Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science

Transkript

1 ISSN: Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science Yıl: 5, Sayı: 21, Mart 2018, s Yrd. Doç. Muhammet TATAR Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Resim Bölümü, mtatar@atauni.edu.tr MARCEL DUCHAMP IN SANATI VE 21. YÜZYIL SANATINA ETKİLERİ Özet 1987 de dünyaya gelen sanatçı, 1905 yılına kadar Julian Akademisine devam etmiş ve sanat tarihi içerisinde en hareketli ve en hızlı değişim/dönüşümlerin yaşandığı 19. yüzyıl sonları ve 20. yüzyıl başlarındaki sanat ortamında sanat üretimleri yapma şansını yakalamıştır. 20. Yüzyılın başlarında yaşanan siyasi ve ekonomik gelişmelere paralel olarak bilimde de önemli gelişmeler olmuş, Einstein ın Görelilik, Heishenberg in Belirsizlik ilkesiyle büyük değişimler yaşanmıştır. Fizik verilerine dayalı bilimin yerini matematik temel,üzerine kurulu bir bilime bırakmış, tek doğruluk ve mutlaklık büyük darbe almıştır lu yıllarda kendini iyice hissettirmeye başlayan endüstrideki ilerleme sanat alanında da değişimlere neden olmuştur. Yaşamın her alanında sorgulanmaların başladığı bu dönem, sanat ortamının entelektüel olarak ta en yoğun tartışmalarının ve üretimlerinin olduğu dönem olarak göze çarpar. 20. Yüzyılın ilk çeyreğinde görülen bu değişimler sanatta kübizm, fütürizm ve dadacılık akımlarıyla yeni bir ifade almıştır. Sanat nesnesinin anlamı genişlemiş, kendini aşarak kavramlara, değişik etkinliklere ve hareketlere dönüşmüş oldu. Bu noktada bazı özel olarak nitelendirilebilecek isimler sanat tarihinde kırılma noktaları oluştururlar. Bunlar içinde Octavio Paz ın benzersiz bir sanatçı olarak nitelendirdiği Duchamp, gerek sanata dair fikirleri ve bunlara paralel olarak yapmış olduğu sanat formları gerek üretime dair tembelliği ve gerekse işleri üzerine yapmaktan kaçındığı söylemleri ile oldukça farklı bir yer tutar. Anahtar Kelimeler: Hazır Nesne, Kavramsal Sanat, Parodi, Dada

2 MARCEL DUCHAMP S ART AND ITS EFFECT OF 21th CENTURY ART Abstract The artist, who came to the world in 1987, continued to the Julian Academy until 1905 and had the chance to produce art in the artistic environment of the late 19th and early 20th centuries, during which the most moving and fastest changes / transformations occurred throughout the history of art. This period, in which everything about life is questioned, strikes as a period when the intellectual and intense debates and productions of the art scene are in the process. Rapidly developing technologies reveal a shell change in continental Europe that can not be traditionally compared in the form of artistic forms of art that change boundaries and change the form of management, and all that changes in parallel. At this point, names that can be described as special, form break points in art history. Among them, Duchamp, which Octavio Paz describes as a unique artist, has a very different place with his artistic ideas about art and the art forms which he has made parallel