V. ULUSLARARASI V AN GÖLÜ HAVZASI SEMPOZYUMU HAZİRAN 2009-VAN. THE FIFTH INTERNATIONAL SYMPOSIUM OF V AN LAKE REGION

Transkript

1 V. ULUSLARARASI V AN GÖLÜ HAVZASI SEMPOZYUMU HAZİRAN 2009-VAN. THE FIFTH INTERNATIONAL SYMPOSIUM OF V AN LAKE REGION JUNE 2009-V AN EDiTÖR-EDITED BY Prof. Dr. OKTAY BELLi

2 V AN- GÜRPIN~ 1 GÜZELSU 1 HOŞAP HASAN BEY MEDRESESi KORUMA SORUNLARI VE ÖNERiLER Şahabettin ÖZTÜRK* R. Eser GÜLTEKİN ** GİRİ Ş M edrese, Arapça bir kelime olup, ders verilen yer anlamına gelir. İslamiyet'in ilk döneminde dinsel bilgiler cami ve mesciderde, vakit namazları aralarında verilen derslerle öğretilirdi. Zamanla öğretilecek bilgilerin çoğalmasıyla, bunların öğretim amacı~ uygun medrese adı verilen özel binalar inşa edilmiştir. 1 Bunlardan biri de İvaz Beyoğlu Hasan Bey'in 1563 tarihinde Hoşı:ıp'da inşa ettirdiği kendi adıyla anılan medresedir. Ancak, Hasan Bey'in ölümünden sonra oğlu Şir Bey döneminde yapının güney batı kesiminde yapılan tadilada türbe eklenmişti r. Yapı tek kadı olup, yığma tekniğindedir. Medrese dış cephelerinin sadeliğine karşın, türbe cephesindeki süslemeler dikkati çekmektedir. Kuzey- güney 1 doğrultuda giriş ekseni karşısında, derslik olarak kullanılan, ana eyvan şeklinde düzenlenmiş mekan, avluya bir kapı ile açılmaktadır. Bunun doğu ve batı kesimindeki odalar muhtemelen müderrislere aittir. Ancak batı kesimindeki öğrenci hücrelerinden birinin küçültülmesi ve batıdaki müderris odasının da buna dahil edilmesiyle türbe oluşturulmuştur. Söz konusu mekanların altına denk gelecek şekilde, doğu ve batı kesimlere öğrenci hücreleri yerleştirilmiştir. Medrese, 1930 yılına kadar fonksiyonunu sürdürmüştür. Günümüzde işlevini yitiren yapı; doğanın ve zamanın tahribatı, iklimsel faktörler ve defioecilerin kazıları sooucu harap durumda olup, ayakta kalma mücadelesi-vermektedir. Sonuçta, üst örtü sisceminin büyük bir bölümü yıkılmış durumdadır. Medresenin çevresi, içeeki avlu ve diğer kapalı mekanların da zemin koru yaklaşık olarak 1.00 m. yükseldiğinden gerçek zemin koru seçilememekcedir. Ancak, restorasyon çalışmaları esnasında hafriyat temiz lendiği.nde, gerçek zemin kocları ortaya çıkarılabilecekcir. Medrese, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Diyarbakır Kültür ve Tabiat Varlıklarırun Koruma Bölge Kurulu Müdürlüğü'nce 2863 ve 3386 sayılı yasalar uyarınca korunması gerekli kültür varlığı özelliği gösterdiğinden tescil edilmiştir. Yapının restorasyonuna yönelik bilinen ilk çalışmalar Vakıflar Genel Müdürlüğü'nce 1993 yılında başlamış ancak yarım kalmışcır. 2 Daha sonra Bitlis Vakıflar Bölge Müdürlüğü'nün 2007 yılındaki proje yatırım çalışmaları kapsamında ele alıoarak rölöve, resrirüsyon ve restor~~on projeleri hazırlanmıştır. Bildiride, Hoşap Hasan Bey Medresesi ayrımılı * Yrd. Doç. Dr. Şahabercin ÖZTÜRK, Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Mühendislik-ve Mimarlık Fakültesi, Van-TÜRKİYE, e-posta: sabozturkl3@gmail.com **Doç. Dr. R. Eser GÜLTEKİN, Akdeniz Üniversitesi, Güzel Sanatlar Fakültesi, Mimarlık Bölümü Antalya-TÜRKİYE, e-posta: esergultekio@gmail.com ' ~..... ~ 234

3 V. Ulrtslararası Van Gö'lii Havzası Sempozymim The Fifth Internatio11al Symposimn ofv~n Lake Region Şahabettin ÖZTÜRK- R. Eser GÜLTEKiN avluya bakan kesimindeki duvarların yıkılmasına karşın, kuzey-doğu ve kuzey-batı köşesinde yer alan hücrelerin duvarları sağlam kalmıştır. Medresenin cephe duvarları, kaba yonu taş kaplamadır. Duvarlar, dışta yaklaşık 0.20 m. kaba yontu taş kaplama olup, arası kireç harçlı moloz taş dolgu tekniğinde inşa edilmiştir ve kalınlıkl~ı yaklaşık 1.10 m.dir. Günümüze ulaşan izlerden, Foto. 1: Hasan Bey Medresesi. Batı cephesi olarak tanıtılarak, yapısal bozulmalar ele alınmış, rescorasyonu için önerilen çözümlerin yanı sıra, işlevini yitiren yapıya yeniden hayatiyer kazanciırabilmek için fonksiyon arayışları irdelenmiştir. Van - Gürpınar 1 Güzelsu 1 Hoşap Hasan Bey Medresesi Yapının Yeri Hasan Bey Medresesi, Van Hakkari karayolunun Van tarafından Hoşap girişinin kuzeyinde düz bir alanda inşa edilmiştir. Hoşap, Türkiye Cwnhuriyeri'nin kurulmasından sonra 1925 yılında Van merkeze bağlı bir nahiye; 1954 yılından itibaren de V an' ın Gürpınar ilçesi sıı;urları dahilinde "Güzelsu" İsmiyle nahiye merkezi olmuştur. 