Ünite 3. Müzik Teorisine Giriş

Transkript

1 Ünite 3. Müzik Teorisine Giriş Müzik teorisi, müziği açıklamak için kullanılan sistematik düşünce sistemidir. Bir anlamda müziğin grameri yani dil bilgisidir. Müziğin matematiksel, fiziksel ve kuramsal kavramlarını ifade etmek, anlamak ya da anlatmak üzerine kurulu bir bilim dalıdır. Müziğin temel bilimi olarak da belirtilebilir. Ancak şunu belirtmek gerekir ki her teori bir bakış açıdır ve mutlak bir teoriden söz etmek imkânsızdır. Tarih boyunca müziğin sistematik yapısına çok farklı pencerelerden bakılmış, birden çok teorik çerçeve geliştirilmiştir. Ancak biz müzik yaparken yalnızca bir kuramsal çerçeveyi esas alırız ve icra ettiğimiz müziğin tüm dinamiklerini bu bakış açısı üzerinden değerlendiririz. Örnek vermek gerekirse 13 üncü yüzyıldan bu yana Türk müziği nazariyatına yani teorisine ilişkin birçok bakış açısı ortaya çıkmıştır. Ancak biz günümüzde 20 nci yüzyılda geliştirilen Arel-Ezgi-Uzdilek makam nazariyatı sistemini geçerli olarak kullanmaktayız. Peki, ama müzik teorisi hangi konuları kapsamaktadır? Başta nota yazısı olmak üzere gamlar, aralıklar, tonalite, makam, mod, ritim, usul ve armoni gibi konuların her biri müzik teorisinin birer alt başlığıdır. Bu ünite içinde tüm bu konulara değinilecek olup ilk olarak nota kavramı üzerinden müzik teorisine giriş yapmak yerinde olacaktır. Müzik Yazısı Bilindiği gibi müzik soyut bir sanattır ve felsefi anlamda özünde bir defaya mahsus bir olaydır. Yani her müzik icrası icra edildiği zamana, ana ait bir gerçeklik içinde anlam kazanmaktadır. Söz konusu bu durumu aşmak için insanlık zihin dünyasında yarattığı sesleri bir biçimde korunmanın ve kayda almanın yollarını aramış ve müziğin varlığına endeksli bir yazı sistemine ihtiyaç duymuştur. Sonunda da nota olarak ifade edilen bir müzik yazı sistemi ortaya koymuştur. Latince yazı, yazılı işaret anlamına gelen nota kelimesi sesi grafiksel ve görsel olarak temsil eden işaretler bütünüdür. Müzik sanatında nota kelimesi ve nota anlayışı 17 nci yüzyıldan itibaren Avrupa da 19 ncu yüzyıldan itibaren ise Osmanlı ve diğer kültürlerde yaygınlaşmaya başlamıştır. Daha önceki dönemlerde uluslararası nitelikte bir nota yazısı henüz bilinmiyor, onun yerine her kültürün icat ettiği çeşitli semboller, grafikler, işaretler, çizgiler, harfler, imler kullanılıyordu. Müzik yazısının ilk defa ne zaman ve nerede ortaya çıktığı konusuyla ilgili kaynaklarda çeşitli bilgiler bulunmaktadır. Sümerlerin milâttan önce 2000 yıllarında müziklerini yazmayı başardıkları; Fenikeliler, Bâbilliler, Eski Mısırlılar, İbrânîler ve daha sonra Habeşler gibi diğer Sâmî kavimlerinin müzik yazısı kullandıkları; Uygurlar, Çinliler ve Hintlilerin de milâdın ilk yıllarında müzik yazılarını oluşturdukları; milâttan önce beşinci yüzyılda Yunanlılar ve milâttan önce ikinci yüzyılda Romalıların değişik birer müzik yazısı geliştirdikleri kabul edilmektedir. 1 1 Süreyya Agayeva, Nota, TDV İslam Ansiklopedisi, Hitit Üniversitesi Güzel Sanatlar Tasarım ve Mimarlık Fakültesi Müzik Bölümü Sayfa 1

