psikolojik danışma ve rehberlik Editör: Gürhan CAN

Transkript

1 psikolojik danışma ve rehberlik Editör: Gürhan CAN Ersin Altıntaş Mücahit Dilekmen Sabahattin Çam Hikmet Yazıcı Yaşar Özbay İbrahim Yıldırım Ömer Üre Alim Kaya Asım Çivitçi Sibel Türküm 15. Baskı

2 Editör: Prof. Dr. Gürhan CAN Psikolojik Danışma ve REHBERLİK ISBN Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. 2014, Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı, mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. 1. Baskı: Şubat 2002, Ankara 15. Baskı: Ağustos 2014, Ankara Yayın-Proje Yönetmeni: Demet Tamer Dizgi-Grafik Tasarım: Gamze Dumlupınar Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı Baskı: Ayrıntı Basım Yayın ve Matbaacılık Ltd. Sti İvedik Organize Sanayi 28. Cadde 770. Sokak No: 105/A Yenimahalle/ANKARA ( ) Yayıncı Sertifika No: Matbaa Sertifika No: İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi Yayınevi Belgeç: Dağıtım: Dağıtım Belgeç: Hazırlık Kursları: E-ileti: pegem@pegem.net

3 ÖN SÖZ Pegem Akademi Yayıncılık, Psikolojik Danışma ve Rehberlik adlı bu kitap ile öğretmen yetiştirme alanındaki yayınlarına bir yenisini daha katmış bulunmaktadır. Eğitim Fakültelerinde Psikolojik Danışma ve Rehberlik derslerini yürüten alan uzmanlarının ortak çabalarının bir ürünü olan bu kitap, öğretmen yetiştiren yüksek öğretim kurumlarında okutulmakta olan Rehberlik Dersinin kur tanımıma uygun olarak hazırlanmıştır. Elinizdeki kitabın öğretmen adaylarının Rehberlik Dersleri için kaynak kitap ihtiyacını karşılamasının yanısıra, ilköğretim ve ortaöğretim kurumlarındaki öğrencilerin rehberlik ihtiyaçlarına cevap verebilmeleri açısından, öğretmenlerimize de yararlı olacağı umulmaktadır. Dokuz bölümden oluşan bu kitapta ele alınan konularla öğrencilere kazandırılacak davranışlar, kitabın her bir bölümünde okuyucuya sunularak, o bölümde okuyucunun hangi davranışları kazanabileceği hakkında önceden bilgilenmesi sağlanmak istenmiştir. Bunun yanısıra, yer yer metin aralarına serpiştirilen kışkırtıcı sorular ve metinden bağımsız olarak ayrıca sunulan kimi kısa notlarla okuyucunun belli noktalara özellikle dikkati çekilmeye çalışılmış, böylece kitaptan daha etkili bir biçimde yararlanılabilmesi sağlanmaya çalışılmıştır. Kitapla ilgili eleştiri ve önerilerin kitabın daha da geliştirilebilmesi açısından yararlı olacağından hiç kuşku duymadığımızı belirtmek isteriz. Bu kitabın öğretmen adaylarına ve öğretmenlerimize yararlı olabilmesi umuduyla... Ağustos 2014 Editör: Prof. Dr. Gürhan CAN

4 Tüm Öğretmen Adaylarına

5 Bölümler ve Yazarları 1. Bölüm: Çağdaş Eğitim Sisteminde Öğrenci Kişilik Hizmetleri ve Rehberlik Prof. Dr. Ersin Altıntaş, Sakarya Üniversitesi Hendek Eğitim Fakültesi 2. Bölüm: Rehberliğin Başlıca Türleri Doç. Dr. Mücahit Dilekmen, Atatürk Üniversitesi Kazım Karabekir Eğitim Fakültesi 3. Bölüm: Okullarda Rehberlik Hizmet Alanları-Birimleri Yrd. Doç. Dr. Sabahattin Çam, Çukurova Üniversitesi Eğitim Fakültesi 4. Bölüm: Eğitsel ve Mesleki Rehberlik Doç. Dr. Hikmet Yazıcı, Karadeniz Teknik Üniversitesi Fatih Eğitim Fakültesi 5. Bölüm: Kişisel Rehberlik Prof. Dr. Yaşar Özbay, Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi 6. Bölüm: Bireyi Tanıma Teknikleri Prof. Dr. İbrahim Yıldırım, Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi 7. Bölüm: Özel Eğitim ve Rehberlik Prof. Dr. Ömer Üre, Mevlana Üniversitesi Eğitim Fakültesi 8. Bölüm: Okul Psikolojik Danışma ve Rehberlik Programlarının Geliştirilmesi Prof. Dr. Alim Kaya, Doğu Akdeniz Üniversitesi Eğitim Fakültesi Doç. Dr. Asım Çivitçi, Pamukkale Üniversitesi Eğitim Fakültesi 9. Bölüm: Rehberlikte Örgüt ve Personel Prof. Dr. A. Sibel Türküm, Anadolu Üniversitesi Eğitim Fakültesi