to them, as well as the temptation of production and the rhetoric of avoiding doing things. Keywords: Ready-made, Conceptual Art, Parody, Dada GİRİŞ yüzyılın en etkili sanatçılarının başında gelen Duchamp (1987 Fransa Fransa) 1901 ila 1968 arasında Kübizmden Kavramsal Sanata, Kinetik-Art tan Sürrealizme bir çok farklı sanat hareketi içerisinde başyapıtlar ortaya koyarak bir anlamda 20. yüzyıl sanatının değişiminin en belirleyicisi olur.. Çağdaşlarının aksine (genel olarak) herhangi bir sanat fikri üzerinde karar kılmak yerine etkileşimli bir sanat fikrini benimsemiş ve bu sayede birbirinden farklı düşünce temelli çalışmalar meydana getirebilmiştir. Ancak 67 yıllık sanat üretim sürecinde ortaya koyduğu çalışmaları sayısal olarak göz önüne alındığında oldukça tembel (ki bunu kendisi; sanatçının tembellik hakkı olarak tanımlamaktadır) bir sanatçı olduğu görülmektedir Kronolojik Olarak Duchamp Eserleri ve 21. Yüzyıla Etkileri Farklı bir eğitim almasına rağmen ikisi ressam diğeri heykeltraş üç kardeşi gibi Duchamp da sanatçı olmayı seçti. 1902lerde ilk olarak Post-Empresyonst işler yapan sanatçı Julian Akademi de yıllarında almış olduğu kısa sanat eğitiminden sonra ise Matisse etkili Fovist işler denedi. Daha sonra Kübizm ile tanışan Duchamp, 1911 yılında biçimsel yapısı hem Kübizm e hem de Fütürizm e göndermeler yapan ilk kübist işlerini yaptı. Bu çalışmalardan en bilineni Merdivenden İnen Çıplak biçim tekrarlarının algıda oluşturduğu hareket izleniminden dolayı Fütürist olarak nitelendirilse de, Duchamp ın yaptığı birkaç kübist işin en güçlüsüdür. Marcel Duchamp ın henüz yeterli sayıda tablosu yok, olanlar da birbirinden öylesine farklı ki bunlardan sanatçının gerçek yeteneğine ilişkin yargıda bulunmamıza yarayacak ipuçları bulup çıkaramıyoruz. Pek çok yeni ressam gibi, Marcel Duchamp da artık görünüşlere tapınmıyor (Apollinaire, 2014:71). Tüm hayatı boyunca sürecek bu az sayıda iş üretme tavrını ilk vurgulayan Apollinaire in ayrıca retinal zevki reddedişini fark eden ilk kişilerdendir. Duchamp ın

3 çalışmalarında (hazır nesneleri dışında) göze çarpan bir diğer özellik ise işlerin son çalışmaya varıncaya kadar bu son çalışmanın alt yapısını oluşturan alt katmanlar özelliği taşımasıdır. Tuval resmi olarak gerçekleştirdiği en önemli çalışması olan Merdivenden İnen Çıplak, No. 2 iki yıllık kübist dönemin son noktasıdır. Paris teki ilk fütürist sergi 1912 yılında düzenlendi, Duchamp ise Fütürist sergiden bir yıl önce Çıplak ın ilk yağlıboya taslağını yapmıştı bile. Ayrıca bu sadece yüzeysel bir benzerliktir. Fütüristler, hareketi dinamik bir resimle ortaya koymak istiyorlardı; Duchamp ise harekete, gecikme - ya da daha doğrusu çözümleme - kavramını uyguluyordu. Daha nesnel ve daha derin bir amacı vardı: hareket yanılsaması yaratmaya kalkışmıyor -..