3 Günümüze köy olarak kalmıştır. Eser, hanisinin adından dolayı Hasan Bey Medresesi olarak anı lmaktadır. Mimari Özellikleri Hasan Bey Medresesi, kuzey-güney doğrultuda inşa edilmiş dikdörtgen planlı, tek kadı ve avluludur. Güney kanadının ortasındaki dershane mekanı, cepheden yarım sekizgen şeklinde bir miktar taşıncı yapmaktadır. Söz konusu raşıntı ve medresenin güney batı köşesine sonradan eklenen rürbe, güney ve batı cepheleri harekedendirmekredir (Foto. 1-2). Medresenin doğu, batı ve güney. v cephesindeki duvarlar kısmen sağlam olarak günümüze gelebilrniştir. Ancak, kuzey cephesinin medrese hücrelerinin içeeki duvarlarının moloz taş üzeri çamur sıva olduğu ve üzerine badana yapıldığı görülmektedir. Güneybatı köşesinde yer alan türbenin duvarları ise, içte ve dışta kesme taşlarla kaplanmıştır Yapıda, kuzey cephenin ortasındaki kapı açıklığı ve bunun doğu kesiminde yer alan iki açıklığın yanı sıra, diğer cephelerdeki mazgal pencereler dışında açıklık bulunmamaktadır. Doğu cephesinde dört adet, güney cephesinde beş adet, batı cephesinde dört adet mazgal pencere mevcuttur. Türbe pencereleri ise, sivri kemerli bir çökertme içine yerleştirilmiş dikdörtgen şekillidir. Pencerelerin atkı, söve ve eşikleri kesme taş olup, sivri kemerli birer alınlıkları vardır. Medresenin kuzey cephesinin ortasında, avluya girişi sağlayan dikdörtgen şekilli, kesme taş söveli bir giriş açıklığı yer almaktadır. Kuzey cephesindeki giriş açıklığının doğu kesiminde, dikdörtgen şekilli iki açıklık daha mevcuttur. Bunlardan biri muhtemelen pencere açıklığı, diğeri ise sonraki kullanımlarda açılmış bir kapı olmalıdır. Bu mekanın ayrıca avlunun kuzeydoğu ucuna açılmış bir kapısı daha bulunmaktadır. Günümüzde, Foto.2: Hasan Bey Medresesi.GiineybatrdaTJ bir göriiniim 235

4 Şahabettin ÖZTORK- R. Eser GOLTEKiN V. U Imiararası Van Gô"lii Havzası Sempozyttmıt The Fifth International Symposiıtm ofvan Lake Region kuzeyden güneye doğru gidildigtnde; ikinci hücrenin kuzey duvarının batı ucunda, üçüncü hücrenin güney duvarının doğu kesiminde ve Foto. 3: Hasaıı Bey Medresesi. KJtZey cephesi. medresenin kuzey duvarı ve giriş açıklığının üst kesimi yıkılmıştır. Ancak, kuzeydoğu ve kuzeybatı ' köşesinde yer alan hücrelerin duvarları sağlamdır (Foto. 3). Kuzey-güney doğrulruda uzanan avlu, yaklaşık dikdörtgen planlıdır. Avlunun güneyine dershane mekanı, doğusuna beş batısına ise dört adet öğrenci hücresi, güney-batısına ise sonradan bir türbe yerleştirilmiştir. Güneydeki dershane mekanı eksende yer almasına rağmen, öğrenci...,hücreleri asimerrik olarak sıralanmıştır. Batı kanadındaki öğrenci hücrelerinden kuzeyden güneye doğru uzanan dördüncüsünün büyük bir kısmının eklenmesi ve buna güneybatıdaki muhtemelen müderris odası olan hücrenin de dahil edilmesiyle türbenin elde edilmiş olduğu mevcut izlerden anlaşılmaktadır (Şekil. 