2 Müzik yazısı tarihi incelendiğinde her kültürün ilkel döneminde aynı tip yazı aşamasını geçirdiği ve ortak bir yöntem olan harf yazısı yöntemini kullandığı görülmektedir. Harf yazısının özelliği seslerin (perdeler) her halkın diline, alfabesine özgü harfler veya harflerden türetilmiş imlerle gösterilmesidir. Harfler ve bunlardan sonra kullanıma giren heceler belirli bir ses yüksekliğini değil basamakları adlandırmak, sesler arasındaki oranları, aralıkları tespit ederek müziğin orijinaline yakın icra edilmesini sağlamak için kullanılıyordu. Meselâ A harfi ile gösterilen herhangi bir başlangıç sesinin günümüzdeki la, re, sol veya do seslerine karşılık olarak kabul edilmesi mümkündür. Burada önemli olan, ilk sesle ardından gelen diğer sesler arasında ilişkileri, aralıkları koruyarak ezginin doğru bir şekilde seslendirilmesidir. Harf yazısının değişik yöntemleri günümüzde de kullanılmaktadır. Batı müzik sanatında çok defa gam seslerini, eserin bestelenmiş olan tonu (gamı) göstermek için eskiden olduğu gibi Latin harflerinden oluşan özel müzik alfabesi ve Latince kelimeler kullanılır. Nitekim Mozart ın meşhur Türk marşı A dur (la major) tonunda, Beethoven ın piyano için bestelediği 14. sonat ( ay ışığında ) cis moll (=do # minör) tonunda yazılışı harf sistemiyle belirlenir. Burada dur kelimesi Latince de sert, moll ise yumuşak anlamına gelmektedir. 2 Doğuştan genel olarak tek sesli (monodi) olan müzik Hıristiyanlığın gelişiyle çok sesliliğe doğru ilerledi. Dini temsil eden kutsal üçlü ilkesinin müzik vasıtasıyla etken bir şekilde yaygınlaşmasını amaçlayarak kilise ve manastırlarda üçlüğü yansıtan üç sesli akorsal müziğin uygulama çalışmaları başladı. 9 uncu yüzyılda Hıristiyanlığa özgü Gregoryenlerin icat ettiği neumatik müzik yazısı günümüzün nota sisteminin temelini oluşturmuştur. Neumalar (nöm) Ortaçağ Avrupası nda kullanılan müzik yazısı sembolleridir. Ortaçağ kilise ve manastırlarındaki koro şefleri elleriyle yaptıkları hareketlerle tempoyu, ezginin hareketini, vurgularını ve ezginin özelliklerini gösteriyorlardı. Aynı hareketler şarkıcıların ellerinde bulunan kâğıda yazılmış sözlerin üzerinde taklit edici çizgilerle, virgül ve noktalarla işaretlenmiştir. 9 uncu yüzyılda neumalar dizeğin üzerine yazılmaya başlandı. 11 nci yüzyılda İtalyan müzik teorisyeni, Benedictine Manastırı rahibi Guido d Arezzo dört çizgili porteyi ve okumayı kolaylaştıran renkli çizgileri kullandı, bu da açkılı dizek yazısının başlangıcı oldu. Arezzo nun diğer önemli bulgularından biri günümüzde de öğretilen sol-fa (solfeggio, solmization) okuma metodudur. Altı basamaklı dizinin (hexachord) kilise ilâhisinin sözlerinin ilk heceleri ve sesleriyle okunması onun müzik ve nota sisteminin temelini oluşturdu. Dizi (gam) basamaklarının adları şu sözlerin hecelerinden türetilmiştir: Ut (sonradan do) queant laxis; resonare fibris; mira gestorum; famuli tuorum; solve polluti; labii reatum. Yedinci satırda kullanılan Sancte İohannes (Johannes) isminin ilk harfleri bazı kaynaklara göre gamın sonradan icat edilen yedinci sesin si olarak adlandırılmasına sebep olmuştur. Ortaçağdan Aydınlanmaya giden dönemde Avrupa müziğinde gelişen yatay ve dikey çokseslilik anlayışı zaman ve ezgi organizasyonu bağlamında ölçeğe bağlı yeni nota yazısının gelişimini hızlandırmıştır yılında Franchino Gafori, semibrevis (bugünkü sekizli) olarak adlandırılan ritim biriminin 2 Süreyya Agayeva, Nota, TDV İslam Ansiklopedisi, Hitit Üniversitesi Güzel Sanatlar Tasarım ve Mimarlık Fakültesi Müzik Bölümü Sayfa 2