6 İÇİNDEKİLER Önsöz... iii Bölümler ve Yazarları...v İçindekiler... vii 1. Bölüm ÇAĞDAŞ EĞİTİM SİSTEMİNDE ÖĞRENCİ KİŞİLİK HİZMETLERİ VE REHBERLİK (ss.1-29) Giriş... 2 Öğrenci Kişilik Hizmetleri... 3 Rehberliğin Tanımı... 4 Rehberliğin Amacı... 6 Rehberlik ve Öğretim... 8 Rehberliğin Temelleri... 9 Toplumsal Temeller Felsefi Temeller Rehberliğin İlkeleri Rehberlik Anlayışında Bazı Gelişmeler Özet Değerlendirme Soruları Yararlanılan Kaynaklar Bölüm REHBERLİĞİN BAŞLICA TÜRLERİ (ss.31-52) Giriş Hizmet Alanlarına Göre Rehberlik Öğretim Basamaklarına Göre Rehberlik Problem Alanlarına Göre Rehberlik Birey Sayısına Göre Rehberlik Temel İşlevlerine Göre Rehberlik Özet Değerlendirme Soruları Yararlanılan Kaynaklar... 51

7 viii PSİKOLOJİK DANIŞMA VE REHBERLİK 3. Bölüm OKULLARDA REHBERLİK HİZMET ALANLARI-BİRİMLERİ (ss.53-80) Giriş Okullarda Rehberlik Hizmetleri Rehberlik Hizmet Birimlerine Göre Yapılan Sınıflamalar Okul Rehberlik ve Psikolojik Danışma Servisinin Hizmet Alanları Özet Değerlendirme Soruları Yararlanılan Kaynaklar Bölüm EĞİTSEL VE MESLEKİ REHBERLİK (ss ) Eğitsel Rehberlik Eğitsel Rehberlikte Amaçlar Eğitsel Rehberliğin Önemi ve İlkeleri Eğitsel Rehberlikte Öğretmen Rolleri Eğitsel Rehberlikte Problem Alanları Okula Çevreye Uyumu Eğitsel Yönlendirme ve Alan Seçimi Eğitsel Kollar Okul Başarısı Çalışma Güdüsü Verimli Ders Çalışma Yöntemleri Öğrenme Güçlüğü Çeken Öğrencilerin Belirlenmesi Üstün Yetenekli Öğrencilerin Belirlenmesi Mesleki Rehberlik Mesleki Rehberlik Alanı ve Önemi Meslek ve Kariyer Kariyer Eğitimi ve Gelişimi Meslek Seçimini (Kariyer Gelişimini) Etkileyen Faktörler Meslek Gelişimi (Kariyer Gelişimi) ile İlgili Kuramlar Gelişimsel Kuramlar Kişilik Tabanlı Kuramlar Mesleki Bilgilendirme Mesleki Bilgilendirmede Kullanılan Araçlar Meslek Seçiminde Kullanılan Araçlar Çoklu Zeka ve Meslek Seçimi Üstün Yeteneklilerde Meslek Seçimi

8 İçindekiler ix Meslek (Kariyer) Danışmanlığı Türk Eğitim Sisteminde Mesleki Yönlendirme ve Meslek Seçimi Süreci Özet Değerlendirme Soruları Yararlanılan Kaynaklar Bölüm KİŞİSEL REHBERLİK (ss ) Giriş Kişisel Rehberlik: Alanı ve Kapsamı Kişisel Rehberlik Model ve Yaklaşımları Kişisel Rehberlik Kaynakları Kişisel Rehberlik Çalışma Alanları Öğretmen ve Önleyici Rehberlik Hizmetleri Özet Değerlendirme Soruları Yararlanılan Kaynaklar Bölüm BİREYİ TANIMA TEKNİKLERİ (ss ) Giriş Bireyi Tanımanın Amacı Bireyi Tanımanın Temel İlkeleri Öğrencilerin Tanınması Gereken Yönleri Bireyi Tanıma Tekniklerinin Sınıflandırılması Standart Testler Durumsal Testler Kendini Anlatma Teknikleri Gözlemsel Teknikler Gözlem Sürecinde Uyulması Gereken Bazı İlkeler Özet Değerlendirme Soruları Yararlanılan Kaynaklar