1). Medresenin kuzeyden güneye doğru, barı kanadındajci üç hücre birbirine eşit büyüklükte olup, yaklaşık 3.40 m. x 3.50 m. boyuclarındadır. Bunlara güneyde birişik dördüncü hücrenin büyük bir kisrnının türbeye eklenmesi sonucu ancak 0.80 bozulmuş olan dördüncü hücrenin kuzey duvarının orta kesiminde birer niş daha mevcuttur. Medresenin doğu kanadında beş hücre yer almaktadır. Kuzeydeki ilk hücre 5.30x3.60 m. boyutlarında, kuzey-güney doğrultusunda hafif sivri kemerli tonazla örülmüştür. Bu hücreye avludan ve kuzeyden giriş sağlayan iki kapı bulunmaktadır m. genişliğindeki kapı açıklıklarının üzerinde basık kemerler mevcuttur. Aradaki üç hücre 2.80x3.60 m. boyutlarında doğubatı yönünde hafif sivri tonoz ile örtülmüştür. Hücrelere, kuzey-batı köşelerinden açılan düzgün kesme taş söveli, üzeri basık kemerli kapılardan girilmektedir(foto.4). Doğu duvarlarının ortasında açılan mazgal pencereler hücreleri aydınlatmaktadır (Foto.5). Kuzeyden güneye doğru gidildiğinde;. birinci hücrenin doğu duvarı üzerinde iki adet, üçüncü hücrenin kuzey ve güney duvarlarında birer adet, dördüncü hücrenin kuzey duvarında bir adet, beşinci hücrenin doğu ve güney duvarları üzerinde mazgal pencerelerin iki yanında sağlı sollu birer adet ve ayrıca batı duvarı üzerinde de bir adet olmak üzere dolap nişleri yerleştirilmiştir. Buna karşın, ikinci hücrede dolap nişi bulunmamaktadır. Hücrelerin duvar yüzeyleri sıvalıdır. Bunlara bitişik güneydeki beşinci hücre 4.20 m. x5.50 m. boyutlarında olup, üzeri doğu-batı doğrultusunda uzanan hafif sivri tonazla örtülmüştür. Batıda dershane rnekanına bitişik, muhtemelen müderris m. si kalabilmiştir. Hücrelere, güneydoğu köşeterindeki basık kemerli kapı açıklıkları ile girilmektedir. Ancak basık kemerler günümüzde tahrip olmuş durumdadır. Hücrelerin üst örtüsü, içre doğu-barı yönünde uzanan hafif sivri kemerli tonozdut. Tonotlar üstte toprak damla örtülmüştür. Hücreler batı duvarının orta kesiminde açılan pencerelerle aydınlatılmıştır. Pencerelerin yanına sağlı sollu birer dolap nişi yerleştirilmiştir. Ancak Şekil 1: Hasaıı Bey Medresesi. Pla

5 V. U Imiararası Van Gö"lii Havzası Sempozyımitt The Fifth International Symposimn ofvan Lake Region Şahabettin ÖZTÜRK- R. Eser GÜLTEKiN Foto. 4: Ha.san Bey Medn!Iesi. odası olan bu hücreye avlunun güneydoğu köşesindeki bir kapıdan girilmektedir. Kapı, diğerleri gibi düzgün kesme taş sövelerle sınırlanmış, üzeri basık kemerlidir. Hücre, doğu ve güney duvarlannın orta kesimindeki mazgal pencerelerle aydınlarılmakradır. Medresenin güney kanadının ortasında, dershane mekanı bulunmaktadır. Avlunun güney duvarının orta kesiminde yer alan düz ada taşlı bir kapı ile mekana girilmektedir. Bu mekan, güney cephesinden dışa doğru yarım sekizgen şeklinde bir çıkımı yapmaktadır. Söz konusu mekanın üzeri kuzey-güney doğrultusunda uzanan hafif sivri kemerli tonoz ile örtülmüştür. Ancak güneydeki yarım sekizgen şekilli, dışa doğru taşan kesimin üzeri ters ve düz üçgen yüzeylerle örtülmüştür. Dışa doğru çıkıntı yapan güneydeki yarım sekizgen şekilli kesimin güneydoğu, güney ve güneybarı duvarlarının orta kesimine birer mazgal pencere açılmış olup, güney duvarının orta kesimine yarım daire kesidi bir mihrap ve bunun iki yaruna birer dolap nişi yerleştirilmiştir. Medresenin güneybarı köşesine sonradan eklenen, dıştan dışa 8.32x8.32 m. boyutlarında, kare planlı ve tek katlı bir türbe dikkati çekrnektedir. Türbenin doğu duvarı dershane rnekanına bitişik olup, kuzey duvarı ise bu duvara bicişik öğrenci hücresinin büyük bir kısmının buraya eklenmesi ile elde edili_?:.iştir. Bu durum mevcut izlerden de anlaşılmaktadır. Türbe, medresenin barı cephesinde 2.70 m. dışa doğru çıkımı yapmaktadır. Dış duvarlardan, güney ve batı haricindekiler medreseye birişikrir. Türbenin dış ve iç duvarları düzgün kesme kalker taş ile kaplanmış olup, içte moloz dolgu kullanılmıştır. Duvar kalınlığı yaklaşık 1.00 m.' dir. Yapının dış duvarlarının güneydoğu, güneybatı ve kuzeybatı köşelerinde çift yüzlü köşe pahları yer almaktadır. Ku.ze~doğu köşesinde, kapı nedeniyle palılanmaya gidilememiştir (Foto. 6). Türbeye; avlunun batı duvarının