3 uzunluğunu dinlenmiş adamın nabzı (60-80 atış) olarak tespit etmiştir. 17 nci yüzyıldan itibaren dizek üzerinde ses yüksekliğini ve zaman değerini gösteren kare, baklava ve daha sonra yuvarlak şeklinde olan imlerle nota şekilleri oluşmaya başlamıştır. Günümüzdeyse yalnız kendine özgü içerdiği işaretler, rakamlar ve kelimelerle seslerin süresini, yüksekliğini, hızını, gürlüğünü ve her türlü anlatımsal özelliğini büyük ölçüde belirleyerek müzik eserinin tasarlanmasını, biçimlenmesini, dinleyiciye ulaşmasını ve en önemlisi belgelenmesini sağlayan uluslararası Avrupa/Batı nota yazısı insanlık tarihinin en gelişmiş müzik yazısı olarak öne çıkmaktadır. Ancak şunu da söylemek gerekir ki müzik yazısının bütün tarihî aşamalarında müziği yansıtamayan gölgeli bölgeleri kalmaktadır; bu ise müziğin tabiatından ileri gelmektedir. 3 Toparlarsak tarih boyunca dört tip nota yazısı ortaya çıkmıştır: Harf yazısı, harf-şekil yazısı, nota yazısı ve tablatura. Harf yazıları Mezopotamya, Anadolu, Antik Mısır ve Yunan a kadar uzanırken, harf-şekil yazıları Kilise ve Bizans müziğinin vazgeçilmez bir parçasıdır. Org ve lavta çalgıları içinse tablatura müzik yazısı kullanılmıştır. Birçok harf yazısı bulunmakla birlikte buna verilecek en iyi örnek günümüzde de halen geçerliliğini koruyan perde harfleridir. İngiliz perde harflerine göre A=la; B=si; C=do; D=re; E=mi; F=fa; G=sol dür. Alman perde sistemi ise farklı olarak si notası H harfi ile gösterilmektedir. Ayrıca Alman perde harf sisteminde is diyezi, es ise bemolü temsil etmektedir. Harf-şekil yazılarına verilecek en iyi örnek Neumalardır ve günümüzdeki nota yazısı bu sistem üzerine inşa edilmiştir. Tabela sözcüğünden türeyen tablaturalar ise çalgılar üzerindeki perdelerin seslerini ifade etmek için kullanılmaktadır. 4 Günümüz Notasına İlişkin Bazı Bilgiler Günümüzün müzik yazısında kullanılan ana işaretler şöyledir: Nota, susma, anahtar ve değiştirici işaretler. Tüm bu işaretler bilindiği gibi birbirine paralel beş yatay çizgi üzerine yani dizek veya porteye yazılır. Dizek/porte beş çizgi ve dört boşluktan oluşur. Dizeğin hemen başında anahtar, daha sonra eğer varsa donanım ve ardından da ölçü rakamı gelir. Dizek üzerine konumlanan notanın şekli (içi boş veya dolu olma, saplısapsız, çengelli durumu) zaman organizasyonuna yani ritme ait bir veri sunarken, ilgili notanın dizek üzerindeki konumu ses aralıklarının nasıl olması gerektiği konusunda bilgi sunar. Dizek üzerinde notaların nasıl adlandırılacağını belirtmeye yarayan işaretlere ise anahtar denir. Üç anahtar biçimi mevcuttur: sol anahtarı; fa anahtarı ve do anahtarı. İki tip sol anahtarı vardır. Birinci çizgi ve ikinci çizgi sol anahtarı. Yine iki tip fa anahtarı vardır. Üçüncü ve dördüncü çizgi do anahtarı. Do anahtarının ise dört türlü kullanımı vardır. Birinci, ikinci, üçüncü ve dördüncü çizgi do anahtarı. Peki ama neden birden fazla anahtar kullanılır? Çünkü sol anahtarı ince seslerin, do anahtarı orta seslerin, fa anahtarı ise kalın seslerin yazılışında kullanılır. Günümüzde en çok kullanılan anahtar sol ve dördüncü çizgi fa anahtarıdır. Do anahtarının kullanım alanı 18 nci 3 Süreyya Agayeva, Nota, TDV İslam Ansiklopedisi, Gonca Girgin Tohumcu, Müziği Yazmak, Hitit Üniversitesi Güzel Sanatlar Tasarım ve Mimarlık Fakültesi Müzik Bölümü Sayfa 3

