşünülürse üzerinde barõndõracağõ fonksiyonlarda zaman içinde değişiklik gösterecektir. Meydan boyutlarõ fonksiyonlar üzerinden belirlenebileceği gibi optik algõ yoluyla da belirlenebilir (Schmidt, H., 1968). Uyumlu bir mekân yaratmak mekânõn yüksekliği ile derinliği arasõndaki orana bağlõdõr. (Bakan, ve Konuk, 1987). Buna göre gözlemcinin meydan sõnõrõna konumlandõğõ ve bakõş doğrultusunu karşõdaki sõnõra yönlendirdiği düşünülürse dikey doğrultudaki bu bakõşõn alanõnõn maksimum 27º olduğu görülür (Schmidt, H., 1968). Şekil 2.1 Meydanda Kapanma Oranlarõ (Dökmeci, ve Dülgeroğlu-Yüksel, 1996). 45º (1/1 Oran): Yapõnõn önündeki açõk alan olarak algõlanan meydan, meydan olma özelliğine sahip değildir. Bu oranlara sahip meydanda bulunan gözlemci duvar yüksekliğinin sadece yarõsõnõ algõlayabilmektedir. 12

24 30º (1/2 Oran): Meydan için çok dar bir alandõr. Gözlemci duvar yüksekliğinin tamamõnõ algõlar ve mekânda kapalõ bir alan hissi uyandõrõr. 18º (1/3 Oran): Gözlemci duvarõn yanõ sõra gökyüzünün bir parçasõnõ daha algõladõğõndan, mekânõn kapalõlõk etkisi kaybolur. Bu ölçekteki meydan en uygun koşullarõ sağlamõş olur. 14º (1/4 Oran): Meydanõn çok geniş olduğu bu ölçekte, meydanõn sõnõrlayõcõlarõ ile gökyüzü oranõ tersine dönmüştür. Alanõn çevresinde bulunan ve alanõ tanõmlayan cephelerin yükseklikleri yapõlar arasõ mesafenin üçte biri veya fazlasõ olursa mekânõn kapanmõş olduğunu, oran dörtte bire indiği takdirde ise kapanma etkisinin ortadan kalktõğõ görünmektedir (Bakan, ve Konuk, 1987). Bu oranlama da daha alt düzeylere inildiği takdirde meydan etkisinin kaybolduğu ve tanõmsõzlaştõğõ görülür (Schmidt, H., 1968). Şekil 2.2 Meydanlarda Kapalõlõk Derecesi (Whyte,1980) Meydan Yol İlişkisi Meydan sokağa göre ele alõndõğõnda daha durağan bir yapõ sergiliyor, bu durum davranõşlar için hareket alanõ sağlõyor. Sokak hareketli ve akan bir şehirsel mekân olarak davranõyor (Rudez, Z., 1988). Bu iki birbirinden farklõ şehirsel mekân elemanõnõn ilişkisi farklõ mekân kurgularõnõn oluşmasõna zemin hazõrlar (Giritlioğlu, C., 1991). Tarihe bakõldõğõnda taşõt trafiğinin az olmasõ ve yayalarõn meydandaki hareketlerini engellememesinden dolayõ birlikte çözümleniyorlardõ (Schmidt, H., 1968). 13

25 Şekil 2.3 Meydan Yol İlişkisi ve Hakim Elemanõn Konumu (Giritlioğlu,1991). Daha sonraki dönemlerde gereksinimler ve değişen yaşantõ ile meydanla taşõt trafiğine yeni çözümler getirilmeye çalõşõlmõştõr. Bunlar; Meydanõn tamamen trafikten koparõlmasõ, Meydanõn trafiğe bitişik ama onu kesmeyecek şekilde konumlanmasõdõr (Schmidt, H., 1968). Meydan tasarõmõnda alan kullanõmõnõ başarõlõ yapan en önemli nokta yaya trafiği ile araç trafiğini birbirinden ayõrmak ve farklõ seviyelerde çözmektir (Barnet, 1980). Şekil 2.4 Sokak ve Meydan Bağlantõsõ 1. Bir yüzeyle sokağa bağlõ, çok defa çatal yol ile bağlantõlõ 2. Kavşakta 3. İki Kavşak arasõnda (Schmidt,1968). 14