güney ucunda sivri kemerli bir çökeetme içine yerleştirilmiş, dikdörtgen şekilli ve kesme taş söveli, üzeri düz atkı taşlı bir kapı ile girilmektedir. Kapı açıklığı içre basık kemerlidir. Türbenin üst örtüsü, köşelerdeki pandaariflerden de anlaşıldığı gibi; içre kubbe olup, dışta muhtemelen külalı idi. Mekanın içeeki duvarları üzerinde, dönüşümlü olarak yerleştirilmiş beyaz ve gri renkli kesme taşlarla inşa edilmiş sağır sivri kemerler görülmektedir (Foro. 7). Kemerierin kilit taşından sonraki kesimi tahrip olmuştur. Türbenin doğu duvarının orta kesimine eniice kemer şeklinde düzenlenmiş bir niş, güney ve batı duvarlarının orta kesimine ise basık kemerli birer pencere mevcuttur. Söz konusu pencereler, dışta sivri kemerli bir çökertme içine yerl~ştirilmiş olup, kesme taş söveli, dikdörtgen şekillidir ve sivri kemerli bir alınlık bu pencerelerin üst kesimini raçlandırmakradır. Foto. 5: Hasan Bey Medresesi.Oğrenci hiicresi içten göriitıiiin. Avlu tkığıt kanadının kuzey ucu. ' 237

6 Şahabettin ÖZTÜRK- R. Eser GÜLTEKİN V. Uluslararası Van Gôtii Havzası Sempozymntt The Fifth International Symposirmı ofvan Lake Region Foto. 6: Hasa1ı Bey Medre.resi. Tiirbenin battdan göriiniimii. Süsleme Öze1.Jfkleri Medresenin dış :ceplıeleri ve mekanların içi oldukça sadedir. Cephelerdeki cek hareket unsuru; güney cephenin orta kesimindeki yarım sekizgen kesidi, dışa doğru taşan dershane mekanı ve batı cephesinin güney ucunda yine dışa doğru çıkı mı yapan türbedir. Türbenin dış duvarlarının güneydoğu, güneybatı ve kuzeybatı köşelerincieki çift yüzlü köşe pahları da cepheye har~et kazandırmaktadır. Türbe duvarlarının içten ve dışran düzgün kesme taşlarla kaplanmasına karşın, diğer cepheler kaba yonu caşm. Medresede, kuzey cephenin ortasındaki kapı açıklığı ve diğer cephelerdeki mazgal pencereler dışında açıklık bulunmamaktadır. Ancak yapıya sonradan eklenen türbenin pencereleri süslemeleri ile dikkati cekmekcedi.r. Türbenin düzgün kesme > eaş kapla.ı:qalı güney ve batı duvarlarının orta kesimine birer pencere açılmıştır. Pencereler sivri kemerle son bulan ve içieri geometrik motiflerle bezeiuniş bir çökeetme içine yerleşti rilmişt i r. Bu geometrik mocifleri, kemer başlangıç noktasından kemer üst seviyesine kadar ters "U" şeklinde kaval silmelerden oluşan bir çerçeve kuşatmakcadır. Çökercme içine yerleştirilen dikdörtgen şekilli pencere açıklığı kaval silmelerle çevrelenmiştir. Pencereyi taçlandıran sivri kemerli alınlık, geç.meli dikey konumdaki kesme taşlarla oluşrurulmuşcur. T arihlendir me Hasan Bey Medresesi'nin yapım kirabesi mevcuttur. Söz konusu kirabeden Medresenin Mahmudi İvaz Bey'in oğlu Hasan Bey tarafından H. 971/ M.1563 yılında yaptınldığı anlaşılmaktadır. Türbe ise, 1585 yılından sonra Hasan Bey'in oğlu Şir Bey tarafından yaptırılmış olmalıdır. Kitabe, 0.25x0.85 ölçülerinde mermer üzerine sülüs hada Arapça iki satır halinde yazılmışt ır. Yazıları kartuş içersine alınmış, kicabe.. kun 4 mernınm o uşu: I'lemu eyyühe'nnazırune bi enne hazilil'ımareti livecnillahi Mir Hasan bin I vaz fi tarih sene ehade seb'ine cis'amieceminelhicreci. Türkçe anlamı : Ey bu yap ıya bakanlar bilin~~ ki bu medrese H.971 yılındaivaz oğlu Hasan Bey tarafından Allah'a yönelmek için yaptırılrnıştır. Hoşap, Osmanlı idaresinde Mahmud! Hükümeti'nin merkezi olmuştur. Dahili yönetimin yine Irısi olarak Hasan Bey'den itibaren Mahmudi Beyleri'nin elinde idi. Mahmudi veya Nahiye-i Hoşap XVI. yüzyı l ortalarında Osmanlı Anadolu Sancakları arasında yer almakcadır. 5 Mahmudi Sancağı'nın yönetiminde 1585 yılına kadar kalan Hasan 'Bey, Mahmudi aşiret i ile birlikte Osmanlı'nın yanında Osmanlı-İran savaşlarına katılarak başarılar kazanmıştır. Aynı zamanda, Yezidi olan Mahmudi aşiretinin Sünni-Şafii mezhebine girmesini sağlamak için Hoşap'ta medrese, cami gibi yapılar ınşa etrırmıştır. 238