4 yüzyıldan bu yana giderek azalmıştır. Ancak şuan çalgı ve ses müziğinde alto sesleri üçüncü çizgi do anahtarı, tenor sesleri ise dördüncü çizgi do anahtarı karşılamaktadır. 5 Müzik yazısında kullanılan bazı yardımcı terim ve işaretler de burada önem arz etmektedir. Bunlar sırasıyla; tacet, akolat, oktav çizgisi, legato, staccato, spiccato, apajatür yani abantı, çarpma, mordan, grupetto yani kümecik, tril, tremolo. Ayrıca müzikte nüans ve anlatım ifadeleri de nota yazısına dahildir. Crescendo (cresc.), Decrescendo (decresc.), dinimuendo (dim.), pianissimo, piano, mezzo piano, mezzo forte, forte, fortissimo, molto fortissimo, forzando-con forza, forte piano vb. Anlatım ifadelerinin bazıları ise, amabile (sevimli), animato (canlı), cantible (şarkı söyler gibi), deciso (kararlı), dölce (tatlı), doloroso (hüzünlü), furioso (öfkeli), maestoso (görkemli), misterioso (gizemli), parlando (konuşur gibi), scherzo (şakacı), serio (ciddi), spiritoso (espirili), vigoroso (etkili). Müzikte Ritim ve Zaman Organizasyonu Ritim olgusu müziğin zaman organizasyonunu karşılamaktadır. Bir ritim için en az iki sesin art arda gelmesi ve bu seslerden birinin diğerinden daha güçlü olması gerekir. Ritmi bütünleyen müzikteki hareketi belirleyen şey ise ölçüdür. Ölçü bir eserin süre olarak birbirine eşit parçacıklara bölünmesidir. Bir diğer deyişle ölçü eşit zaman kümeleridir. Bu kümeler müzik yazısında birbirinden ölçü çizgisiyle ayrılırlar. 6 Ayrıntılı bir bakışla ölçü, seçilen bir birim notadan kaç adetin bir araya getirileceğini ifade eden bir toplam ve eşit süre kavramıdır. Ölçüde birim nota esastır. Bu nedenle ölçü sayılabilir niteliktedir. Ölçü notasyonunda birim ve nota ve adet gösteren rakamsal bir ölçü sayısı mevcuttur. Bu rakamların belirlediği kurallar dâhilinde ikişerli veya üçerli grupların bir araya gelmesiyle ölçü sayılabilmekte, toplam değer aşılmamak kaydıyla değişik nota değerlerinin bir araya gelerek ritimler oluşturmasına olanak tanımaktadır. 7 Ölçü, kendi içinde eşit parçalara ayrılmaktadır. Bu parçaların her birine zaman denir. Zamanı belirten şeyse zayıf ve kuvvetli vuruşlardır. Örneğin iki zamanlı ölçüyse: Bir-ki! Üç zamanlıysa: Bir-ki-üç! Dört zamanlı ölçüyse: Bir-ki-üç-dört biçiminde vurulur. Elbette ki buradaki her vuruş aynı değil, kuvvetli ve zayıf bileşenleri içinde icra edilir. Ölçüyü belirleyen nicel veriden (örneğin 2/4 lük) üstteki rakam zamanı, alttaki ise birim değeri gösterir. Örneğin 2/4 lük bir ölçüde 2 rakamı zamanı, 4 rakamı ise ölçünün birim değerinin bir dörtlük nota değerinden oluştuğunu belirtmektedir. Zaman anlayışına bağlı olarak müzikte ölçü üç temel gruba ayrılır. Bunlar basit, bileşik ve karma ölçülerdir. Basit ölçüler birim değerin ikiye bölünebildiği ölçülerdir. Yani ölçü rakamının altındaki değerin birlik, ikilik, dörtlük veya sekizlik gibi ikişerli değerlerden oluşması gerekir. Örneğin 2/4 lük ölçü birimi iki zamanlı basit ölçüye tekabül ederken, 3/8 lik, ¾ lük veya 3/2 lik ölçüler üç zamanlı basit ölçülere, 4/4 lük 5 Ahmet Say, Müziğin Kitabı, Ahmet Say, Müziğin Kitabı, Okan Murat Öztürk, Zeybek Kültürü ve Müziği, Hitit Üniversitesi Güzel Sanatlar Tasarım ve Mimarlık Fakültesi Müzik Bölümü Sayfa 4