26 Meydan Mekânõnõn Geometrik Analizi Krier, şehri sokak, meydan ve diğer açõk alanlarõn oluşturduğu şehirsel mekânlarõn bir bütünü olarak yada çeşitli formlarõn oluşturduğu şehirsel mekânlar olarak tanõmlõyor (Şekil 3.3), (Şekil 3.4), (Şekil3.5), (Krier, R., 1984). Şekil 2.5 Dörtgen formda (Dik Açõlõ) Meydanlar (Krier,1984). Şekil 2.6 Dairesel Meydanlar (Krier,1984). 15

27 Şekil 2.7 Üçgen Formda Meydanlar (Krier,1984). Meydanlarõn iki boyutlu olarak yapõlan geometrik analizleri üçüncü boyuta da taşõnabilmektedir. Bunlarõn da kesit tipolojileri çeşitlenmektedir. Şekil 2.8 Kesit Tipolojileri (Krier, 1984). 16

28 Krier meydanlarõ çeşitli formlarõn oluşturduğu şehirsel mekânlar olarak yorumlarken, meydanlarõn çeşitli kombinasyonlardan oluşabileceği üzerinde durmuştur. Bu kombinasyonlar sonucunda farklõ meydanlar oluşmaktadõr. 2.5 Kentsel Açõk Alanlarõn Tarihsel Gelişim Süreci Kentsel açõk alanlarõn tanõmõ ve bu tanõmõn günümüze hangi evrelerden geçerek geldiğini belirleyebilmek ve tarih boyunca açõk alan kullanõmõnõn nasõl şekillendiğini görebilmek için tarihsel gelişim sürecini incelemek gerekmektedir. Kavram olarak tanõmladõğõmõzda; kentsel açõk alanlarõn etkinlik türlerinin olduğunu ve bu etkinliklerin üç grupta toplandõğõnõ, bunlarõn zorunlu, isteğe bağlõ ve planlõ etkinlikler olduğunu belirtmiştik. Bu noktadan yola çõkarak tarihine baktõğõmõzda kentsel açõk alan kavramõ çoğunlukla din, askeri ve ticari olaylarõn gerçekleştiği mekânlar olarak karşõmõza çõkmaktadõr Eskiçağ Uygarlõklarõnda Açõk Alan Kullanõmõ Eski çağ uygarlõklarõndan olan Mõsõr Uygarlõğõ M.Ö yõllarõna kadar uzanan geçmişleri ile kültür ve medeniyette önemli gelişmeler yaşamõşlardõr. Bu uygarlõğõn temelinde dini inanõşlarõ baskõn olmuştur. Açõk alan kullanõmlarõ Firavunun gücünü simgelemek için rekreasyon amaçlõ kullanõlmõştõr. Bu mekânlar kral ve din adamlarõnõn kullanõmõna açõk ama halk kullanõmõna kapalõdõr (Alptekin, 1990). Önemli bir diğer uygarlõk ise Asur ve Babil Uygarlõğõ dõr. Mezopotamya da yerleşmiş olan bu kavimler halk parklarõ oluşturmuşlardõr (Pamay, B., 1978). Orman eksikliği olmasõndan dolayõ oluşturulan bu park ve bahçeler allelerden ve düzgün sõralõ bitki topluluklarõndan oluşmuş ormanõ çağrõştõrmaktadõr (Chenchine, 1946). Bu dönem içinde İran Uygarlõğõ nda açõk alan kullanõmõ Bağ-õ biheşt denilen bahçeler olarak kendini göstermekteydi. Bu bahçeler düz allelerden yapõlmõş, geniş yontma taşlõ döşeme yollarõndan meydana getirilmiş ve dik açõlõ yollar ve sahalar, ağaçlar, çiçekler ve havuzlarla süslenmiştir (Pamay, B., 1978). Yunan şehir planõna bakõldõğõnda, planõn ve kültürün gereklerinden dolayõ insan katõlõmõnõn çok olduğunu ve etkinliklerin de bu ölçüde zenginleştiğini görmek mümkündür (Özdeş, 1984). Yunan kültürü ile belirtilmek istenen, insanlarõn yaşantõsõnõn bir parçasõ olan spor yapma alõşkanlõğõ açõk alan ihtiyacõnõ belirlenmesine yardõmcõ olmuştur. Ayrõca bir diğer özelliği ise kamu sorunlarõ ile ilgilenmekti (Aslanoğlu, 1970). 17

