1. Peyzaj Ekolojisi: Tanımı ve Biyolojide Hiyerarşi Düzeni Kavramıyla İlişkisi

Transkript

1 1. Peyzaj Ekolojisi: Tanımı ve Biyolojide Hiyerarşi Düzeni Kavramıyla İlişkisi 2. Peyzajın Unsurları 3. Komünite ve Peyzaj Düzeyinde Biyoçeşitlilik 4. Ada Biyocoğrafyası 5. Tarafsız Teori 6. Zaman ve Mekân Ölçeği 7. Peyzajın Geometrisi 8. Sürdürülebilir Peyzaj Kavramı 9. İnsan-tasarımlı Peyzajlar Derleyip Hazırlayan: Yrd. Doç. Dr. Aysel ULUS

2 4. Ada Biyocoğrafyası Ada biyocoğrafyası kavramı ilk kez MacArthur ve Wilson tarafından ortaya atılmıştır. Ana karadan göç edip gelen bazı yeni türler bir adaya yerleşirken, aynı adada mevcut türlerden bazıları da yok olup gider. En sonunda adada belirli bir tür sayısı ortaya çıkar. Ada biyocoğrafyası, bir adadaki tür sayısının; bu adada nesli tükenenkuramı türler ile bu adaya dışarıdan göç edip gelen türler arasında oluşan denge sonucunda ortaya çıktığını ileri süren bir kuramdır.

3 Gerek mevcut türlerin neslinin tükenme hızı ve gerekse yeni türlerin adaya gelme hızı (göç etme hızı), söz konusu adanın büyüklüğüne ve ana karadan uzaklığına bağlı olarak değişir. Şekil 11 de dört farklı ada tipi için olası denge noktaları görülmektedir. Bu ada tipleri şunlardır: 1). Küçük ve uzakta olan bir ada; 2). küçük ve yakında olan bir ada; 3). büyük ve uzakta olan bir ada; 4). büyük ve yakında olan bir ada.

4 Tür Sayısı Ada biyocoğrafyası kuramı. dört farklı denge noktası

5 Küçük ve uzakta olan adadaki tür sayısı (S 1 ) en az düzeyde olur. Küçük ama yakında olan bir ada ile büyük ama uzakta olan bir adanın tür sayılarının (S 2 ) birbirine eşit veya yakın olması beklenir. En çok tür sayısı (S 3 ) ise büyük ve yakında olan adada görülür. Bu model (Ada Biyocoğrafyası); izolasyon, doğal seçilim, yayılım, arasındaki ilişkileri ele almaktadır. nesil tükenmesi (yok oluş) yeni türlerin evrimleşmesi

6 Evrimle ilgili bu olaylar ve süreçler, yüzyılı aşkın bir süreden beri populasyon ekologlarının ve evrim biyologlarının dikkatini ada biyocoğrafyası araştırmaları üzerine çekmiştir. Bu model ayrıca, peyzaj ekolojisi ve koruma biyolojisi konularında bazı temel ilkeleri ortaya koyması bakımından da büyük önem taşımaktadır.

7 AÇIKLAMA Charles Darwin in Galapagos Adalarını ziyaret ettiği yıllarda adalar; biyologların, coğrafyacıların ve ekologların yoğun ilgisini çekmiştir. «Ada» kelimesi sözlük anlamının çağrıştırdığı şekliyle sadece etrafı denizlerle çevrili yer anlamı taşımamaktadır. Aynı zamanda; bir ana karada peyzaj mozaiği içinde yer alan peyzaj yamaları da, ekolojik işlevleri bakımından birer ada olarak kabul edilirler. Ekvator daki Ant Dağları buna güzel bir örnek teşkil etmektedir.

8 Alexander von Humboldt «Dağ jeo-ekolojisi Bilim Dalı» nın temellerini bu dağlardaki gözlemlerinden esinlenerek ortaya koymuştur. Bazı bilim adamları «Ant Dağları Peyzajı»nın Ekoloji Bilimi nin ve de özellikle «Ekolojide Bütüncül Yaklaşım»ın doğduğu yer olarak kabul etmektedirler.