- bunun yerine hareketi parçalarına ayırmak ve değişen bir nesneyi statik olarak betimlemek istiyordu (Paz, 2017: 18). Octavio Paz ın savına göre Duchamp ın geliştirdiği, Kübistler in resimlerinde ki çoklu bakış açısına dayalı zaman kavramına tezat bir düşünce olduğu gibi bu aynı zamanda Fütüristlerin zaman ve hız kavramına da aykırı bir yaklaşımdı. Fütüristlerin tekrarlar ile hareket algısı oluşturma isteği Duchamp ta hareketin tek bir karede dondurulması isteği ile tezatlık oluşturuyordu. Fakat resim izleyici ile buluştuğunda fütürist referanslar ile algılandı. Duchamp ın Kübist değil Fütürist olarak anılmasının temel sebebi de bu olsa gerek. Resim Amerika da ki ilk modern sanat sergisi Armory Show da sergilendiğinde ani ve kelimenin tam anlamıyla skandal yaratan bir üne kavuşur (Paz, 2017: 18). Bu onda üretme heyecanı yaratmaktan çok bir şeyi hakkıyla tamamlamanın hazzını oluşturmuştu. Bu sebepten olsa gerek sanatçı bu tarihten sonra birkaç desen ve takıntılı olduğu makine resimleri (ki bunlar da ya Büyük Cam a dahil olan ya da Büyük Cam ın paralelinde yürüyen işlerin bir parçasıdır) dışında neredeyse hiç tuval resmi yapmamıştır. Resim yapmama sebebini 1966 da Jean Antoine verdiği röportajda şöyle açıklar: 196 Jean Antoine: Resmi bırakmanızın nedeni, resim sanatının artık öldüğünü mü düşünmeniz? Marcel Duchamp: Hayır. Öncelikle ben resim yapmayı bırakmadım; yarın resmetmek için aklıma bir fikir gelirse yaparım. Doğrusu öyle katı bir yargıya varmadım. Durdum, çünkü daha fazla söyleyecek bir şeyim yoktu. Elimde hiçbir fikir yoktu ve yeni fikirler de öyle kolay kolay bulunmaz. Hiçbir zaman sabah sekizde şövalemin başına geçeyim diyen biri olmadım; yalnızca beni heyecanlandıran bir şey olduğu zaman çalışma hevesi gelir bana. Bir de fikrimi ifade edebileceğim uygun bir yol bulamamış olmam var. Tek diyebileceğim bu durumun epey uzun bir zamandır sürdüğü. Fakat resmi tamamen bırakmak gibi kesin bir karar falan almadım (1966,

4 197 Resim 1: Marcel Duchamp, 1912, Merdivenden İnen Çıplak, No. 2, 146x89cm, T.Ü.Y.B., Philadelphia Sanat Müzesi Başka bir röportajında çok sayıda üreten ressamların aynı şeyleri tekrarlayıp durduklarından, bu resimleri yaparken heyecan duymadıklarından ve nihayetinde bu yaptıklarının resimden öte birer maaş çeki oldukları yönünde eleştiriler yöneltmektedir. Duchamp için yeni bir fikrin sanat formuna dönüşmesi sürecinde yapılacak işin sanatçıda heyecan oluşturması ve sanat üretiminde yöntem ve malzeme-materyal tercihi oldukça önemlidir. Duchamp ın gelenekle olan son bağlantısı Merdivenden İnen Çıplak No.2 her ne kadar Kübizm için olmasa da Fütürizm için başyapıt olma özelliği taşımaktadır. Geleneğin optik referanslardan sıyrılmış, yeniçağın değer ve düşünce yapısına bağlı bu yeni yapı kendi referanslarını oluştururken yeniçağın sanat anlayışını da belirleme görevi üstleniyordu. Dada ile daha da alevlenecek gerçek sanat nedir? tartışmalarının ilk kıvılcımları çakan birkaç sanatçıdan biridir Duchamp. Bu yeni devrimci düşünce yapısında Sanat ile Halk ı barıştırmak belki de Marcel Duchamp gibi estetik kaygılardan böylesine sıyrılmış, enerjiye böylesine vurgun bir sanatçıya düşecektir (Apollinaire, 2014:73).