29 Şekil 2.9 Atina Haritasõ İÖ 400 Dolayõ (Roth,1993). Acharnian Kapõsõ 1 Hephaisteion 6 Agora 2 Icaria Kapõsõ 7 Akropolis 3 Piraevs Kapõsõ 8 Areopagus 4 Pynx 9 Dipylon Kapõsõ 5 Dionysos Tiyatrosu 10 Şekil 2.9 da bronz çağõ yerleşim bölgelerinden; gelişen yunan kentlerinde odak noktasõ yükseltilmiş ve savunulabilir Akropolis (Yüksek Kent) ve Tablo 2.2 de belirtilen Akropolisdi (Pazar Yeri) caddeler şekilde genel olarak bu iki yerden õşõyordu (Roth,1993). 18

30 Yunan da kentsel açõk alan kavramõ akropolis ve agora ile kendini göstermektedir. Kutsal bir mekân olarak algõlanan akropolis erken dönem Yunan kent çekirdeğini oluşturur. Şekil 2.10 Akropolis, Atina. İÖ 400 dolaylarõ (Roth,1993). E=Erechtheion Pa=Athena Parthenos tapõnağõ (Parthenon) N=Atneha Nike Tapõnağõ Pr=Propylaia Yunan kentinde kentsel açõk alan olarak bahsettiğimiz bir diğer öğe ise agora dõr. Agora Hippodamus un şehir planõnda iş ve politika merkezi olmasõnõn yanõ sõra, halkõn buluşma, görüşme ve kamu sorunlarõnõ tartõştõklarõ yerler olarak tanõmlanmaktadõr. Bu bağlamda rekreasyon ihtiyacõ doğa içinde veya gymnasium, tiyatro ve stadyum ile karşõlanmaktaydõ (Pamay, 1974). Bu dönemde yaşanan en önemli gelişme Filozof Epicinus un kendine ait formel bahçeleri halkõn kullanõmõna açmasõ ile olmuştur (Gülen,1995). 19

31 Şekil 2.11 Agora, Atina, İÖ 400 Dolaylarõ. A=Silah Deposu MS=Orta Stoa SZ=Zeus Stoasõ B=Bouleuterion PS=Poikile Stoasõ TTholos C=Hephaisteion SA=Attaalos Stoasõ M=Metroon SS=Güney Stoasõ Şekil 2.11 de Agoranõn içinden diyagonal olarak geçen Dramos, tören yolu (planõn sol üst dõşõndaki) Dipylon Kapõsõ ndan sağ alta doğru Akropolis in eteğine kadar uzandõğõ görülmektedir (Roth, 1993). Romalõlar da Yunan kentlerinde bahsettiğimiz agora, forum olarak değişmiştir. Forumlar ticareti, bireysel ilişkiyi, iletişimi bir arada tutmaktaydõ. 20

32 Şekil 2.12 Roma nõn Planõ, İS Üçüncü Yüzyõl. Ana Binalarõ ve Forumlarõ Gösteren İmparatorluk Roma sõnõn Planõ (Roth,1993). A=Amfitiyatro B=Maxentius BC=Caracalla BD=Diocletian Bazilikasõ Hamamlarõ Hamamlarõ BT=Trajan C=Capitoline CM=Circus CN=NeroCircusu Hamamlarõ Tepesi Maximus F=Forum IF=Imparator M=Marcellus MH=Hadrian Romanum Forumlarõ Tiyatrosu Mozalesi P=Pantheon Pa=Palatine Tepesi Pc=Praetorian Kampõ SD=Domitian Stadyumu 21