5 veya 4/2 lik ölçüler dört zamanlı basit ölçülere denk gelmektedir. Bileşik ölçüler ise birim değerin üçe bölünebildiği ölçülerdir. Yani ölçü rakamının altındaki değerin noktalı birlik, noktalı ikilik, noktalı dörtlük veya noktalı sekizlik gibi üçerli değerlerden oluşması gerekir. Örneğin 6/8 lik ölçü birimi iki zamanlı bileşik ölçüye, 9/8 lik ölçü birimi üç zamanlı bileşik ölçüye, 12/8 lik ölçü birimi ise dört zamanlı bileşik ölçüye denk gelmektedir. Karma ölçüler ise birim değer olarak hem ikiye hem de üçe bölünebilen ölçülerdir. Aksak ölçüler hem basit hem de bileşik ölçünün özelliklerini içinde barındırır. Örneğin 5/8 lik yapı iki zamanlı aksak ölçüye, 7/8 lik yapı üç zamanlı aksak ölçüye, 9/8 lik yapı ise dört zamanlı aksak ölçüye denk gelmektedir. Müziğin ritim ve zaman organizasyonunda ölçü vuruşları büyük bir önem taşır. Nitekim ölçü vuruşu, zamansal yapının sıra ve süresini düzenli el hareketleriyle belirtilmesidir. Örneğin -basit veya bileşik bir ölçü olsun fark etmez- iki zamanlı bir ölçünün vurulmasında birinci zaman aşağı, ikinci zaman yukarıda; üç zamanlı bir ölçünün vurulmasında birinci zaman aşağı, ikinci zaman sağa, üçüncü zaman yukarıda; dört zamanlı bir ölçünün vurulmasında birinci zaman aşağıya, ikinci zaman sola, üçüncü zaman sola, dördüncü zaman yukarıya vurulur. Zaman organizasyonunun diğer bir bileşeni tempodur. Ritmik hareketin hızını tempo belirler. Çok ağırdan çok hızlıya geniş bir aralığa sahiptir. Tempo belirten sözcükler genelde İtalyancadır ve dizeğin üstüne yazılır. Önemli tempo terimleri şöyledir: Largo: İtalyanca geniş anlamına gelir. Hız terimi olarak çok ağır anlamında kullanılır. Metronoma göre, dakikada 40'dan 60'a kadar olan birim vuruşlarıdır. Adagio: İtalyancanda hız terimi olarak parçanın çok yavaşa yakın okunacağını gösterir. Metronoma göre, dakikada 60'dan 76'e kadar olan birim vuruşlarıdır. Andante: İtalyanca ağırca, ağıra yakın anlamına gelmektedir. Metronoma göre, dakikada 76'dan 108'e kadar olan birim vuruşlarıdır. Moderato: İtalyanca orta hızda anlamında olup eserin orta hızda okunacağını belirtir. Metronoma göre dakikada 108'den 120'e kadar olan birim vuruşlarıdır. Allegro: İtalyancanda neşeli anlamına gelen Allegro, parçanın hızlı okunacağını gösterir. Metronoma göre, dakikada 120'den 168'e kadar olan birim vuruşlarıdır. Presto: İtalyancada çabuk, hızlı anlamına gelmektedir. Metronoma göre, dakikada 168 den 192 ye kadar olan birim vuruşlarıdır. 8 Elbette ki müzikte tempo sabit bir düzlemde hareket etmez. Hız değişimi esastır. Buna göre bazı hız değişimi terimleri şöyle ifade edilebilir: accelerando (accel.): Temponun aşamalı bir şekilde hızlandırılması. rallentando (rall.): Temponun aşamalı bir şekilde yavaşlatılması. ritardando (ritard., rit.): Genişleme. Altına yazıldığı notanın değerinden çok az daha uzun çalınması. ritenuto (rit.): Anında yavaşlama. a tempo: Accelerando, ritardando veya duraklardan sonra orijinal hıza dönülmesi gerektiğini gösterir. rubato: Temponun isteğe bağlı olarak değiştirilebileceğini gösterir. Poco (yavaş) ve poco a poco (yavaş yavaş) yukarıdaki terimlerle birlikte kullanılır. Tempo değişikliğinin olduğu bölüm uzun ise rit...poco...a...poco...şeklinde yazılır. Piu 8 Birgül Serçe& Tolgahan Çoğulu, Temel Müzik Eğitimi, Hitit Üniversitesi Güzel Sanatlar Tasarım ve Mimarlık Fakültesi Müzik Bölümü Sayfa 5