7 V. U tmlararası Van Gölii Havzası Sempozyrtmtt The Fifth International Symposimn o/van Lake Region Şahabettin ÖZTÜRK- R. Eser GÜLTEKiN Bunun karşı aksında ana eyvan bulunmaktadır. Ana eyvan genellikle yazın derslik olarak kullanılmaktadır. Dip kesiminde bir veya iki penceresi, kıble duvarında bir mihrabı olan ana eyvanda gerektiğinde vakit namazları kılırunaktadır. Ana eyvanın iki yanında birer kışlık derslik bulunm:. Bunlardan biri türbe olarak kullanı labilir. 8 Orta eksen çoğu kez m~drese planının simeni eksenidir. Bunun iki yanında öğrencilerin barınma ve çalışmalarına ayrılmış odalar/ hücreler yer alır. Hücrelerin kapıları ve kapı üstü pencereleri avluya açılmaktadır. Geç dönemlerde dışa açılan pencereler görülmektedir. Avlu çevresinde, hücrelerin önlerinde revaklar olabilir. Medreselerde daha fazla Foto. 6: Hasan Bey Medreıesi. Tiirbe penceresinden ayrıntı. Tiirbe Penceresi Mahmudi Hasan Bey, m. Murat zamanında da İran'a yapılan savaşlara devam ecmiş ve 1585 yılında İranlüarın eline geçen Tebriz'in alınması sırasında Safeviler'le meydana gelen savaşta şehit düşmüştür. Tebriz Beylerbeyi Cafer Paşa'nın da yardımları ile cesedi Tebriz'den alınarak Beyliğin merkezi olan Hoşap'a getirilmiş ve kendi yapmış olduğu öğrenciye olanak sağlamak amacıyla iki katlı inşa edilenler de mevcuccur. 9 Hoşap Hasan Bey Medresesi cek katlı olup, kuzey-güney doğrultuda giriş ekseni karşısına derslik olarak kullanılan ana eyvan şeklinde düzenlenmiş ancak avlu ya bir kapı ile açılan mekan, bunun doğu ve batı kesimine muhtemelen müderris odaları, batı kesimine ise sonradan öğrenci hücrelerinden birinin küçülcülmesi ve batıdaki -<'~ medreseye gömülmüştür. Hasan Bey'in şehit düşerek ölmesi üzerine Hoşap'ın yönecimine oğlu Ş ir Bey geçmiştir. 7 Karşılaştırma Anadolu Medreseleri, geleneksel Selçuklu Medreseleri'ne Anadolu'ya özgü nicelikleri de kacmışcır. Buna göre oluşturulan planlarda, medresenin vazgeçilmez ögesi avlu'dur. Odalar, derslikler ve mescit ya da türbe avlu çevresine yerleşcirilmişcir. Avlunun üzeri açık ise açık avlulu, kubbe ile örtüldüğünde kapalı aviulu medrese adını almaktadır. Önemli diğer bir unsur eyvan'dır. E yvan üç yanı kapalı, açık yanı avluya bakan tonoz veya,~kubbe ile örtülü bir mekandır. Medresede bir veya birkaç eyvan bulunabilir. Bunlardan biri giriş eyvanı olup, genelde taçkapı olarak düzenlenmiştir. Foto. 7: Hasan Bey Medresesi. Tiirbenin ıiten 239

8 Şahabettin ÖZTÜRK- R. Eser GÜLTEKiN V. UlıtJlararası Van Gô'lii Havzası Sempozyıtmu The Fifth International Symposimn ofvan Lake Region müderris odasının da buna dahil edilmesiyle elde edilen türbe dikkati çekmektedir. Söz konusu mekanların altına denk gelecek şekilde, doğu ve batı kesimlere öğrenci hücreleri yerleştirilmiştir. Hoşap Hasan Bey Medresesi, avlunun iki yanında yer alan öğrenci hücreleri ve güneydeki dershane mekanından oluşan plan şeması açısından, Osmanlı Medreseleri'nde pek fazla uygulanmayan bir şemaya sahiptir. 1 Kuzey-güney doğrultusunda uzanan dikdörtgen p lanlı bir avlunun doğu ve batı yönünde sıralanmış öğrenci hücreleri ve güneydeki dershane mekanından oluşan plan şeması açısından, Hoşap Evliya Bey Medr~sesi ve Diyarbakır Ali Paşa Medresesi ile benzer özellikler taşımaktadır. 