9 x PSİKOLOJİK DANIŞMA VE REHBERLİK 7. Bölüm ÖZEL EĞİTİM VE REHBERLİK (ss ) Giriş Özel Eğitimin Tanımı Özel Eğitimin Ülkemizdeki Durumu Engelli Çocuklar ve Engelli Çocukların Sınıflandırılması Özel Eğitime Muhtaç Çocukların Tanılanması Tanılama Nedir? Nasıl Yapmalı? Özel Eğitim ve Öğretmenin Rehberlik Görevi Özet Değerlendirme Soruları Yararlanılan Kaynaklar Bölüm OKUL PSİKOLOJİK DANIŞMA VE REHBERLİK PROGRAMLARININ GELİŞTİRİLMESİ (ss ) Giriş Okul Psikolojik Danışma ve Rehberlik Programlarına Genel Bir Bakış Okul Psikolojik Danışma ve Rehberlik Programının Hazırlanması Okul Psikolojik Danışma ve Rehberlik Programının Uygulanması Rehberlik Programının Uygulanmasında Öğretmenlerin Rol ve Görevleri Okul Psikolojik Danışma ve Rehberlik Programının Değerlendirilmesi Özet Değerlendirme Soruları Yararlanılan Kaynaklar Bölüm REHBERLİKTE ÖRGÜT VE PERSONEL (ss ) Giriş Bakanlık Düzeyinde Rehberlik Hizmetlerinin Örgütlenmesi İl/İlçe Düzeyinde Rehberlik Hizmetlerinin Örgütlenmesi İl Milli Eğitim Müdür Yardımcısı/Şube Müdürü İl Danışma Komisyonu Rehberlik ve Araştırma Merkezi Müdürlüğü Okul Müdürlüğü

10 İçindekiler xi Okul Düzeyinde Rehberlik Hizmetlerinin Örgütlenmesi Okul Müdürlüğü Rehberlik ve Psikolojik Danışma Hizmetleri Yürütme Komisyonu Okul Müdür Yardımcısı Sınıf Rehber Öğretmeni Diğer Öğretmenler Tartışma Özet Değerlendirme Soruları Yararlanılan Kaynaklar ŞEKİLLER LİSTESİ Şekil 1: Çağdaş Eğitimin Üç Boyutu... 3 Şekil 2: Psikolojik Danışma ve Rehberlik... 4 Şekil 3: İhtiyaç Basamakları... 7 Şekil 4: Bakanlık Düzeyinde Rehberlik Hizmetlerinin Örgütlenmesi Şekil 5: İl/İlçe Düzeyinde Rehberlik Hizmetlerinin Örgütlenmesi Şekil 6: Okul Düzeyinde Rehberlik Hizmetlerinin Örgütlenmesi ÇİZELGELER LİSTESİ Çizelge 1: Kart Biçiminde Hazırlanmış Anekdot Çizelge 2: Anekdot Özetleme Formu Çizelge 3: Özellik Kayıt Çizelgesi Çizelge 4: Öğrencilerin Arkadaş İlişkileri Yönünden Durumları Çizelge 5: Sosyometri Cevap Kartı Çizelge 6: Sosyometri Sonuçları Özet Çizelgesi Çizelge 7: İlköğretim 4. Sınıf Öğrencilerine İlişkin Tek Tercihli Sosyogram Çizelge 8: Kim Bu Formu Çizelge 9: Kim Bu Sonuçlarının Betimsel İfadelere Göre Değerlendirilmesi Çizelge 10: Öğrencilerin Birbirlerinin Algılayışlarına İlişkin Çapraz Dağılım Çizelge 11: Zekâ Bölümüne Göre Yapılmış Sınıflama Çizelge 12: Eğitim Amaçlı Sınıflama

