ELAZIĞ KENTİ VE YAKIN ÇEVRESİ İÇİN CBS ORTAMINDA OLASI DOĞAL RİSK DEĞERLENDİRMESİ VE AFET BİLGİ SİSTEMİ ÖRNEK UYGULAMASI

Transkript

1 Saadettin TONBUL, Sabri KARADOĞAN, Necati ÖZCAN 483 ELAZIĞ KENTİ VE YAKIN ÇEVRESİ İÇİN CBS ORTAMINDA OLASI DOĞAL RİSK DEĞERLENDİRMESİ VE AFET BİLGİ SİSTEMİ ÖRNEK UYGULAMASI Saadettin TONBUL, Sabri KARADOĞAN, Necati ÖZCAN Fırat Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fak. Coğrafya Bölümü-ELAZIĞ ÖZET Ülkemiz özellikle deprem başta olmak üzere sel, yangın, heyelan gibi doğal felaketlerle karşı karşıya kalmaktadır. Bu felaketler değişik derecelerde insan kaybına ve mal kayıplarına neden olmaktadır. Felaketlerin olduğu bölgenin fiziki coğrafya yapısına bağlı olarak felaketin boyutları da artmakta veya azalmaktadır. Ülkemizin son yıllarda yaşadığı özellikle deprem felaketlerinde bu tür olaylara ne kadar hazırlıksız olunduğu açıkça anlaşılmıştır. Zira Afet öncesi hazırlık kapsamında ciddi çalışmalar olmadığı gibi afet anında ilgili birimleri yönlendirecek ve saha ile ilgili entegre bilgilere ulaşmayı sağlayacak araçlarda da eksiklikler yaşanmaktadır. Özellikle deprem riskinin yüksek olduğu yerlere yönelik CBS tabanlı çalışmalar önemli bir zorunluluktur. Ülkemizdeki deprem riski yüksek yerlerden biri de Elazığ kenti ve çevresidir. Kentsel yerleşimin kurulduğu alanın jeomorfolojik özellikleri, kentin diri tektonik hatlar yakınında olması, zemin özellikleri gibi faktörlere yoğun, plansız ve çarpık kentleşme faktörleri de eklenince olası bir depremin meydana getireceği kayıpların fazla olacağı muhakkaktır. Bu Çalışmada Elazığ Kenti ve yakın Çevresi için başta deprem olmak üzere doğal çevreye ait risk faktörleri CBS ortamında ele alınarak, fiziki çevreye ait parametreler ve kentsel yerleşme dokusu özellikleri doğrultusunda olası doğal afetler ve izlenecek metotlara ilişkin senaryolar geliştirilmiş ve örnek uygulamalar tanıtılmıştır. GİRİŞ Ülkemizde Afet Yönetimi denilince, akla bir afet olayından hemen sonra uygulanan Kurtarma ve İlk Yardım, İyileştirme ve Yeniden İnşa çalışmaları gelmekte ve afet yönetiminin etkinliği bu aşamada yapılan çalışmaların başarısı veya başarısızlığı ile değerlendirilmektedir (Ergünay, 1996). Tamamen hatalı olan ve Yara Sarma politikası olarak da adlandırılabilecek bu politika ve yaklaşımla etkili bir afet yönetimi uygulamak olanaksızdır. Afet Yönetimi, coğrafi kriterlere uygun kapsamlı bir dizi hazırlık çalışmasını ve harita tabanlı bilgi sistemi kullanımını gerektirmektedir. Doğal ortam koşullarına göre risk faktörleri gözetilerek hazırlanmış bir afet bilgi sistemi ve bu sistemin yönetimi çağdaş bir zorunluluktur. Afet yönetimi her şeyden önce afetten önce başlar ve sistemli, kapsamlı coğrafi çalışmaları gerekli kılar. Bu nedenle afet bilgi sistemi üç aşamadan oluşmalıdır (Bozkurt, 2000): 1-Afet Öncesi Çalışmalar: Coğrafi çalışmalar a)olası Risk Belirlenmesi