5 Duchamp varlıklı bir aileden gelmiş olmanın rahatlığıyla kapitalizme bir başkaldırı ve sanata olan tavizsiz bağlılık ile başkalarının ne talep ettiğine değil sanatçının ne sunduğuna odak lanma şansına sahipti. Para kazanma kaygısı gütmemesi, eleştirel ve asi bir ruha sahip olmasıyla birleşince günün şartlarında kesinlikle paraya dönüşmeyecek hazır nesnelerin çıkışını kolaylaştırıyordu. Kendi ifadelerine göre: Hiçbir zaman hazır-nesnelerimi satmaya niyetlenmedim. Aklınızın bir köşesinde para kazanma fikri olmadan bir şeyler yapmanın mümkün olduğunu göstermek için sahici bir işaretti bu (Lazzarato, 2017: 59). Günümüz için bile devrimci bir özellik taşıyan bu tavır Duchamp ın hem üretimlerinde hem de sanat fikrinde ona sınırsız bir özgürlük alanı sunuyordu. Ancak 1960 yıllarda galeri sahib vei sanatçı Arthuro Shwarz hazır nesnelerinin kopyalarını sanatçıya imzalatıp sattığında Duchamp o yıllara kadar savunduğu fikirlerle çelişkiye düşmüş ve kendisi de bunu maalesef bu konuda üzgünüm. Eğer bunu yapmasaydım adımın esamesi bile okunmamış olurdu [ ]. Haklısınız, sanattan elini eteğini çekip onu mahkum eden, tıpkı din ve benzerleri gibi sanatın da gerekli olmadığını kendisine ispatlamış olan yüzlerce insanın olması muhtemeldir. Peki kimin umurundalar? Hiç kimsenin (Lazzarato, 2017: 59). şeklinde açıklıyordu. Burada dikkat çekilmesi gereken şey, bu kopyaların satış amacının her ne kadar galerici için para kazanmak olsa da Duchamp için sanatçı varlığının sürdürmesi isteğidir te ilk hazır-nesne işi Bisiklet Tekerleği ni yaptı. Kendi tabiriyle bu sanat olmayan sanat eseri hem hazır-nesne (Ready-made), hem kavramsal sanat hem de kinetik-art için ilk örnek konumundadır. O dönem için isimleri konulmamış bu sanat fikirleri diğer birçok işinde olduğu gibi 20. Yüzyıl sanatı için ilkler olarak sanat tarihine girmekle kalmayıp, etkileri günümüze kadar varan birçok sanat akım ve hareketinin temel dinamiğini oluşturur. Kendi söylemiyle bisiklet tekerleğinin dönüşü şöminedeki ateşin titreşimleri gibi olağanüstü bir görüntüdür. Duchamp bu görüntüyü tabureye sabitleyerek sürekli hale getirir. Bu işin aslında önemsiz tarafı olmakla birlikte her ne kadar sanatçının objeleri ben değil objeler beni seçer söylemine tezat oluştursa da sanatçının bu seçimi düşünsel ve sanat açısından bambaşka anlamlar ifade eder. Sıradan olanın başkalaşımı (Danto) ilk olarak bu eserde ortaya çıkar. Sanatçı hiçbir emek harcamadan (Duchamp ın tanımıyla: tembellik hakkını kullanarak) sıradan avam bir nesneyi alarak onu sanat nesnesi konumuna yüceltir. Nesneyi temsil durumundan çıkaran bu tavrı, sanat ile yaşam arasındaki sınırlarıda zorlamıştır. Amerikalı eleştirmen Harold Rosenberg in ( ) deyimiyle sanat nesnesi olarak sunulan sıradan bu nesneler bir tür kaygı nesnesi ne dönüşmektedir. Duchamp ready-made ile sanatın ilgisi, dilin biçimine değil ne dediğine yönelir. Sanatı bir yetenek, beceri ve eyleminden bir düşünce eylemine dönüştürür. 198

6 Resim 2: Marcel Duchamp, 2013, Bisiklet Tekerleği, 130x64x42cm, Hazır Nesneler- Metal Tekerlek ve Ahşap Tabure, İsrail Müzesi 199 Duchamp ın yapmış olduğu Bisiklet Tekerleği hazır nesnesi, 1960 sonrası başlayıp günümüzde etkileri halen güçlü bir şekilde süren Kavramsal Sanat ın ilk örneğidir. Düşüncenin temel yapı taşı olarak algılandığı, sınırları ve referansları sanatçının oluşturdu bu yeni anlayışın güçlü etkilerle sanat ortamına hakim olması için yaklaşık 50 yıl beklemek gerecekti. Eserin ikinci büyük etkisi Kinetik-Art üzerinde olmuştur. Her ne kadar Naum Gabo 1920ler de biçimsel yapılarıyla kinetik resimler ve heykeller yapsa da (ki bu bile Bisiklet Tekerleği nden 8 yıl sonradır) gerçek harekete dayalı sanat eserleri için genel bir ismin konulması yine 1950 sonrasına kalır. Üçüncü olarak eser, kendinin de dahil olduğu Dada akımının temel sanat fikrine hizmet eder te New York a taşınmasıyla birlikte Dada ile tanışan Duchamp, bu tanışıklıktan iki yıl önce Dada felsefesinin temel yapı taşlarını oluşturan çalışmalara başlamıştı bile. Tembellik hakkını sonuna kadar kullanan Duchamp, 20. yüzyılın en etkili sanat eseri olarak görülen Çeşme (1917) si ile Bisiklet Tekerleği (1913) arasındaki dört yıllık süre içerisinde aynı mantıkla sunduğu Şişe Rafı (1914), Kar Küreği (1915) hazır nesneleri ve sanat hayatının büyük bir kısmını işgal eden Kahve Değirmeni (1915) ne ait bir enstalasyon çalışması bulunur. Bisiklet Tekerleği nden sonraki en önemli yapıtı yine bir hazır-nesne olan pisuarı ters çevirip, işlevini değiştirerek ve altına sahte bir imza atarak sergilemek istediği Çeşme, Duchamp ın hazır-nesne serüveninin ulaştığı son noktadır.