11 1. BÖLÜM ÇAĞDAŞ EĞİTİM SİSTEMİNDE ÖĞRENCİ KİŞİLİK HİZMETLERİ VE REHBERLİK Prof. Dr. Ersin Altıntaş Sakarya Üniversitesi Hendek Eğitim Fakültesi Öğrenme Hedefleri Bu üniteyi çalıştıktan sonra; çağdaş eğitim sisteminde öğrenci kişilik hizmetlerinin yerini kavrayabilecek, rehberliğin tanımını yapabilecek; amacını açıklayabilecek, rehberlik ile öğretim arasındaki ilişkiyi görebilecek, rehberliğin psikolojik, sosyolojik ve felsefi temellerini kavrayabilecek, rehberliğin ilkelerini özümseyebilecek, rehberlik anlayışındaki gelişmeleri tarihsel süreç içinde hem Amerika ve Avrupa hem de Türkiye düzeyinde kavrayabileceksiniz. İçindekiler Giriş Öğrenci Kişilik Hizmetleri Rehberliğin Tanımı Rehberliğin Amacı Rehberlik ve Öğretim Rehberliğin Temelleri Rehberliğin İlkeleri Rehberlik Anlayışında Bazı Gelişmeler Özet Değerlendirme Soruları Yararlanılan Kaynaklar

12 2 PSİKOLOJİK DANIŞMA VE REHBERLİK Giriş İnsanlık tarihi boyunca eğitim, hem mevcut kültürü aktaran statik yapısıyla, hem de kültürel dönüşümlere göre, kendini yeniden yapılandırma ihtiyacından doğan dinamik yapısıyla, daima toplumların ilgi odağı olmuştur. İnsanlık tarım ve sanayi kültürlerini aşmış, bilgi kültüründe ilerlemektedir. Her üç kültürün eğitim felsefeleri ve paradigmaları farklıdır. Tarım toplumu kas gücünü, sanayi toplumu makine gücünü, bilgi toplumu bilgi gücünü esas alır. Bilgi toplumunda bilgi entelektüel sermayedir lı yıllardan itibaren insanlık tarihi boyunca üretilen bilgi kümülatif bir artışla 6-7 kez katlanmıştır. Bu durum sadece bireylerin değil, kurumların, hatta toplumların öğrenmesini zorunlu kılmıştır. Öğrenen insan, öğrenen kurum, öğrenen toplum, gelişen insan, gelişen kurum, gelişen toplum anlamına gelir. Bu öğrenme ve gelişme yaşam boyudur. Amaç, kendini gerçekleştirmeye dönüktür. İnsanlarımızı, kurumlarımızı ve toplumumuzu yirmibirinci yüzyıla hazırlamak, eğitim sistemimizi bilgi toplumunun paradigmalarına uydurmakla mümkündür. Eğitimin anlam ve işlevleri üzerinde görüş ayrılıkları bulunmakla birlikte, çağdaş eğitimin, öğrencilerin bedensel, zihinsel, duygusal ve toplumsal bütün kapasitelerini, kendilerine en uygun biçimde geliştirmesi konusunda tam bir görüş birliği vardır. Bireyin bütün yönlerini geliştirmek esastır. Böyle bir eğitim, insan odaklı eğitim olmakla birlikte, toplumun hedefleri de göz ardı edilmemektedir. Her bireyin topluma maksimum katkıyı yapması beklenmektedir. Ayrıca, bireyde kendini tanıma ve değerlerini oluşturma bilincini geliştirmek esastır. Birey odaklı eğitimin toplum odaklı eğitimden en önemli farkı, insan doğasına olan saygısındadır. 1 Çağdaş eğitim anlayışında, öğrencileri bilgi yüklenen değil, merkeze alan, öğrenmeyi öğrenen, kişilikleri gelişmiş, yeteneklerini kullanan, problem çözen, analiz ve sentez yapabilen, akılcı, yaratıcı, yapıcı, duygu ve düşünceleri dengeli, sevgi dolu, hoşgörülü, ulusal ve evrensel değerlere saygılı vatandaşlar olarak gelişmelerini sağlamak için öğrenci kişilik hizmetlerine ihtiyaç vardır. Bu bölümde çağdaş eğitim sisteminde öğrenci kişilik hizmetlerinin yeri tartışılacak, rehberliğin tanımı yapılacak, amacı açıklanacaktır. Rehberlik ile öğretim arasındaki farklar gösterilecek, sosyolojik ve felsefî temeller vurgulanacaktır. Rehberlik ilkeleri açıklandıktan sonra, rehberlik anlayışındaki gelişmeler hem yurt içi hem de yurtdışı düzeyinde tarihsel boyutta ele alınacaktır.