2 484 b)bilgi Yönetimi ve Hazırlık c)cbs Süreci ve Planlama 2-Afet Sürecinde CBS Kullanımı a)afet Uyarı Sistemleri b)afet Süreci Yardım Çalışmalarında CBS 3-Yeniden Yapılanma Çalışmalarında CBS Elazığ Kenti Ve Yakın Çevresi İçin CBS Ortamında Olası Doğal Risk Değerlendirmesi Ve Afet Bilgi Sistemi Örnek Uygulaması Bu kriterler göz önünde bulundurularak Elazığ kenti ve Yakın çevresi için Doğal risk faktörleri belirlenerek ilişkili veritabanlarından meydana gelen birçok harita katmanı üretilmiş ve olası afet senaryoları için uygulamalar geliştirilmiştir. MATERYAL VE METOD Elazığ kenti ve yakın çevresine yönelik Afet Bilgi Sistemleri kapsamında temel sayısal harita altlıkları ve katmanları oluşturularak aynı koordinat düzleminde çakıştırılmıştır. Elazığ Ovası ve yakın çevresini kapsayan raster altlık ve katmanlar: Elazığ ovası ve yakın çevresine ait yüksek çözünürlüklü uydu görüntüsü Elazığ ovası ve yakın çevresine ait eğim ve sayısal yükselti modeli oluşturulacak grid katmanı Elazığ Ovası ve yakın çevresi ile kent alanını kapsayan vektör katmanlar: Topoğrafya haritası Hidrografya ve akarsu ağı haritası Kırsal doku ve yerleşme haritası Kent imar planı Ulaşım, yol ve kavşaklar Kentsel arazi kullanımı haritası Mahalleler Jeoloji haritası Litoloji haritası Tektonik haritası Jeomorfoloji haritası

3 Saadettin TONBUL, Sabri KARADOĞAN, Necati ÖZCAN 485 Tüm bu katmanlardaki objelere mekâna ait öznitelik bilgileri girilerek grafik olan veriler ile grafik olmayan veri tabanları ilişkilendirilmiştir (Şekil:1). Şekil:1. Elazığ kenti ve yakın çevresine ait grafik ve grafik olmayan veri katmanları Coğrafi analizler yapılmak üzere CBS ortamında ilişkilendirilmiştir. Coğrafi veriler ışığında Kent ve yakın çevresine ait olası doğal afet ve risk elemanları tespit edilerek, söz konusu risklere yönelik projeksiyonlar stratejiler ve yeni katmanlar oluşturularak hem afet anında mekana ait bilgiye kolayca ulaşılabilecek hem, acil kurtarma, ulaşım, sevk ve koordinasyonu sağlayacak Afet Bilgi sistemine yönelik bileşenler meydana getirilmiştir. ELAZIĞ KENTİ VE YAKIN ÇEVRESİNDE GÖRÜLEBİLECEK OLASI DOĞAL RİSKLER Yapılan çalışmalar sonucunda Elazığ kenti ve yakın çevresinde olası doğal afet ve riskler, kütle hareketleri, taşkın riski ve deprem riski olarak belirlenmiş ve çalışmalar bu kapsamda yoğunlaşmıştır. Kütle hareketleri içinde kaya düşmeleri ve heyelanlar söz konusudur. Bu olayların muhtemel olduğu alanlar; Ovanın kuzey kenarında veya Zafran, Fevzi Çakmak, Yıldızbağları ve Ulukent mahallelerine ait yerleşmelerin dayandığı yamaçlardır. Söz konusu alanlarda altta dasit, bazalt, andezit, bazaltik yastık lav, aglomera, volkanik kumtaşı-çamurtaşı litolojili Yüksekova Karmaşığı, üstte ise Harput civarında kaya düşmelerine neden olan Harami Formasyonuna ait masif kalkerler, diğer yerlerde ise heyelan riski doğurabilecek konglomera, kumtaşı, kiltaşı, marn, kumlu kireçtaşı litolojili Kırkgeçit Formasyonu yaygındır. Üzerinde kurulduğu ovanın jeomorfolojik özellikleri bakımından Elazığ kenti için söz konusu diğer bir doğal risk Taşkın riskidir. Elazığ Ovası 36 km 2 lik bir alan kaplamakta olup,