7 Marcel Duchamp, Man Ray ve Francis Picabia ile Dadanın New York ayağını oluşturuyordu. Beraber çıkardıkları The Blind Man ve Rongwrong dergileri ile Amerika yı Dada ile tanıştırdılar. Resim 3: Marcel Duchamp, 1917 Tarihli Çalışmanın 1964 Tarihli Replikası, Çeşme, 36x48x61cm, Porselen, TATE Modern 200 Anti-estetik hatta anarşist tavır, anti-estetik duruşuyla yeni bir çağ başlatıyordu yılları arasında etkili olan Sitüasyonist Entarnasyonal i doğrudan etkilediği gibi, SE de dünya siyasi hayatında önemli bir kırılmaya sebep olan 1968 olaylarını doğrudan etkiliyordu. Güzele, güzelliğe, estetik olana karşı çıkışın, sadece yapılanın değil seçilenin de sanat olabileceği, daha özelde sanatçının yapabilme yeteneğinin ötesinde yaratıcı düşüncesinin ön plana çıkartıldığı bu çalışma zamanla (her ne kadar Duchamp bu durumu kabullenmekte zorlansa da) Duchamp ın yerle bir etmeye çalıştığı estetik obje olarak konumlandırılmıştır. Seçilen sıradan nesnenin hatta sıradan olmasının ötesinde kaba bir tesisat nesnesinin sanat olarak sunulması izleyiciyi sanat eserinden retinal bir zevk almaya değil zihinsel bir pratik sürecine mecbur bırakıyordu. Kavramsal sanatın temel taşlarından biri olan bu pratik ilk olarak hazır nesne ile gerçekleştiriliyordu. Amaç sanat nesnesi üretmenin ötesinde, nesneye yeni bir bakış yaratma isteğidir. Zizek in tanımıyla yamuk bakma eylemi. Yamuk bakma izleyiciyi hazır nesnenin görüntüsünün ötesinde bir şeyler aramaya, onu ya da onun söylemini, zihinsel kodlarını çözmeye zorlar. Çeşme bağlamında Duchamp ın hazır nesneleri, kapitalist üretim tarzının çokluk yapısının, sanatçının seçkisiyle biricikliğe terfi ettirilmesi noktasında Pop-Art sanatçıları üzerinde etkili olmuştur. Warhol un popüler imajları alıp sıradanlaştırmak için tekrarlaması ya da Brillo Kutuları nı market rafından alıp galeri mekanına yerleştirmesi aynı mantığın sonuçlarıdır. Duchamp sıradan tesisat malzemelerini seçerken, Warhol popüler tüketim nesnelerini tercih ediyordu.