33 Şekil 2.13 Forumun Planõ, Pompeii. (Roth, 1993) A=Apollo Tapõnağõ J=Jupiter Tapõnağõ B=Bazilika L=Lararium C=Curia (kent ofisleri) M=Macellum m=pazar E=Eumachia Binasõ V=Vespasian Tapõnağõ Co=Comitum (Meclis Salonu) Roma Kentinde Ana Kamusal Mekân, Curia (Kent Ofisleri) ve Bir yada iki bazilika (mahkeme salonlarõ)tarafõndan çevrilir, kolonadlarca kuşatõlõr ve Jupiter Tapõnağõ üzerinde odaklanõrdõ (Roth, 1993). Ayrõca Yunanlõlardan farklõ olarak açõk mekân üç farklõ şekilde kendini göstermiştir. İlki açõk ama tamamen içe dönük mekândõr. İkincisi, yaklaşõm yollarõnõn düzenlenmesi, yollarõn genişletilmesi, kolonlarõn arasõna arkadlõ yollar yapõlmasõ şeklinde kendini göstermektedir. Bu yollarõn kullanõmõnõn bu şekilde farklõlaştõrõlmasõ meydanlar kadar zengin etkinliklerin yaşanmasõna neden olmuştur. 22

34 Üçüncü olarak Yunanlõlarda olduğu gibi rekreasyon fikri ile tiyatro, stadyum gibi tesisler inşa etmişler ve boş zamanlarõ bu şekilde değerlendirmişlerdir. Bu üç açõk alan için ortak olan nokta insan ölçeğidir ve içinde bulunan birey kendini hissedebilmektedir (Crouch, 1981) Ortaçağ Rönesans Barak Dönemi Açõk Alan Kullanõmõ Ortaçağ şehirlerinde şartlarõn değişmiş olmasõndan dolayõ; savunma açõsõndan kentin çevresinin surlarla çevrili olmasõ araziyi değerli yapmaktaydõ. Bu nedenle meydanlar insan ölçeğine uygun boyutlar getirilmiş, küçültülmüştür. Ortaçağ kentlerinde üç farklõ tipte meydanla karşõlaşmaktayõz. Saray veya idare binasõ gibi bir yapõnõn önünde veya ileri gelenlerin evleriyle çevrili olan resmi meydanlar, Dükkânlarla çevrili, orta kõsmõnda açõk satõşõn bulunduğu, çeşmelerle zenginleştirilen, idare binalarõnõn da bulunduğu pazar yerleri, Kilise meydanlarõdõr (Özdeş, 1984). Rönesans şehirlerinde sanatsal anlayõş meydan mimarisinde de kendini göstermiştir. Yönetim, ticaret ve dini merasimlerin yanõ sõra Ortaçağ dönemine göre mekânsal anlamda da önemli değişimler gerçekleşmiştir. Ortaçağ da sade ve organik meydan ve öğelerine karşõ Rönesans meydanlarõnda geometrik düzen, simetri ve belirli bir aksa bağlõ olmak önemli olmuştur. Meydanlarda, mekânõn tanõmlanabilmesi ve istenen etkinin yakalanabilmesi için boyutlarõna dikkat edilmiştir. Biçimsel değişimlerle beraber meydanlarõn sosyal içerikleri korunmamõştõr (Bayhan, 1991). Barok dönemiyle değişen sosyal ve ekonomik değerler doğrultusunda önemini korumaya devam eden açõk alanlarõn görevleri değişmiştir. Bahçe artõk operanõn, konserlerin dinlendiği bir sahnedir (Aslanoğlu, 1970). 18.yy ile Barok bahçeleri kral ve soylulara yönelik en gözde dönemini yaşarken, halk artõk bu durumdan rahatsõz olmaya başlamõştõr ve sadelik arayõşõna girilmiştir. Bu durumun sonucunda yayõlan Naturalizm akõmõ ile doğal park düzenleme gerçekleşmeye başlamõştõr. Bu anlayõş günümüzde de etkisini sürdürmektedir (Pamay, 1978). Bu dönemden sonra 19.yy başlarõna kadar açõk alanlar eskiye oranla önemlerini kaybetmişlerdir. Bu dönemin etkileri ile bina - insan yoğunluğunun artmasõ ve 23