11 Bunlardan Hasan Bey ve Evliya Bey Medreseleri'nde öğrenci hücreleri ~imecrik olarak, Diyarbakır Ali Paşa Medresesi'nde ise simetrik olarak dizilmişcir. Ancak Evliya Bey Medresesi'nde, doğu ve batı doğrultusunda olmak üzere üçer adet, Ali Paşa Medresesi'nde ise beşer adet öğrenci hücresi -! bulunmaktadır. Her üçünde de dershane mekanı avlunun güney kesiminde ve cepheden dışa doğru caşınrılıdır. Hoşap Hasan Bey ve Ali Paşa Medreseleri'nde yarım sekizgen iken, diğer medresede ise sekizgen şeklindedir. Hoşap'taki medresdere benzer iki kanatlı plan şeması Başkale Pizan Hüsrev Paşa Medresesi'nde (1653/ 2 de görülmektedir. Anc:ak bu medrese iki katlı ve revaklıdır. ı Hasan Bey Medresesi öğrenci hücreleri arasında bağlantı ve revak bulunmaması ve tonoz şeklindeki üst örtü sistemi açısından da Hoşap Evliya Bey Medresesi ile benzer özelliklere sahiptir. Hoşap Hasan Bey Medresesi'nde türbe sonradan eklenmiştir. Türbe eklenmesi, daha ziyade Anadolu Selçuklu Medreseleri'nde görülen bir özelliktir. Medrese ile türbenin bütünleşmesi Osmanlı Dönemi Mimarlığı'nda İstanbul Eyüp Sokullu Medresesi'nde (1568) görülmektedir. 13 Yapıdaki Bozulmalar Yöre halkından alınan bilgilere göre; civardaki köylüler tarafından yapının taşları alınarak tahrip edilmiş, cephelerdeki düzgün kesme taşlar çıkartılmış, yapının üst örtüsü özellikle batıdaki öğrenci hücrelerinin doğu kesimindeki tonaziarın büyük bir bölümü çökmüş, defıne arayıcıları ve kötü kullanımlar sonucu.kaderine terk edilen yapı, geçen zamana direnerek, kısmen de olsa ayakta kalmayı başarmıştır. Ancak, gelecek yüzyıllara aktarabilmek için kültür mirası olan bu medresenin acilen rescore edilmesi gerekmektedir. Yapının şimdiki durumuna bakıldığında; çevresel sorunlar, bozulmalar, malzeme sorunları vb. dikkati çekmekcedir. Yapıyı etkileyen çevresel faktörlerden biri, medresenin kuzey ve doğu cepheleri yakınında sonradan yapılan mezarlar diğeri ise, çevrede oluşan kaçak yapılaşmadır. Tüm bun1a.r medresenin mimari özelliğini olumsuz yönde etkilemektedir. Yapının koruma sorunları irdelendiğinde; zaman içinde yapının güneyinden geçen karayolunun zemin koru yükseltilmiş olduğundan, medresenin zernin koru bir hayli aşağıda kalmakta, bu nedenle karayolundan gelen yağmur ve kar suları medreseyi olumsuz yönde etkilemektedir. Bunlara drenaj sorunu da eklenrnekce ve tüm bu etkenler nedeniyle de, yapıda rutubet meydana gelmektedir. Yapıda görülen bozulmalardan biri de özellikle medresenin üst örtüsünü oluşturan tonozlarda, türbenin üst örtüsünde ve bunların duvarla birleşim yerlerinde, kemer ve duvar örgülerinde çatlakların yanı sıra, derzlerdeki ayrışma ve boşalmadır. Bu bağlamda, Hasan Bey Medresesi'nin dış duvarlarının bir bölümü ile toprak düz damın büyük bir bölümü tamamıyla yıkılmıştı.r. Ayrıca öğrenci- hücrelerinin kapı söveleri ve bunların ü.ier~deki kemerler tahrip olmuştur. Dış duvarlardan süzülerek akan yağmui ve kar suları, yapının iç ve dış duvarlarındaki derzlerin kısmen boşalmasına yol açmıştır. Taş malzernede görülen bozulmalar genelde taş renginin açılması ve koyulaşması, sonradan üzerine 240

9 .. V. Uluslararası Van Gb'lii Havzası Sempozjımııt The Fifth International Symposimn o/van Lake Region Şahabettin ÖZTÜRK- R. Eser GÜLTEKİN sürülen boyalar, erozyon, malzemenin tamamen yok olması, derzlerin boşalması ve daha önceki onarımlarda kullanılan çimento harçlı derzler vb. sayılabilir. Yapıda, bit~lerin neden o lduğu bozulmalar da söz konusudur. Örneğin, Hasan Bey Medresesi ile rürbenin özellikle iç ve dış duvarları üzerinde oluşan bitkiler malzeme sorunlarına neden olmaktadır. Ayrıca suyun temas ettiği yüzeylerde de yosunlama görülmektedir. Çözüm Önerileri Medresenin onarımına başlamadan önce mevcut durum, yapılacak olan rölöve projesi ile saptanmalıdır. Mevcut izlere göre yapının ilk halini yansıtan restirusyon projesi ve yapılacak olan restorasyon ve müdahaleleri ayrıntılı biçimde ifade eden restorasyon projesi hazırlanmalıdır. Bunların tüm aşaması ayrıntılı olarak fotoğraf ve video çekimleri ile belgelenmelidir. Medresenin restorasyonuna, Koruma ve Onarım İlkeleri açısından bakıldığında; bilindiği gibi, "Koruma" amaçlı çalışmalarda en temel