8 Açılımı Kızın Yakıcı Kalçaları Vardı olan L.H.O.O.Q. (1919) Dadacı tavrını ortaya koyduğu önemli bir parodi örneğidir. Yıkıcı tavrının kesiştiği Dada hareketi ile birlikteyken yapmış olduğu çalışma, günümüzde parodi ve pastişin popülerliği göz önüne alındığında yaklaşık olarak yüz yıl sonrasına etkileri ulaşan bir iş olma durumdadır. Duchamp ın yaratıcılığı dünyanın en ünlü resminin röprodüksiyonunu aslı gibi ünlü yapacak kadar güçlüdür. L.H.O.O.Q. ın yıkıcı tavrı sanat tarihine yöneliktir. Çünkü o bir Dadaist tir ve Dada tüm kültürü alaşağı etmek ister. Bu yüzden sanatı optik hezeyanından çekip kavramsal alana götürür ve böylece Batı sanatının temel paradigmasını değiştirir (Göksel, 2016: 4) lerin ilk çeyreğinde Avrupa da, Rusya da ve kısmen Amerika da meydana gelen bu paradigma değişikliği sanatsal medyumlar değişse de günümüze kadar etkilerini sürdürmekle birlikte bu etkilerin nereye kadar gideceği ise şu an için öngörülemez bir soru işaretidir. 201 Resim 4: Marcel Duchamp, L.H.O.O.Q., 1919, Ready-Made, 19,7 12,4cm Duchamp halihazırda kağıda basılı olarak satılan bir tıpkıbasımı seçerek onun sanatsal bir röprodüksiyon olmasının ötesinde her an ulaşılabilecek ve düşük bir ücretle alınabilecek bir hazır nesne olduğunu (tıpkı pisuar gibi) vurgulamıştır. Klasik sanat formlarını reddeden Dadacı tavır ile yaklaştığı bu Rönesans resmine alaycı bir üslupla sakal bıyık çizerek bir anlamda resmin otoritesini sarsmayı amaçlamıştır. Bu gerçek anlamda bir alay, bir yermedir ve o ana kadar edebiyat ve tiyatro için kullanılan parodi kavramının resme uyarlanmasıdır. Daha önceleri eski

9 ustaların kompozisyonlarını kullanan sanatçıların tavırlarında eski ustayı yüceltme varken Duchamp ın yaklaşımı yıkma kutsiyeti yok etme amacı taşır. Çok bilinmese de yine 1960 lar da batı sanatında kendine hatırı sayılır bir yer edinecek olan Op-Art ın temelleri de Duchamp tarafından atılır. Sanatçı bu kez medyum olarak videoyu seçer yılında Man Ray ve Marc Allegret ile birlikte yaptığı Anemik Sinema adını verdiği 8:23 dakikalık kısa filimde psikologların hipnoz yapmada kullandıkları hareketli optik helezonik biçimler Op art, bu biçimlere göre yazılmış yazılar ise Kosuth gibi eserlerini yalnızca yazıyla oluşturan kavramsal sanatçılar için örnek olacak ilk çalışmalardı. 202 Resim 5: Marcel Duchamp, 1926, Anemik Sinema, 6:23min, Video Link: İlk hareketli görüntülerin Lumiere Kardeşler tarafından 1895 yılında kaydedilip gösterilmesinden 31 yıl ilk senaryolu filmin (Aya Yolculuk, Yön: Georges Méliès) 1902 yılında gösterilmesinden 24 yıl sonra Duchamp bu yeni görüntü oluşturma formunu sanatçı olarak kullandı ve 27 yılları arasında yapılan üç Dadacı filmden biri olan Anemik Sinema diğer iki filmden farklı olarak bilindik nesnel dünya görüntülerini değil, optik soyut formların ve yazıların hareketini konu almaktadır. Bu çalışmayı sınıflandırmak için yani Video-Art kavramının