35 endüstri devrimi hareketlerinin devam ediyor olmasõ, şehir merkezlerinde yeni mekânlarõn oluşmasõna neden olmuştur. New York da Central Park õn oluşmasõ buna örnektir (Trancik, 1986). Bu yapõlanmanõn devamõnda bir taraftan taşõt trafiğinin gelişmesi, diğer taraftan endüstri devriminin etkileri ile kentsel açõk alanlarõn önem yitirmeye devam etmesi sonucunda oluşan tepki ile bahçe şehir fikri oluşmuştur Türk Şehirlerinde Açõk Alan Kullanõmõ Türk şehirlerinde açõk alan kavramõ ele alõndõğõnda ise önemli bir noktada bulunduğu ve gündelik hayata katõlarak bir parçasõ olduğu görülmektedir. Kentsel açõk alan olarak camileri ve külliyeleri gösterebilmekteyiz. Bu yapõlar kentsel açõk alanlarõ oluştururken aynõ zamanda ticaret merkezi, pazar meydanõyla da desteklenerek ilişkilerini sürdürdüklerini söylemek mümkündür (Pamay, 1974) Günümüzde Açõk Alan Kullanõmõ Kentlilerin gereksinimlerine bağlõ olarak şekillenen açõk alanlar, yaşam tarzõmõzõ yansõtmaktadõr. Kentte yaşayan insanlarõn yaş, kültür, meslek, sosyal ve ekonomik durumlarõna bağlõ olarak açõk alanlar da çeşitlenmektedir (Yõldõzcõ, 1982). Bu bağlamda açõk alanlar birçok şekilde sõnõflandõrõlabilmektedir. Yeşil alan olarak ele alõndõğõnda; 1. Eğlence Parklarõ: Şehir parklarõ, bulvarlar, meydanlar, 2. Öğretici Parklar: Sergiler, fuarlar, hayvanat bahçesi, botanik bahçesi, 3. Oyun ve Atletik Alanlar: Çeşitli spor alanlarõ, çocuk oyun alanlarõ, olarak gruplanmaktadõr (Şener, 1985). Başka bir sõnõflandõrmaya göre; 1. Kültürel açõk alanlar; a) Kent dokusundaki işlevsel amaçlõ açõk alanlar (yollar, meydanlar, otoparklar) b) Kent dokusunda işlevsel olmanõn yanõ sõra estetik ve rekreasyon amaçlõ açõk alanlar, 24

36 i) Topluma açõk alanlar, ii) Topluma yarõ açõk alanlar (okul bahçeleri, özel spor kulüpleri), iii) Özel açõk alanlar (ev bahçeleri, tarõmsal ananlar), 2. Doğal açõk alanlar (ormanlar, göller)(akdoğan, 1979). Açõk alan kavramõnõn daha genel sõnõflandõrõlmasõ yapõlacak olursa; 1. Özel Açõk Alanlar: Konut bahçeleri, tarõmsal alanlar, askeri alanlar, sosyal ve sportif kulüpler. 2. Genel Açõk Alanlar: Ormanlar, korular, su yüzeyleri ve kõyõlarõ, mezarlõklar, parklar, meydanlar, bulvarlar, gezinti yollarõ, oyun alanlarõ, spor alanlarõ, çocuk bahçeleri, fuar, botanik bahçesi, hayvanat bahçesi, otoparklar. Kentsel işlevlere yönelik sõnõflandõrma; 1. Kentlerin fiziki yapõlarõnda denge elemanõdõrlar. 2. Yaya ve taşõt trafiği için olanak ve kolaylõklar sağlarlar. 3. Kent içinde hava akõmlarõna neden olurlar ve kentlere õşõk sağlarlar. 4. Kent planlarõnda, doğa, öğelerinin yer almasõna olanak verirler. 5. Açõk hava rekreasyonuna aracõ olurlar. 6. Kentlerin katõ formal kalõbõnõ yumuşatarak daha organik bir doku kazanmasõnõ sağlarlar. 7. Kent içinde insan ile çevresi arasõnda ölçü yönünden denge kurarlar (Akdoğan, 1979). 2.6 Bölüm Sonucu Kentsel açõk alanlar gündelik hayatõmõzõn bir parçasõ olan kentsel çevredir. Tarih boyunca kullanõmõ, formu ve boyutlarõ değişiklik gösterse de amaç ortak olmuştur. İlk olarak kendini Yunanla belirgin bir şekilde göstermeye başlayan ve daha sonraki dönemlere de farklõlaşarak gelen kentsel açõk alan kullanõmõ özel ve kamusalõn sõnõrõnda çizildiği mekânlardõr. 25