9 Ant Dağları nda olduğu gibi, benzer yükseltilerde yer alan dağ zirveleri, bitki ve hayvan komüniteleri bakımından birer karasal ada işlevi görmektedir. Brown ( ) da, oldukça dar alanlarda sınırlı kalan bu adaların küçük memeliler ve kuş populasyonlarının bolluğu ve çeşitliliği yönünden biyocoğrafyasını araştırmıştır.

10 Peyzaj matrisindeki peyzaj yamaları da büyük veya küçük, birbirine (veya ana matrise) uzak veya yakın olabilirler. Bu özellikleriyle peyzaj yamaları, MacArthur ve Wilson un ortaya attığı «ada biyocoğrafyası kuramı»na uymaktadır. Örneğin, bir orman parçası, geniş bir tarımsal alan denizinin ortasında, en yakın orman parçalarından izole olmuş bir yama şeklinde yer alabilir (bkz. Şekil 4A). Ada konumundaki böyle bir orman yamasının büyüklüğü ve en yakın ormana (veya ormanlara) olan uzaklığı, orada yaşayan türlerin sayısını ve orada hangi türlerin bulunacağını büyük ölçüde belirlemektedir.

11 Preston (1962), bir adanın alanı ile bu adada mevcut tür sayısı arasındaki ilişkiyi şu eşitlikle belirtmiştir: S = ca z Bu eşitlikteki S, tür sayısını; A, adanın veya peyzaj yamasının alanını; c birim alandaki tür sayısını belirten bir sabit sayıyı gösterir. Eşitlikteki z ise, A ve S nin logaritmik değerleri (log A ve log S) arasındaki doğrusal regresyon çizgisinin eğimini gösteren bir sabit sayıdır (başka bir deyişle, z, alanın bir birim değişmesiyle tür çeşitliliğinde meydana gelen değişimin bir ölçüsüdür).

12 Özetle, ada biyocoğrafyası kuramı şunu ortaya koyar: Bir adada veya bir peyzaj yamasında belirli bir taksonomik gruba (böcekler, kuşlar ya da memeliler) ait belirli sayıda tür vardır. Bu sayı, adaya gelip orada yeni koloniler kuran türlerin göç etme hızı ile o adada daha önce bulunan türlerin yok oluş (nesillerinin tükenmesi) hızı arasındaki dinamik denge sonucu ortaya çıkar (bkz. Şekil 11). Tür Sayısı

13 Örnekler Ada biyocoğrafyası ile ilgili olarak Simberloff ve Wilson, Florida Keys deki küçük Mangrov Adaları nda yaşayan eklembacaklı böcek türlerini insektisit kullanarak önce yok etmişler, sonra da bu böceklerin adalarda yeniden koloniler kurma sürecini gözlemişlerdir. Araştırma sonunda, adaların yeniden kolonileşme şeklinin, MacArthur ve Wilson un ileri sürdüğü ada biyocoğrafyası dinamik denge modelini doğruladığını bulmuşlardır. O zamandan beri, değişik adalarda ve habitat yamalarında bulunan eklembacaklı böcek, kuş ve küçük memeli türlerini konu alan bir çok benzer araştırmalar yapılmıştır.

14 Bazı bilim insanları, doğal tür çeşitliliğinin sürdürülmesi ve nesli tehlike altındaki türlerin korunması gibi amaçlarla kurulan «Doğa Koruma Alanlarının Planlanması»nda, ada biyocoğrafyasıkuramının temel alınması gerektiğini ileri sürerler. Bu yaklaşım doğrultusunda, tek bir parçadan oluşan ama büyük bir alanı kaplayan bir doğa koruma alanı, çok sayıda olan fakat küçük alanlar kaplayan doğa koruma alanlarına tercih edilmelidir. Harris de (1984), alanında ödül alan, Habitatları Bölünmüş Orman (The Fragmented Forest) isimli kitabında, orman ve yaban hayatı yönetimi ile ilgili konuları ada biyocoğrafyası ilkeleri doğrultusunda ele almıştır.

15 Wilson ve Willis, yine «Ada Biyocoğrafyası Denge Kuramı»ndan hareketle, mümkün olan durumlarda doğa koruma alanları arasında peyzaj koridorları oluşturulması gerektiğini ileri sürerler. Ada biyocoğrafyası kuramına dayanan bir çok ekolojik ilke bulunmaktadır. Bu ilkeler, Doğa Koruma Alanlarının Planlanması nda plancılara ve kaynak yöneticilerine yardımcı olur. Homojen yapıda bir peyzaj matrisi içinde bir doğa koruma alanı tesis edilirken, tür zenginliğinin en üst düzeyde tutulması ve tahribat ve kenar etkilerinin ekolojik süreçlere yapabileceği olumsuzluklarının en aza indirilmesi amaçlanır.