6 mosso: Biraz hızlanarak. 9 Tüm bunların dışında ölçü kavramına ait şu kavram ve işaretler şöyle sınıflanabilir: durgu yani puandorg; tekrar çizgileri yani röpriz; başa dön yani Da Capo (D.C); dolaplar, Senyo; eksik ölçü. Süre uzunluğuna yardımcı işaretler ise; nokta, çift nokta, üçleme yani triole, çift üçleme ya da altılama, uzatma bağı. Konuya İlişkin Örnekler: Neuma harf-şekil yazısı Harf yazısı 9 Birgül Serçe& Tolgahan Çoğulu, Temel Müzik Eğitimi, Hitit Üniversitesi Güzel Sanatlar Tasarım ve Mimarlık Fakültesi Müzik Bölümü Sayfa 6

7 Harf yazısı Rahip Guido Arezzo nun eli ve günümüz notasının ilk örnekleri Hitit Üniversitesi Güzel Sanatlar Tasarım ve Mimarlık Fakültesi Müzik Bölümü Sayfa 7

8 Tablatura örneği Çağdaş müzik yazısı Hitit Üniversitesi Güzel Sanatlar Tasarım ve Mimarlık Fakültesi Müzik Bölümü Sayfa 8

9 Hitit Üniversitesi Güzel Sanatlar Tasarım ve Mimarlık Fakültesi Müzik Bölümü Sayfa 9

10 Günümüzün nota göstergeleri Anahtarlar Hitit Üniversitesi Güzel Sanatlar Tasarım ve Mimarlık Fakültesi Müzik Bölümü Sayfa 10

11 tremolo Hitit Üniversitesi Güzel Sanatlar Tasarım ve Mimarlık Fakültesi Müzik Bölümü Sayfa 11

12 Hitit Üniversitesi Güzel Sanatlar Tasarım ve Mimarlık Fakültesi Müzik Bölümü Sayfa 12