37 Kentsel açõk alanlar çok çeşitli fonksiyonlar bir arada veya ayrõ ayrõ barõndõrabilirler. Bunlar; şehir ekolojisine ilişkin fonksiyonlar, şehirsel estetik fonksiyonlar, rekreasyonel fonksiyonlar ve simgesellik fonksiyonlarõdõr. Bu fonksiyonlarõn çeşitliliği ile alan kullanõmõ da değişmektedir. Alan kullanõmõnõ yapõlan etkinlik çeşidine göre sõnõflandõrmaktayõz. J. Gehl in yaptõğõ bu sõnõflandõrma; Zorunlu (gerekli) etkinlikler, İsteğe bağlõ etkinlikler, Sosyal (planlõ) etkinlikler olarak şekillenmektedir. Yapõlanmõş çevre niteliklerine zayõf ise sadece zorunlu ve yapõlmasõ mecburi olan ekinlikler; güçlü ise insana bağlõ etkinlikler gerçekleşir. Gerçekleşen etkinliklerin çeşitliliği insanlar arasõnda kurulan ilişkiyi tanõmlõyor. Kentsel açõk alan etkinliklerinin yanõ sõra mekânõn algõlanabilirliği açõsõndan boyutlarõ önemlidir. Antropolog Edward Hall, insanlar arasõ kurulacak ilişkilerin duygusal ve fiziksel özelliklere bağlõ olarak sosyal uzaklõk denilen bir başlõk altõnda toplayarak dört grupta incelenmiştir. Bunlar; samimiyet yakõnlõk mesafesi, kişisel uzaklõk, sosyal toplumsal uzaklõk, genel özel olmayan mesafe olarak tanõmlanmõştõr. Sosyal uzaklõk dediğimiz ilişki çeşitliliğini mekânla birleştirdiğimizde ise; yakõnlõk ölçeği, kentsel ölçek ve anõtsal ölçek denilen üç farklõ büyüklükle karşõlaşmaktayõz. Boyutlarõyla ilişkili olarak açõk alanlarõn bazõ niteliklere sahip olmalarõ gerekmektedir. Bunlar; kapalõlõğõnõn niteliği, donatõlarõnõn niteliği ve içindeki aktivitelerinin niteliği olarak üç grupta toplanmaktadõr. Kentsel açõk alan kavramõnõ çözümlediğimizde bağlõ olduğu değişkenlerin üzerinden alanõn toplum ve birey üzerindeki etkilerine ulaşmaktayõz. Kültürel katõlõmõn ve paylaşõmõn iletişimle gerçekleştiği bilginin paylaşõldõğõ yer olma özelliğinden dolayõ, bu alanlar insanlarõn fiziksel, sosyal ve psikolojik olan temel gereksinimlerini karşõladõklarõ yerlerdir. Alanlarõn kademelenmesi, kullanõcõsõna, yaş grubuna, sosyal ve ekonomik gibi birçok değişkene bağlõdõr. Kademelenme meydanlar ve onlarõ oluşturan sokaklar olarak ele alõndõğõnda iki mekân arasõndaki ilişkiler anlamõndaki farkõ daha net görebilmekteyiz. Meydanlar daha durağan bir yapõ gösterirken, sokaklar daha hareketli ve günlük yaşantõnõn geçtiği alanlar olarak kendini göstermektedir. Bir diğer önemli nokta mekânlarõn boyutlarõ, büyüklükleri işlevsel belirleyicileri doğrultusunda belirlenebilir. Zaman içinde oluşabilecek fonksiyon değişikliklerinden dolayõ optik olarak algõya yönelik, büyüklüğü kavramak daha etkilidir. Bunu yükseklik ve derinlik oranlarõyla yakalamak mümkündür. Sokak ve meydan kavramlarõnõn bir biri ile ilişkisi farklõ mekân kurgularõ yaratõr. Tarihte birlikte kullanõmõna rastlanõyorsa da özellikle günümüzde işlevsel farklõlõklarõndan dolayõ ayrõ düşünülmesi gerekliliğini ortaya koymuştur. Her iki 26