16 Bu amaçlara ulaşmak için aşağıdaki peyzaj planlama ilkeleri kullanılır: Tek bir, ancak büyük bir habitat parçası (peyzaj yaması), aynı toplam alana sahip birkaç küçük habitat parçasından daha iyidir; Birbirinden ayrı kalmış (izole olmuş) peyzaj yamalarının geçiş koridorlarıyla birbirine bağlanması, hiç bağlanmamalarından daha iyidir; Daire ya da kare şekilli peyzaj yamaları, uzunca ve dikdörtgen şekilli yamalardan daha iyidir. Böylece, alan/çevre oranı en yüksek düzeyde tutulmuş ve kenar etki alanı azaltılmış olur.

17 Doğa Koruma Alanlarının Planlanması nda şu konular da dikkate alınmalıdır: Bu alanlar; hedef türlerin (bitki ve hayvan) yaşam tarzlarına, gelişim süreçlerine ve özel gereksinimlerine göre planlanmalıdır. (yuva yapma, saklanma, dinlenme, besin ve su bulma, tuz yalama yeri gibi alanlar) Ayrıca, bu alanların yabancı türler tarafından istila edilmesine izin verilmemelidir.

18 Simberloff ve Cox (1987), habitat yamaları arasında koridor bulunup bulunmamasına bağlı olarak tür göçünün ve nesil tükenmesi olayının nasıl etkilendiğini gösteren bir model geliştirmişlerdir (Şekil 12). Harris (1984) ve diğer birçok bilim adamı, koridorların göç hızını artırıcı (yok oluş hızını ise azaltıcı) yönde etki yaptığını belirtirler. Bir peyzaj yamasında yaşamını sürdürürken birey sayısı gittikçe azalan bir tür veya populasyon, peyzaj koridorları ve bu koridorlar yoluyla göç edip gelen bireyler sayesinde gittikçe azalmaktan ya da yok olmaktan kurtulmaktadır. Bu olaya kurtarma etkisi adı verilir.

19

20 Ayrıca, iri yapılı memeli hayvan türleri gibi, dar bir habitat yamasıyla yetinmeyip, besin ve eş bulma gereksinimleri açısından geniş bir alana ihtiyaç duyan bazı türler açısından, koridorların önemi yadsınamaz. Eğer bu gibi türler dar bir alana sıkışıp kalır ve geniş alanlara açılamazlarsa, populasyondaki birey sayısı çok azalacak; bu da soy-içi üremeye ve dolayısıyla soy-içi çöküşe yol açacaktır, ve bunun sonucunda türün neslinin tükenmesi söz konusu olacaktır. Nitekim böyle bir durum küçük ve izole olmuş bir populasyona sahip olan Florida panterleri (Felis concolor coryi) için söz konusu olmaktadır. Şekil 12, bu konudaki olasılıkları açıklayan bir modeli göstermektedir.

21 Özetle; kendisinden farklı arazi parçalarıyla çevrili bir habitatın, kendine benzeyen başka habitatlarla ilişkisi kesilmiş ise; ayrıca, bu habitata özgü canlılar kendi habitatlarını çevreleyen farklı arazilerde rahatlıkla dolaşamıyorlarsa, bu habitat parçası (veya peyzaj yaması) ada olarak kabul edilir.

22 Peyzaj matrisi içinde yamalar halinde yer alan bu gibi adalara örnek olarak şunlar gösterilebilir: Dağ zirveleri, göletler, bataklıklar, insan etkisiyle bölünmüş ve birbirinden ayrılmış habitatlar, küçük orman parçaları veya ağaç kümeleri, tıraşlama kesilmiş orman açıklıkları. Bu gibi habitat parçalarının değişik canlı türlerinin (özellikle küçük yapılı memeli hayvan ve kelebek türlerinin) populasyon dinamiklerini nasıl ve ne yönde etkiledikleri konusunda birçok bilgi üretilmiştir.