13 Çağdaş Eğit im Sisteminde Öğrenci Kişilik Hizmetleri ve Rehberlik 3 Öğrenci Kişilik Hizmetleri Geleneksel eğitimde, öğretim ve yönetim hizmetleri bulunmasına karşın, çağdaş eğitime üçüncü boyut olan öğrenci kişilik hizmetleri eklenmiştir. Çağdaş eğitimin üç boyutu Şekil 1 de gösterilmiştir. Çağdaş Eğitim Öğretim Öğrenci Kişilik Hizmetleri Yönetim Sosyal ve Eğitsel Etkinlikler Sosyal Yardımlar Özel Eğitim ve Özel Yetiştirme Sağlık Hizmetleri Rehberlik ve Psikolojik Danışma Şekil 1. Çağdaş Eğitimin Üç Boyutu Öğretim, belirli bir alanda, bilgi, beceri ve tutum kazandırmaya yöneliktir. Yönetim, eğitim kurumunu amacına yönelik yaşatma, öğretim ve kişilik hizmetlerini eşgüdümleme ve yürütmektir. 2 Öğrenci kişilik hizmetleri, çağdaş eğitimin ayrılmaz bir boyutudur. Öğretim ve yönetim hizmetlerinden farklı, kendine özgü bir hizmettir. Öğrenci kişilik hizmetlerinin kapsamında, sosyal ve eğitsel etkinlikler, sosyal yardımlar, özel eğitim ve özel yetiştirme, sağlık hizmetleri, rehberlik ve psikolojik danışma bulunur. Bu etkinlikler, öğrencilerin optimum derecede gelişmesi için ortam hazırlamaya dönüktür. Hedef, bireyin bir bütün olarak, özgün bir biçimde gelişmesidir. Öğrenci kişilik hizmetleri kapsamında bulunan rehberlik, bireyin gelişmesine doğrudan yardıma yöneliktir. Rehberlik İngilizcedeki (Guidance) sözcüğünün karşılığı olarak kullanılmaktadır. Eşanlamlısı klavuzluktur; ancak, rehberlik hizmetinin içeriği klavuzluktan farklıdır. Klavuzlukta, belli bir konuda becerikli ve yetkili kişinin, başkaları için belli bir işi yerine getirmesi söz konusudur. Rehberlik ise, bilimsel bir kavram olarak, başkaları için belli bir işi yapmaktan çok, bireyi tanımak ve onu kendisine tanıtmak, büyümesine, gelişmesine, olgunlaşmasına sistematik yardım etmek anlamını içermektedir. 3

14 4 PSİKOLOJİK DANIŞMA VE REHBERLİK Çağdaş eğitim anlayışında eğitimin üç boyutu nelerden oluşmaktadır? Genelde, psikolojik danışma ve rehberlik hizmetleri kavramları birlikte kullanılır. Psikolojik danışma, rehberliğin merkezini ve özünü oluşturur. Rehberlik ve psikolojik danışma biçiminde kullanıldığında, rehberlik ağırlıklı psikolojik danışma anlamına gelir. Psikolojik danışma ve rehberlik biçimde kullanıldığında ise, psikolojik danışma ağırlıklı, rehberlik, hizmetleri olduğu anlaşılır. Psikolojik danışma, rehberliğin vazgeçilemez ve ayrılamaz hizmet alanını oluşturmaktadır. Rehberlik, psikolojik danışmayı da içeren geniş bir kavramdır. Rehberlik ve psikolojik danışma, iç içe bulunan, birbirlerini bütünleyen kavramlardır. Psikolojik danışma hizmetlerinden yoksun bir rehberlik uygulamasını tam sayma olanağı yoktur. Psikolojik Danışma ve Rehberlik arasındaki ilişki Şekil 2 de gösterilmiştir. Rehberlik Psikolojik Danışma Şekil 2. Psikolojik Danışma ve Rehberlik Şekil 2 de görüldüğü gibi, psikolojik danışma rehberlik hizmetlerinin özünü oluşturmaktadır. Rehberlik, kapsamı içinde bulunan psikolojik danışma alanını, gün geçtikçe genişletmektedir. Hatta son zamanlarda rehberlik sözcüğünün başlıktan kaldırılması bile önerilmektedir. Daha önce de vurgulandığı gibi rehberlik kavram olarak, bireyi dışardan yönlendirmek gibi, hizmetin içeriği ile çelişen bir çağrışım oluşturmaktadır. Psikolojik danışma alanında gerçekleşen gelişmelerde varılan sonuç, psikolojik etkileşimler olmadan yapılan yardımların etkili olmadığını göstermiştir. Rehberliğin bilgi verme hizmetlerinin bile tek yönlü bilgi aktarımı değil, duygusal bir ilişki çerçevesinde yürütülürse, bilgilerin benimsenmesinde önemli olduğu görülmektedir. Rehberliğin bilgi verme işlevinde, bireyin bilgiye karşı tutumu, bilginin benlik tasarımına özümsenmesinde, davranışları etkileyecek hale gelmesinde, psikolojik yardım hizmetlerinin önemli rolü vardır. Öğrenci kişilik hizmetleri ne gibi hizmetlerden oluşmaktadır? Rehberliğin Tanımı Literatürde rehberliğin yüzden fazla tanımı yapılmasına karşın bunlardan hiçbiri tek başına yeterli bir tanım değildir. Tanımlar arasında farklılıklar kadar