38 şehirsel öğenin yan yana gelmeleri ve farklõ formlarda kullanõmlarõ kentsel açõk alan kavramõnõ görsel olarak çeşitlendirmiştir. Kavram olarak ele aldõğõmõzda kentsel açõk alanõn tarihsel sürecini incelemenin, günümüz kullanõmõnõn tespiti için gerekliliği üzerinde durulmuştur. Tarihte kullanõmõ; din, askeri ve ticari olaylarõn gerçekleştiği mekânlar olarak karşõmõza çõkmaktadõr. Mõsõr Uygarlõğõ, Asur ve Babil Uygarlõğõ, İran Uygarlõğõ na dayanan bir geçmişi olmasõna rağmen kentsel açõk alan kavramõ Yunan şehirleri ile hayat bulmaktadõr. Akropolis ve agora olarak bu dönemde karşõmõza çõkan kentsel açõk alan kavramõ gündelik hayatõn bir parçasõ haline dönüşmüştü. Bu kavram Romalõlarda forum olarak kendini bulmaya başladõ. Forumlar ticaret, bireysel ilişkiyi ve iletişimi bir arada tutan şehirsel mekânlardõr. Ortaçağ ile birlikte açõk alan kavramõ değişim göstermiştir. Kentin surlarla çevrili olmasõndan dolayõ araziyi kõymetini arttõrmõştõr. Bu nedenle meydanlar işlevsel ve fiziksel olarak farklõlõk göstermeye başlamõştõr. Rönesans döneminde sanat alanõnda yaşanan gelişmeler meydan mimarisinde de kendini göstermiştir. Sade ve organik Ortaçağ meydan mimarisine karşõ bu dönemde geometrik düzen, simetri ve belirli bir aksa bağlõ olmak önem kazanmõştõr. Barok kentsel açõk alan kavramõ önemini korumuştur. Artõk tamamen soylulara ait bir mekân gibi davranan açõk alanlar halkõn sadelik arayõşõna gitmelerine neden olmuş devamõnda Natüralizm akõmõ ile doğal park düzenlemeleri başlamõştõr. Kentsel açõk alan kavramõ gelişimini bu yönde sürdürürken, çağõn gereksinimlerinden olan taşõt ve yarattõğõ trafik kentsel açõk alanõn önemini yitirmesine neden olmuştur. Bu duruma tepki olarak da bahçe şehir fikri geliştirilmiştir. Dünyada bunlar olurken Türk kentlerinde kentsel açõk alana bakõşõn hangi noktada olduğunu kent üzerinden okuyabilmekteyiz. Kentsel açõk alan kavramõ dini yapõlarla bütünleştirilerek, gündelik hayatõn merkezine yerleştirilmiş, dini yapõlarõn çevresinde konumlandõrdõklarõ fonksiyonlarla alan desteklenmiş ve zenginleştirilmiştir. Günümüzde cami ve külliyelerin oluşturduklarõ meydanlar canlõlõklarõnõ korumayõ başarmaktadõrlar. Bunun yanõ sõra yeni yapõlandõrõlan açõk alanlar yaşam tarzõmõzõ yansõtmakta, alanõ yaşayan insanlarõn yaş, kültür, meslek, sosyal ve ekonomik 27