4 486 Elazığ Kenti Ve Yakın Çevresi İçin CBS Ortamında Olası Doğal Risk Değerlendirmesi Ve Afet Bilgi Sistemi Örnek Uygulaması m. ortalama yükseltiye sahip kabaca elips şeklinde, doğu-batı uzanışlı tektonik bir çukurluktur (Şekil:2). Şekil :2. Elazığ Kentinin üzerinde yer aldığı Elazığ Ovası ve yakın çevresinin panoramik görünümü. Ovanın kuzeyinde metrelerden başlayıp kuzeye doğru 1600 metrelere kadar çıkan bir plato alanı yer alır. Harput Platosu adıyla bilinen bu alan güneye doğru çarpılarak yükselmiş bir aşınım yüzeyine karşılık gelir. Ova güneybatıda 1489 m. yükseklikte Meryem Dağı ve onun doğuya doğru uzantıları ile çevrilidir. Batıda 1333 m yükseklikte kristalize kalker ve mermerlerden oluşan yapısıyla Keklik Tepe ve doğuda 1221 m. yükseltisiyle Kartal tepe ve 1100 m yükseltiye sahip Ekinik Tepe gibi tepelik alanlar yer alır. Ova tabanının kuzey kenarı boyunca kuzeydoğuda Ulukent ten başlayıp, batıda Keklik Tepe ye kadar uzanan 8-9 km. uzunluğunda birikinti yelpazeleri kuşağı (Piedmont Ovası) bulunmaktadır. Bu kuşak kuzeyde bulunan dik yamaçlardan kısa boylu akarsuların taşımış oldukları yükü ova kenarında uğradıkları eğim kırıldığı sonucu bırakmaları ile oluşmuştur. Yine bu dağ eteği ovası kuşağından dolayı ova tabanı kuzeyden güneye doğru azalan bir eğim kazanmıştır. Ovanın güney kenarında bulunan birikinti koni ve yelpazelerinin fazla gelişmemesinin nedeni ise ova tabanı ile eşik saha arasında yüksekliğin azlığı ve eğimin düşüklüğüdür. Elazığ Ovası kuzey ve güney kenarları faylı tektonik bir depresyona karşılık gelmektedir. Ovanın belirginleşmesinde özellikle kuzey yamacı ve takip eden fayların varlığı da önemli rol oynamıştır (Akkan, 1972). Ayrıca ova tabanında örtülü fayların bulunduğu tahmin edilmektedir. Bunların üzerinin kalın alüvyonlarla örtülü olması bunların tespitini zorlaştırmıştır. Kent nüvesi bu depresyonun Harput Platosu yamaçlarına yaslanmış birikinti yelpazesi üzerinde zamanla ovanın tümünü kapsayacak şekilde genişlemiştir. Ovanın yüzey sularını Elazığ Deresi drene eder. Olgunlar, Sürsürü ve Gümüşkavak kaynaklarından doğan bu dere ovanın güney kenarı boyunca batı-doğu istikametinde akar. Kesrik ten itibaren istikametini güneye doğru yöneltir. Gümüşkavak civarında dar boğazdan Uluova ya geçerek Harinkent Çayıyla birleşir ve Fırat Nehri (Keban Baraj Gölü) ne karışır. Gümüşkavak köyünde yapılan akım rasatlarına göre debisi 385 lt/sn dir. Bu akarsu ovanın yeraltı suyunun da çoğunu derene etmektedir. Elazığ Deresi nin drenaj alanı 260 km 2 dir. Bu alana düşen yağışların bir kısmı formasyonlarda süzülür ve yeraltı suyuna kavuşur, bir kısmı da drenaj alanı bitki örtüsü bakımından fakir olduğundan ovaya doğru yüzeysel akış gösterir. Ovanın çevresinde akarsu vadileri sentripetal bir şekilde ovaya doğru yönelmektedir. Kuzeyde Harput Platosu yamaçlarında akarsu vadileri hem daha yoğun, hem de taşkın ve yerleşme alanlarını etkileme riskleri büyüktür. Eğim özellikleri ve