10 sanat ortamında bir yöntem olarak karşılık bulması için Nam June Paik in 1963 yılındaki ilk video-art çalışmasını beklemek gerekecekti. Duchamp 1923 ten sonra bir süre sanat üretimlerine ara vermiş ve hayatının her döneminde önemli bir yer tutan satranç oynamayı tercih etmişti. Sanatçı eylemsizliği alarak adlandıracağımız durum Cohn Cage in sessiz müziği ile paralellik gösterir. Dada gibi burjuvaziye karşı bir edebiyat hareketi olarak ortaya çıkan Sürrealizm kısa sürede bütün sanat ortamlarında karşılık buldu. Temel düşünsel yapıda Dada Hareketi ne paralellik göstermesi ve Dada Harreketi nin enerjisini kaybetmeye başlaması Duchamp, Man Ray ve Max Ernst gibi bir çok Dadacı sanatçının Sürrealizm hareketiyle birlikte hareket etmeye başlamasına neden olmuştır. Bu yeni oluşuma Dadacı gruptan çok az sayıda sanatçı karşı durmuştur. Sürrealizmden uzak duran az sayıdaki Fransız Dadacı dan birisi olan Georges Ribemont- Dessaignes nin görüşüne göre ise sürrealizmin içinde özgürlüğe, başkaldırıya, düzen karşıtlığına dair ne varsa zaten Dada ya aitti (2017, Bu söylemler bile her iki hareketin birbirine ne kadar yakın olduğunu göstermektedir. Ancak iki hareket düşünsel anlamda birbirlerini destekler mahiyette olsa da sanatsal biçimler olarak oldukça farklı üretimler yapmaktaydılar. Sürrealistler tekrar tuval ve yüzey resmine geri dönerken Duchamp gibi bazı sanatçılar hareket içinde farklı anlatım dilleri geliştirdiler. 203 Resim 6: Marcel Duchamp, 1938, 1200 Kömür Çuvalı, Yerleştirme, Galerie Beaux-Arts, Uluslararası Sürrealizm Sergisi, New York

11 1938 de Galerie Beaux-Arts Paris teki Uluslararası Sürrealizm Sergisi nde ve 1942 de Manhattan Whitelaw Reid Mansion daki Gerçeküstücülüğün İlk Belgeleri sergisinde yapmış olduğu yerleştirmeler galeri mekanının sorgulanması açısından dikkat çekicidir. Daha önce Schwitters ın gerçekleştirdiği Merzbau tam anlamıyla ilk yerleştirme örneği olmasına rağmen, bu iki sanatçının sanat mantıkları arasında ciddi farklılıklar vardır. Schwitters kendi yaşam alanını, anlamsız nesneleri toplayıp bir araya getirerek anlamlı bir yapı haline dönüştürdüğü yeni bir dünya ile doldururken, Duchamp sanat mekanlarını işgal girişiminde bulunuyordu. L.H.O.O.Q. ile sanat geleneğine başkaldırırken bu kez galeri mekanı geleneğine başkaldırıyordu Kömür Çuvalı ile Marcel Duchamp 1938 yılında ayak basana kadar tavan, sanatçılardan korunmuş bir yerdir (O Dorheryt, 2013: 86). Mekan, yerçekimi yasaları, alt-üst, iç-dış gibi bir dizi kavramı sorgulayan yerleştirmelerin yerleştirme olarak adlandırılması ve sanat formu olarak yaygınlık kazanması 1970ler de olacaktı. 204 Resim 7: Marcel Duchamp, 1963, Bir Çıplak (Eve Babitz) İle Satranç Oynamak, Duchamp Retrospectif sergisi, Pasadena Sanat Müzesi Duchamp ın kendinden sonraki sanatçılara ilham kaynağı olan son çalışması ise Pasadena Sanat Müzesi nde ki retrospektif sergisinde Eve Babitz ile satranç performansıdır. Dadacılardan alışık olunan teatral performanslara yeni bir soluk getiren bu çalışmayı ölümünden beş yıl önce gerçekleştirmiştir. 1960lar da sonra sanat ortamında yaygınlık kazanan bir sanat formu olan performans sanatı için en güçlü referansı ortaya koyan Duchamp yine olmuştur. İçeri farklı olsa da biçimsel yapı itibariyle benzerlikler gösteren Marina Abramovic in 2010 da MoMA da üç ay devam eden Sanatçı Aramızda performansı Bir Çıplak İle Satranç Oynamak performansıyla benzerlik göstermektedir.