yaklaşım, en az müdahale ile "kültür varlığının" sorunlarının çözümlenmesi ve varlığını sürdürrıtesinin koşullannın sağlanmasıdır. Kültür varlıklarının onarımlarında "radikal" ya da "esaslı müdahalelerden" zorunlu olmadıkça kaçınılmalı, zorunlu olması durumda bu müdahaleler geri döndü.rülebilirlkolayca kaldırılabilir (reversible) içerik ve detaylarda olmalıdır. Bu bağlamda yapının restore edilerek, fonksiyon verilerek yeniden kullanımı ile ilgili kararlar ve bu çerçevede gerekli teknik altyapı da, aynı şekilde yapının 1 eserin özgün değerlerinin ve mimari bütünlüğünün bozulmayacağı biçim, içerik, kapsam ve detaylarda olmalıdır. Çevresel sorunların giderilmesine yönelik; Hasan Bey Medresesi ile türbenin çevresinde yakın zama'nda görülen mezarlar, gerekli yasal izinler karayolundan gelen yağmur ve kar sularının yapıya zarar vermemesi için yapının çevresinde drenaj çalışması ve rögadar yapılarak suların kanalizasyon şebekesine aktanını sağlanmalıdır. Yapının özgün zemin koruna ulaşabilmek, yok olmuş duvarları ve mimari elemanları hakkında bilgi sahibi olabilmek için müze denetiminde kazı ve yüzey araştırması yapılması gereklidir. Çünkü raspa, harç temizliği, mevcut dolgunun yapıdan acılması sırasında yeni izler ortaya çıkabi l ir. Yapının özgün durumuna uygun olarak tonozların çöken yerleri tamamlanmalı, derin olmayan çatlaklar, bozulmuş ve yok olmuş kemer ve con.oz eaşları yenilenmeli, eksik derzlerin onarımında kireç harcı kullanılmalıdır. Çimento esaslı ve çözünen tuz içeren harç, dolgu malzemesi ve derz'ler; yapı üzerindeki eski cesisat, kablo, boru vb. malzeme ve elemanlar kaldırılmalıdır. Cephelerde iyi durumda bulunan raşlara müdahale edilmemeli ancak, daha önceki onarımlar esansında duvar yüzeylerindeki ayrılma ve açılmalarda, derin olmayan çatlaklarda kullanılan mevcut çimento içerikli derzler, harçlar ve sıvalar mekanik yolla kaldırılmalı, taş rengine uygun kireç esaslı harçla daldurularak onarılmalıdır. Duvar örgüsüncieki kısmen boşalmış derzler ve eksik taşlar aslına uygun olarak tamarnlanmalı, derin olmayan çatlaklar yine kireç harçlı derz ile onarılmalıdır. Aslına uygun olarak yapılacak imalatlarda taş ve yeni mimari elemanlar ile bu elemanların yerleştirilmesinde kulianılan (çivi, kener, harç) malzemeler özgün olandan ayırt edilebilir biçimde seçilecektir. Yapının kapı ve pencere doğramalarında emprenye edilmiş ahşap malzeme kullanılmalıdır. Pencerelerin bugün yerinde olmayan ancak izleri mevcut, lokma demir parmaklıkları aslına uygun olarak yenilenmeli ve boyanmalıdır. Yapının giriş bölümüne tanıtıcı bir bilgi levhası yerleştirilerek, yöre halkı ve turistler bilgilendirilmelidir. alınarak başka bir yere nakledilmelidir. Ayrıca 241

10 Şahabettin ÖZTÜRK - R. Eser GÜLTEKiN V. Vlıtslararası Van Gö'lii Havzası Sempozyıtmıt The Fifth International Symposium ofvan Lake Region Değerlendirme ve Sonuç Hoşap Hasan Bey Medresesi işlevini yitirdiği için zaman içinde kaderine terk edildiğinden; doğa koşulları, insan faktörü vb. nedenlerle özgün durumunu kaybettiğinden harap durumdadır. Bilimsel koruma-onarım ilkeleri doğrultusunda onarım müdahaleleri gerçekleştirilmelidir. Bir defada ve radikal biçimde, kökten ve/veya toptan, geri dönüşü mü.mkiin olmayan müdahalelerden kaçınılmalıdır. Kaynağı belirlenememiş sorunlar için izleme (monitorirııg) süreçleri tanımlanmalıdır. Bu bağlamda; I-Yapıdaki dqnem izlerinin korunması için gerekli özenin gösterileceği biçimde bir yapım/onarım ve denetim mekanizması kurulmalıdır. 2-Yapının varlığını sürdürme koşullarının sağlanabilmesi için gerekli en az müdahale ile sorunlarının çözümlenmesi hedeflenmelidir. 3-Koruma-onarım müdahaleleri, aşamalı bir -1 plan doğrultusunda gerçekleştirilmelidir. 