5 Saadettin TONBUL, Sabri KARADOĞAN, Necati ÖZCAN 487 arazinin erozyona oldukça müsait olması nedeniyle, şehrin kuzeyinden gelen akarsular, şehir için önemli bir sorun oluşturmaktadır. Kuzeyden gelen akarsuların yağışların fazla olduğu zamanda sel karakterde olması, bir dizi önlemlerin alınmasını gerektirmektedir. Ovanın kuzey kenarında mevcut olan birikinti konilerinin yukarı kesimlerinde, konileri doğubatı yönlü olarak kesen kenti sel tipindeki su baskınlarından korumak için kuşaklama kanalları yapılmıştır. Ancak kuşatma kanalları ve tersib bentleri kentsel alanın genişlemesi ve jeomorfolojik dokunun bozulması nedeniyle fonksiyonlarını yitirmiştir. Kuşaklama kanalının altındaki alandan yüzeysel akışa geçen sular, yapılaşmadan dolayı zemine sızmamakta ve yeniden yüzeysel akışa başlamaktadır. Nitekim yakın zamanlarda şehrin alçak kesimleri şehre yağan yağışların yeraltına sızmamasından dolayı sular altında kalmış ve maddi zararlar meydana gelmiştir. Bu çalışmada Söz konusu taşkın ihtimallerine yönelik risk alanları belirlenmiş ve tampon bölgeler oluşturulmuştur (şekil, 3). Şekil: 3. Taşkın riski altındaki alanlara örnek: Ulukent Mahallesi ve çevresi Elazığ Kenti ve yakın çevresi için üçüncü ve asıl önemli olan doğal risk faktörü depremselliktir. Elazığ kenti ülkemizin aktif olan Doğu Anadolu fay zonuna yakınlığının yanı sıra Şekil 4 de de açıkça görüleceği üzere ovayı sınırlayan iki örtülü fay arasında kurulmuş ve gelişmektedir. DAF zonu üzerinde tarih içinde önemli depremler meydana gelmiştir. Dolayısıyla kent ve yakın çevresinde deprem riski yüksek olup, Afet bilgi sistemine yönelik çalışma ve stratejiler bu risk üzerinde yoğunlaşmalıdır. Bu amaçla çalışmamızda özellikle deprem ağırlıklı risk haritaları oluşturularak kent ve yakın çevresine ait fiziki ve beşeri coğrafya parametreleriyle ilişkilendirilmiştir. Ovanın kuzeyinden ve güneyinden geçen örtülü faylar çevresi ile şehir nüvesinin kurulduğu birikinti yelpazesinin güney kenarı kil mil gibi ince elemanlı alüvyal malzemeyle doldurulmuş Kuvaterner çökellerinin bulunduğu kesimler taban suyu seviyesinin de yüksek olmasına bağlı olarak 1. derecede deprem riski yüksek alanlar olarak belirlenmiştir. Yüksek risk alanlar ile çevreleri arasında topolojik ilişkiler kurularak tampon bölgeler oluşturulmuş, risk altındaki kentsel nüfus ve kentsel yapılar belirlenmiştir (Şekil, 5).