15 Çağdaş Eğit im Sisteminde Öğrenci Kişilik Hizmetleri ve Rehberlik 5 binişiklikler de görülmektedir. Rehberliğin disiplinler arası bir bilim olması tanımını güçleştirmektedir. Rehberlik kavramını tanımlama zorluklarının nedenleri şunlardır: 1. Rehberlik uygulamalarının dayandıkları kuramlar farklıdır. Kuramlar arasında tam bir örtüşme yoktur. 2. Çağdaş eğitimin üçüncü boyutu olarak rehberlik öğretim ve yönetim hizmetleri ile tam bütünleşememiştir. 3. Psikolojik danışma ve rehberlik alanında çalışan personel arasında, hem gördükleri eğitim bakımından, hem de uygulama becerileri bakımından geniş ayrılıklar vardır. 4. Disiplinler arası bir çalışma alanı olan rehberlik, davranış bilimleri araştırmalarından, kendi bilim dalında yapılan araştırma ve uygulamalardan sürekli olarak etkilenmektedir. 5. Psikoloji ve psikiyatri gibi, psikolojik danışma ve rehberliğe yakın alanlar hızla gelişmektedir. Bu alanlarla sınırların açık bir biçimde çözülememesi, rehberliğin tanımı ile ilgili kavramsal karmaşa yaratmaktadır. 4 Aşağıda rehberlikle ilgili bazı tanım örnekleri yer almaktadır: Rehberlik, sorunlarını çözmesi ve yaşadığı toplumun özgür ve sorumlu üyesi olabilmesi için bireye yardımcı olacak deneyimler kazandırma programıdır. 5 Rehberlik, bireyin kendini ve çevresini tanımasına yardım sürecidir. 6 Rehberlik, bireyin en verimli bir şekilde gelişmesini ve doyum verici uyumlar sağlamasında gerekli olan tercihleri, yorumları plânları yapmasına ve kararlar vermesine yarayacak bilgi ve becerileri kazanması ve bu tercih ve kararları yürütmesi için bireye yapılan sistemli ve profesyonel bir yardımdır. 7 Rehberlik, bireye kendini anlaması, çevredeki olanakları tanıması ve doğru kararlar vererek özünü gerçekleştirmesi için yapılan sistematik ve profesyonel bir yardım sürecidir. 8 Rehberlik, kendini anlaması, problemlerini çözmesi, gerçekçi kararlar alması, kapasitelerini kendine uygun düzeyde geliştirmesi, çevresine dengeli ve sağlıklı bir uyum yapması ve böylece kendini gerçekleştirmesi için uzman kişilerce bireye yapılan psikolojik yardımlardır. 9 Yukarıda tanımların ortak yönü aşağıdaki gibi özetlenebilir.