4-0narım müdahaleleri geri döndürülebilir malzeme, detay ve içerikte olmalı, önerilecek her tür malzeme özgün malzemeyle uyumlu, mevcuda aşırı yük getirmeyecek, özgün olana zarar vermeyecek türden ve özgün olandan ayırt edilebilir olmalıdır. 5-0narırn müdahaleleri her aşamada-müdahale öncesinde, sırasında, sonrasında- belgelenmelidir. 6 -Uygulamacı; uygulamanın her aşamasında proje müellifı ve teknik kontrollük tarafından yönlendirilmeli ve denetlenmelidir. Sonuç Olarak; Anadolu-Türk Mimarisi'nde önemli bir yere sahip olan Hoşap Hasan Bey Medresesi'nin restorasyon kuralları bağlammda onartlması ve yörenin ihtiyacına yönelik işlev kazandırılması yapının mimari önemi ve değeri açısından en doğru bir yaklaşım olacaktır. Geçmişte bir eğitim ve kültür tesisi olan Hasan Bey Medresesi'ne, günümüzde de buna yönelik bir işlev kazandırılabilir. Örneğin, yapınin kuzeybatısında yer alan İlköğretim Okulu' mm-kütüphanesi olarak kullanılmasının uygun olacağı görüşündeyiz. Bir kültür kenti olma yolunda hızla gelişimini sürdüren Hoşap' da tarihi yapıların ve eklerinin Koruma-Onarım İlkeleri doğrultusunda restore edilerek yeniden kullanıma açılması ve yapıya hayatiyer kazandırılması sonucu, Hoşap Hasan Bey Medresesi ve çevresinin de önemli bir çekim merkezi haline geleceğini düşünmekteyiz. :

11 V. Uluslararası Van Gôiii Havzası Sempozyıtmlt The Fifth International Sympo.simn ofvr:n Lake Region Şahabettin ÖZTÜRK- R. Eser GÜLTEKiN DiPNOTLAR 1. Bkz. H.Köroğlu, Konya ve Anadolu Medreseleri, Konya, 1999,s.l 2. Bkz. A. Uluçam, Ortaçağ ve Sonrasında Van Gölü Çevresi"Mimarlığı I Van, Ankara, 2000, s: Van İ l Yıllığı, İstanbul, 1973, s. 69, Kitabe metninin okunuşu ve Türkçe anlamı için bkz. M. Top, Hoşap'taki Mahmudi Beylerine Ait Mimari Eserler, Ankara, 1998, s Bkz.T. Baykara, Anadolu'nun Tarihi Coğrafyasına Giriş I, Ankara, 1988,s.74.(zikreden: M.Top, a.g.e., s.8). 6. Bkz. M. Top, a.g.e., s Bkz. M. Top, a.g.e., s Ayrıntılı bilgi için bkz.h. Köroğlu, a.g.e.,s Bkz. ay. yer. Ayrıca, medreselerle ilgili ayrıntılı bilgi için bkz. C. Baltacı, XV-XVI Yüzyıllarda Osmanlı Medreseleri, İstanbul, 2005; A. Kuran, Anadolu Medreseleri, Ankara, 1969; M. Sözen, Anadolu Me?reseleri I-II Selçuklular ve Beylikler Devri, İstanbul, lo._bkz. M. Top, a.g.e., s.41.; ayrıca bkz.y. Ötükeo, "Orhan Gazi Devrioden Kanuni Sultan Süleyman Devrinin Sonuna Kadar Osmanlı Medreseleri",Araştırma Dergisi (Atatürk Üni. Ed. Fak.), S.9, Ankara, 1978, s M. Top, a.g.e., s.41; plan için bkz. M. Top, a.g.e. s.182,183,189; bkz. A. Uluçam, a.g.e., s ; ayrıca bkz. Z. Ahunbay, "Mimar Sinan'ın Eğitim Y~pıları, Medres~ler, Darulkurralar, Mektepler", Mimar Başı Mimar Sinan Yaşadığı Çağ ve Eserleri, İstanbul, 1988, s M. Top a.g.e., s.41; bkz. O.C. Tuncer, "Van Yöresinde Bilinmeyen Bazı Y apılaornız", Sanat Tarihi Y ıllığı, S. VI, İstanbul, 1976, s M. Top, a.g.e., s.42; ayrıca bkz. Z. Ahunbay, a.g.m., s.258. KAYNAKÇA AHUNBAY, Z., "Mimar Sinan'ın Eğitim Yapıları, Medreseler, Darulkurralar, Mektepler", Mimar Başı Mimar Sinan Yaşadığı Çağ ve Eserleri, İstanbul, BALTACI, C., XV-XVI Yüzyıllarda Osmanlı Medreseleri, İstanbul, BAYKARA, T., Anadolu'nun Tarihi Coğrafyasına Giriş I, Ankara, KÖROGLU, H., Konya ve Anadolu Medreseleri, Konya, KURAN, A., Anadolu Medreseleri, Ankara, ÖTÜKEN, Y., "Orhan Gazi Devrinden Kanuni Sultan Süleyman Devrinin Sonuna Kadar Osmanlı Medreseleri", Araştırma Dergisi (Atatürk Üni. Ed. Fak.), S.9, Ankara, SÖZEN, M., Anadolu Medreseleri I-II Selçuklular ve Beylikler Devri, İstanbul, TOP, M., Hoşap'taki Mahmudi Beylerine Ait Mimari Eserler, Ankara, TUNCER, O.C., "Van Yöresinde Bilinmeyen Bazı Yapılarımız", Sanat Tarihi Yıllığı, S.VI, İstanbul, ULUÇAM, A., Ortaçağ ve Sonrasında Van Gölü Çevresi Mimarlığı I Van, Ankara, 200Q, Van İl Yıllığı, İstanbul,