6 488 Elazığ Kenti Ve Yakın Çevresi İçin CBS Ortamında Olası Doğal Risk Değerlendirmesi Ve Afet Bilgi Sistemi Örnek Uygulaması Şekil :4. Elazığ kenti ve yakın çevresinin jeoloji-hidrografya-mahalle sınırları haritası Şekil5. Elazığ kenti ve yakın çevresinin deprem risk haritası ve bazı önemli kentsel yapılar Olası afet zararlarının en aza indirilmesini hedefleyen Afet Bilgi Sisteminin bu ilk aşaması saha ile ilgili ayrıntılı coğrafi çalışmalar ve bunların haritalanması ve afet öncesi önlem ve planlama bölümünü oluşturmaktadır. Bundan sonraki aşamalar erken uyarı sisteminin kurulması durum tespit ve acil müdahale ve rehabilitasyon yani eski haline getirme işleridir. Tüm bu faaliyetler için temel ihtiyaç doğru, hızlı, güncel, standart ve kullanılabilir bilgidir. Bununla birlikte faaliyetler arasında koordinasyon, bilgiye kolay erişim ve değişim olanakları, eğitim ve öğretim, teknoloji transferi ve acil iletişim ve haberleşme konuları diğer önemli sistem parçalarını

7 Saadettin TONBUL, Sabri KARADOĞAN, Necati ÖZCAN 489 oluşturur. Toplanan veriler ilişkilendirilerek ve bu veriler üzerinde sayısız kombinasyonlar üretilerek afet simülasyonları geliştirilebilir. Geliştirilen bu simülasyonların sonuçları değerlendirilerek planlamalara kaynak hazırlanabilir, olası afetlerin büyüklükleri, etki alanları tahmin edilebilir. ELAZIĞ KENTİ İÇİN AFET SÜRECİ VE SONRASINDA CBS Afet sürecinde sistemden iki şekilde faydalanılabilir; ilki erken afet uyarı sistemleri ve gerekli tedbirlerin alınmasına yardımcı olmaktır. İkincisi ise afet süreci yardım çalışmalarının organizasyonudur. Nitekim Elazığ için oluşturduğumuz GIS tabanlı bilgi sistemi ile afet anında mevcut veri tabanı ve sistem araçlarının sürekli güncellenmesiyle lokasyon bilgilerine kolayca erişim, karar ve destek mekanizmaları, kurtarma operasyonları, kısa yol analizleri, ekipman ve gıda dağıtımının kontrolü en hızlı ve rasyonel bir şekilde yapılabilecek, çeşitli sorgu ve analizlerle yeni ihtiyaçlar belirlenip gerekli önlemler alınabilecektir (Şekil: 6,7,8). Afet devam ederken veya afet sonrası yapılan çalışmalarda yardım ekiplerinin gerekli noktalara sevki büyük önem taşımaktadır. Bu işlemin doğru bir şekilde yapılabilmesi için afetin ölçeğe bağlı olarak zararın bölgelere veya alanlara göre derecelendirilmesi ve önceliklerin tespit edilmesi gerekmektedir. Bu çalışma Afet Uyarı Sistemleri ile birleştirildiğinde daha da başarılı sonuçlar verecektir. Afet sonrasında ise doğal afetlerin bize fiziksel ve ekonomik anlamda ne kadar zarar verdiği de bu teknolojileri kullanarak harita dilinde anlatılabilir. Ayrıca Doğal afetler öncesi ve sonrası durum tespiti, yüzeydeki değişimin belirlenmesi, arazi kullanım, topografya haritaları ve yeni konut yerleşim alanları ve sanayi bölgelerinin seçimi için gerekli risk ve kayıp haritaları çıkartılabilir.