16 6 PSİKOLOJİK DANIŞMA VE REHBERLİK Rehberlik bir süreçtir. Tek bir işlem değil, belirli basamakları bulunan ve birbirine dayanan bir dizi etkinlikleri kapsar. Rehberlik yardım işidir. Rehberlik psikolojik yardımdır. Başka yardımlardan farklıdır. Öğüt verme ya da yol gösterme değil, yolları aydınlatmadır. İsabetsiz seçimler bilgisizlikten veya iç çatışmalarından kaynaklanır. Amaçlı bir yardımdır. Yardım eden ve yardım alan kişiler arasındaki ilişkinin kalitesi çok önemlidir. Her iki tarafın istekliliği ve gönüllüğü esastır. Rehberlik yardımı bireye dönüktür. Bilimsel ilkeler ve yöntemler uygulanır. Rehberlik hizmetleri bireyin kendini gerçekleştirmesine yöneliktir. Bireyde oluşmuş çarpık benlik kavramı, geçmişe ait bastırılmış yaşantılar ve yanlış öğrenmeler, kendini fark etmeyi engeller. Kendini fark eden, potansiyellerini tanıyan biri kendi dünyasına gerçekçi gözle bakabilir. Çevresine sağlıklı ve dengeli bir uyum yapabilir. Kendini gerçekçi algılayan birey, kapasite ve yeteneklerini en uygun düzeyde geliştirecek olanak ve ortamlara yönelecektir. Rehberliğin psikolojik danışma boyutunun işlevinde, bireyin kendisi ve çevresi hakkında edindiği bilgilerin özümsenmesi ve doğru sağlıklı tercihler yapabilir bir kişi olmasına yardım vardır. Psikolojik danışma, danışmanla danışanlar arasında kurulan özel bir etkileşim yöntemidir. Bireysel ya da grupla yapılabilir. Öğrenci kişilik hizmetleri ile ilgili genel sonuçlar; Öğrenci kişilik hizmetleri çağdaş eğitimin ayrılmaz bir parçasıdır. Öğretim ve yönetim alanından ayrı bir hizmet grubudur. Kişilik hizmetleri öğrencinin en üst düzeyde öğrenme ve gelişmesine ortam hazırlar. Rehberlik, bireyin seçimler yapması, kararlar vermesi ve uyumlar sağlaması konusunda, bireye, bireysel olarak yardım eden kendine özgü hizmettir. Öğrenci kişilik ve rehberlik hizmetleri, sistemli ve sürekli örgütlü bir yönetim ister. Rehberliğin Amacı Psikolojik danışma ve rehberliğin amacı kendini gerçekleştirme (Self-actualizing) dir. İnsancı psikolojinin geliştirdiği kavramdır. Kendini gerçekleştirme insanı bir bütün olarak alır. Kavram tam bir açıklığa henüz kavuşmamış olmakla bir-

17 Ö renci Kişilik Hizmetleri ve Rehberlik 7 Çağdaş Eğit im Sisteminde Öğrenci Kişilik Hizmetleri ve Rehberlik likte, Maslow un 10 ihtiyaçlar hiyerarşisinin en üst basamağında yer almıştır. İnsan davranışlarına yön veren ana güdü olarak görülmüştür. Rogers, kendini gerçekleştirme kavramı ile aynı anlama gelen tam verimlilik kavramını kullanmıştır. 11 Başlangıçta kavram soyut olarak algılanmış ve eleştirilmiştir. Kendini gerçekleştirme kavramı üzerinde geniş araştırmaların sonuçları, bazı bakımlardan binişiklik, bazı bakımlardan farklılıkları ortaya koymuştur. 12 Kendini gerçekleştiren bireyler, psikolojik sağlığı yerinde olan çağdaş insanda bulunması gereken özelliklere sahiptir. Yeterli bir kişiliğe sahip, verimli, gerçekçi bir ben kavramına sahip, kim olacağı konusunda tutarlı, kendi ve başkaları hakkında iyi düşüncelere sahip, insan değerlerine saygılı, onları benimseyici ve geliştirici, zamanı iyi kullanıp, geçmişten çok geleceğe yönelik, yaratıcı, kendine saygılı, kendini kabul eden, duygularını açıklayan değişmeye ve yeni yaşantılara açık değişmekte olan bir dünyanın değişmekte olan bir parçasıdır. Kendini gerçekleştiren bir bireyde bulunması gereken özellikler nelerdir? Kendini gerçekleştirme yaşam boyu devam eder. Bir insanın kendini gerçekleştirmesi için geçmesi gereken ihtiyaç basamakları aşağıda Şekil 3 te verilmiştir. Üst Düzey Alt Düzey Kendini Gerçekleştirme Saygı Ait Olma Sevgi Güvenlik Fizyolojik Psikolojik Danışma Rehberlik Şekil 3. İhtiyaç Basamakları İnsanların ihtiyaçları fizyolojik, güvenlik, ait olma, sevgi, saygı ve kendini gerçekleştirme olmak üzere beş gruba ayrılabilir. Hiyerarşik sıralamada en altta fizyolojik ihtiyaçlar, en üstte kendini gerçekleştirme yer alır. Yani bir üst basamaktaki ihtiyacın giderilmesi için alt basamaktaki ihtiyaçların doyurulmuş olması gerekir. Maslow un ihtiyaçlar hiyerarşisinden rehberlik ve psikolojik danışmanın sorumluluk sınırları gösterilmiştir. Psikolojik danışmanın görevi, danışanın ihtiyaçlar hiyerarşisinde hangi basamakta kaldığını tesbit etmek, daha sonra en son basamak olan kendisini gerçekleştirmesine yardım etmektedir. Danışandan hız alan yaklaşımda danışmandan, beklenen üç görev, danışanı dikkatle dinlemek, kabul etmek ve empati kurmaktır. Danışmanın tutumu ait olma, sevgi ve saygı ihtiyaçlarını karşılıyorsa, danışma görevi yeterli şekilde yerine getiril-