12 SONUÇ Marcel Duchamp 67 yıllık sanat hayatı boyunca herhangi bir sanat fikri ya da akımına bağlı kalmaksızın, Post-Empresyonizmden Kübizme, Dadadan Sürrealizme, Fovizmden Kavramsal Sanata farklı mantıklarda işler üretmiş ve sınırlı sayıdaki bu işlerin neredeyse tamamı düşünsel ve biçimsel olarak ilk olma özelliği taşımış, bununda ötesinde kendinden sonrası için referans oluşturmuştur. Kalıplaşmış hayat formlarıyla anarşist bir tavırla mücadele eden sanatçı Amerika ya taşınıp Amerikan vatandaşı oluşunu bile bu çerçevede düşünüp köklerinden kurtulmanın dayanılmaz hafifliği olarak görüyordu. Kendini herhangi bir yere bağlı hissetmemesinin ona bireysellik ve özgürlük sağladığını şöyle açıklıyordu: Jean Antoine: Kendinizi hiç bir akıma ya da ekole ait hissettiğiniz oldu mu? Marcel Duchamp: Hayır. Onlara olan aidiyetim yalnızca şundan ibaretti: ilgimi çeken bir şey olduğunda, onu mümkün olduğu kadar anlamaya ve elbette bir şekilde onu kullanmaya çalıştım, o kadar. Ancak ekol dendi mi en nihayetinde bir "grup" gelir akla; fakat sonuçta ortaya çıkan işler, örneğin Leonardo da Vinci adında belirli bir kişiye aittir ve bireyseldir. Esas mesele bireyin bir ekol ya da ekol adı verilen bir oluşum içinden tek başına sıyrılabilmesidir. Ekol kavramı kendi içinde bana pek bir şey ifade etmiyor. (1966, Bu özgürlük kesinlikle Duchamp ın yaratıcılığının anahtarıydı. Yerleştirmeden hazır nesneye, performanstan video-arta, optik sanattan paradiye birçok çağdaş sanat formunu bu formların adı bile konmadan gerçekleştirme becerisini geliştirmişti. Duchamp olmasaydı bu kavramların sanat tarihi içerisinde konumları ve aşamaları ne olurdu kestirmek oldukça güç. 205 Günümüz sanatçıları için kavramsal sanat halen bir sanatsal ifade biçimi olarak güncelliğini sürdürüyor. Duchamp sanat yapıtını estetik, sezgisel bir dışavurumun ötesine taşıyarak, düşünceyi bir iletim aracı olarak kullandı. Duchamp ın açtığı izden giden bugünün sanatçıları için de sanat yapıtı kavramlar ve düşünceleri nesnelleştirmenin bir yolu. Dolayısıyla Sunum, sergilenme biçimi.,izleyiciye ulaşıncaya kadar geçirdiği evreler, zamanın yapıt üzerinde yarattığı değişimler de sanat nesnesinin kendisi kadar önemli birer ifade aracı haline gelmişlerdir.

13 KAYNAKLAR Apollinaire, Guillaume, 2014, Kübist Ressamlar-Estetik Düşünceler, (Çev: Alp Tümertekin), Janus Yayıncılık İstanbul Göksel, Nil (Sunuş Yazısı), Kolektif, 2016, Dada Bir Armadillodur, (Çev:Halil Duranay, Cemal Akyüz, Abidin Mahmut, Ege Berensel, Ulus Baker), Kült Neşriyat, Kocaeli Lazzarato, Maurizio, 2017, Marcel Duchamp ve İşin Reddi, (Çev: Sercan Çalcı), Kolektif Kitap, İstanbul O Doherty, Brian, 2013, 2. Baskı, Beyaz Küpün İçinde- Galeri Mekânının İdeolojisi, 2. Baskı, (Çev: Ahu Antmen), Sel Yayıncılık, İstanbul Paz, Octavio, 2017, Marcel Duchamp- Çırılçıplak Soyulmuş Görüntü, (Çev: Şule Demirkol), Everest Yayınları, İstanbul İnternet Kaynakları