8 490 Elazığ Kenti Ve Yakın Çevresi İçin CBS Ortamında Olası Doğal Risk Değerlendirmesi Ve Afet Bilgi Sistemi Örnek Uygulaması Şekil:6. Örnek sorgu ekranı : Çadır Alanları ve nüfus bilgilerine erişim. Şekil: 7. Örnek sorgu ekran: Yeni veri kolonları üretme( Su ve su tankeri ihtiyacın anında belirlenmesi)

9 Saadettin TONBUL, Sabri KARADOĞAN, Necati ÖZCAN 491 Şekil: 8. Elazığ Kentinde Olası bir afet sonrası alansal kullanım haritası SONUÇ Ülkemizin sahip olduğu doğal ortam koşullarından dolayı riskli bölgeler ve kentler için Afet bilgi sistemi çağdaş bir zorunluluktur. Bu amaçla Elazığ kenti ve yakın çevresine ait doğal risk ve afetlere yönelik bilgi sistemi oluşturulmuştur. Bu çalışma kapsamında kent ve çevresine ait sayısal haritalar üretilmiş ve harita objeleri mekana ait özniteliklerle ilişkilendirilerek coğrafi veritabanı oluşturulmuştur. Elazığ kenti ve yakın çevresine ait Afet bilgi sistemi CBS-GIS (Geographical Information System) in çalışma mantığı içinde, afet öncesi simülasyon ve planlama, afet anında bilgiye erişim, karar ve destek, organizasyon, afet sonrasında ise yeniden yapılandırma ve durum tespiti gibi konularda işlevsel olabilecek şekilde tasarlanmış ve örnek uygulamalar geliştirilmiştir. Doğal afet zararlarının ancak, doğal afetler olmadan önce yapılacak çalışmalar, alınacak önlemler ve afet anında hızlı, güncel ve çalışabilir bir bilgi sisteminin etkin kullanımıyla azaltılabileceğine her kademede inanmak ve uygulanacak afet yönetim sistemini buna göre düzenlemek gerekmektedir. Ancak unutmamak gerekir ki, sistemin işlevselliği ve sürekliliği coğrafi bilgiyi ve coğrafi öngörüye sahip personelin gerekliliğini zorunlu kılmaktadır.

10 492 Elazığ Kenti Ve Yakın Çevresi İçin CBS Ortamında Olası Doğal Risk Değerlendirmesi Ve Afet Bilgi Sistemi Örnek Uygulaması KAYNAKLAR Akkan, E.,1972, Elazığ ve Keban Barajı Çevresinde Coğrafya Araştırmaları, A.Ü. Coğrafya Araştırma Dergisi, S: 5-6, s: , Ankara. Bozkurt, S. B., 2000, Afet yönetiminde CBS, Mimar Sinan Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Şehir ve Bölge Planlama Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi. Ergünay, O., Afet Yönetimi Nedir? Nasıl Olmalıdır?, Erzincan ve Dinar Deneyimleri Işığında Türkiye nin Deprem Sorunlarına Çözüm Arayışları, TÜBİTAK Deprem Sempozyumu Bildiriler Kitabı, Şubat 1996, s İnceöz, M,.1994, Harput (Elazığ) Yakın Kuzeyi ve Doğusunun Jeolojik Özellikleri, Fırat Üniversitesi Jeoloji Bölümü Doktora Tezi. Tonbul, S., Karadoğan S.,1999, Harput un Kuruluş Yeri ve Şehrin Fonksiyonunu Yitirmesi Üzerinde Etkili Olan Doğal Çevre Faktörleri, Dünü Bugünüyle Harput Sempozyumu, Türkiye Diyanet Vakfı Elazığ Şubesi Yay., c:2, s: , Elazığ. Dafyar 8. Kolordu Doğal Afet Yardım Semineri, 07 Haziran Elazığ Projesi (2000 li Yıllara Hazırlık Çalışmaları), Elazığ Valiliği, Elazığ Eğitim Sanat Kültür Araştırma Tanıtım ve Hizmet Vakfı Yay No:4.Elazığ. D.S.İ. Genel Müdürlüğü 9. Bölge Müdürlüğü, Merkez Şehir İçi Derelerinin Taşkından Korunmasına Ait Ön İnceleme Raporu,1996, Elazığ.