18 8 PSİKOLOJİK DANIŞMA VE REHBERLİK miş demektir. Fizyolojik ve güvenlik ihtiyaçları karşılanmamış, yani birinci ve ikinci basamakta ihtiyaçları karşılanmamış olan danışanlara psikolojik danışma yararlı olmaz. Karnı aç, kalacak yeri olmayan öğrenci için, psikolojik danışma değil, rehberlik hizmeti gerekir. Rehberlik hizmeti öğrencinin ihtiyacı ile ilgili nesnel bilgilendirmeye ve yardıma dayalıdır. 13 Rehberlik ve Öğretim Rehberlik ile öğretim arasındaki ilişkinin biçimi ve derecesi eğitim ve rehberliği tanımlamamızla somutlaşabilir. Eğitim içsel bir biçimlenme midir? Dışsal bir kalıplaştırma mıdır? İçsel bir biçimlenmede, bireysel farklar dikkate alınır. Öğretim, bireyin ihtiyaçlarına uydurulur. Kalabalık sınıflarda öğrencinin öğrenme ihtiyaçlarının karşılanması olanaklı değildir. Öğrencilerinin gördükleri derslerle yaşamsal amaçları arasında bağlantı kurmalarında özel yardıma ihtiyaçları vardır. Çağdaş anlayışa göre eğitim, bireyin bedensel, duygusal, zihinsel ve toplumsal yeteneklerini hem kendisi, hem de mensup olduğu toplum için en uygun biçimde geliştirmesi oluşumudur. Böyle bir anlayış bireyi, her yönüyle bir bütün olarak kabul etmekte, bireyin hem kendisi, hem de ait olduğu toplum için en uygun biçimde bütüncül gelişmesi sorumluluğunu bireye vermektedir. Büyüme ve gelişme sorumluluğunda olan birey, birçok bilgilere ve yardımlara ihtiyaç duyacaktır. Bu yardım ve bilgilerin bir kısmı, rehberlik hizmetlerinin işlevi içindedir. Rehberlik eğitimin ayrılmaz bir parçası olmakla birlikte, eğitimden farklıdır. Rehberlik ve eğitimin sonal amaçları birdir. Kendini gerçekleştirmek her ikisinin de amacıdır, ancak kullanılan yöntem ve teknikler farklıdır. Farkları aşağıdaki başlıklarda özetlemek mümkündür: 1. Öğretim gruplara, rehberlik ise, bireylere yapılır. Öğretim bireyselleşirse rehberliğe yaklaşabilir. Grup rehberliği de yapılabilir. Ancak paylaşılan bilgiler öğretimde olduğu gibi, kendi dışında değil, kendisi ile ilgili bilgilerdir. Psikolojik danışma ise, bireysel veya küçük grupla yapılabilir. 2. Öğretimde ölçme ve değerlendirme vardır. Öğretmen, sınıftaki her öğrencinin belli bir bilgi düzeyine ulaşmasına çalışır. Rehberlikte ise kendini anlama ve değerlendirme vardır. 3. Eğitim ve öğretimde disiplin sorunu vardır. Psikolojik yardım hizmetlerinde özdisiplin vardır. Özdisiplin bireyin kendini ve içinde bulunduğu ortamı tanıdıkça ulaşacağı olgunluk düzeyidir. 4. Rehberlik bireyin iç dünyasına, öznel dünyasına, öğretim ise nesnel dünyasına yöneliktir. Öğretim kültür mirasını bireye aktarır. Amaç, problem çözme gücünü geliştirmektir. Rehberlikte ise, bilgilerin bütünselleş-