ESKİÇAĞ TARİHİ ve UYGARLIKLARI-I 8.Ders. Dr. İsmail BAYTAK. ASUR MEDENİYETİ ve ANADOLU ilişkileri

Transkript

1 ESKİÇAĞ TARİHİ ve UYGARLIKLARI-I 8.Ders Dr. İsmail BAYTAK ASUR MEDENİYETİ ve ANADOLU ilişkileri

2 ASUR SİYASİ TARİHİ ESKİ ASUR DEVLETİ-Eski Krallık (M.Ö ) Zağroslar dan elde edilen KALAY ve Babil Ülkesinden elde edilen TEKSTİL Eşnunna ve Mari Kentleri(II.Binler) Eski Babil Krallığı(Sami kolu Amurru ilkesi) Kassitler ve Hurriler Mitanniler Aramiler ORTA ASUR DEVLETİ-Orta Krallık (M.Ö ) Bağımsız ve bölgesel büyük bir güç olmuştur YENİ ASUR DEVLETİ-Yeni Krallık (M.Ö ) Mezopotamya nın RAKİPSİZ TEK KRALLIĞI olmuştur. İMPARATORLUK DÖNEMİ(M.Ö )

3 ESKİ ASUR DÖNEMİ KRAL LİSTELERİ Sulili, Aminu nun oğlu Kikkia (MÖ 2000-MÖ 1985) Akiya (MÖ 1985-MÖ 1970) I. Puzur-Ashur (MÖ 1970-MÖ 1960) Shallim-ahhe (MÖ 1960-MÖ 1945) Hushuma (MÖ 1945-MÖ 1906) (Güney Mezopotamya'ya yayıldı) I. Erishum (MÖ 1906-MÖ 1867) Ikunum (MÖ 1867-MÖ 1860) I. Sargon (MÖ 1860-MÖ 1850) (Nimud tapınağı/kalesinde hükmetti) II. Puzur-Ashur (MÖ 1850-MÖ 1830) Naram-Sin (MÖ 1830-MÖ 1815) II. Erishum (MÖ 1815-MÖ 1809) I. Shamshi-Adad (MÖ 1809-MÖ 1781) I. Ishme-Dagan (MÖ 1780-MÖ 1741) Mut-Ashkur (MÖ 1730-MÖ 1720) Rimush (MÖ 1720-MÖ 1710) Asinum (MÖ 1710-MÖ 1706) Nasir-Sin Sin-namir Ibqi-Ishtar Adad-salulu Adasi Belu-bani (MÖ 1700-MÖ 1691) sonrasında Hammurabi ile devlet yönetimi BABİL e geçer. NİNİVE KORSABAD

4 ESKİ ASUR DEVLETİ (MÖ ) Eski Asur dönemi hakkında çok fazla bir bilgimiz yoktur. Mezopotamya nın kuzeyinde kurulmuştur. Önemli bir dinsel merkez olan Ülke-Devlet-Kent adını baş tanrı Assur dan alır. Asur (Kalat Şergat) kenti, Büyük ve Küçük Zap ırmaklarının Dicle ile birleştikleri kesimde, Dicle Nehri nin batı kıyısında yer alır. Aynı zamanda TİCARET şehridir. Sümer ve Akkad krallıklarının yıkılmasıyla birlikte Mezopotamya Babil ve Asur adlı iki büyük gücün mücadelesine sahne olur. Babil: Orta ve Güney Mezopotamya Asur: Kuzey Mezopotamya(Asur, Ninive(Musul civarlarında), Arbel) Küçük bir şehir devletinden Asur kenti merkezi olmak üzere (Diğer önemli başkentleri Korsabad, Ninive ve Nimrut idi), büyük bir imparatorluk vücuda getirmişlerdir. M.Ö. II.Binyıl başlarında kurulan bu şehir-devletlerle ASUR TARİHİ başlar. Merkez Ninovadır. İlk kütüphane Ninova da kurulmuştur. Akadca nın kollarından biri olup bu ülkede kullanılan dil ASURCA. Sümer çivi yazısı ile oluşturulmuş KRALİYET ARŞİVLERİ vardır. Ön Asya da ilk atlı birlikleri oluşturmuşlardır.

5 Kolonicilik yapmış ve ticaret ile uğraşmışlardır. Zagros Dağlarının doğusundan elde edilen kalay ve güneydeki Babil ülkesinden sağlanan tekstil ürünleri, başta Orta Anadolu olmak üzere ihtiyaç duyulan bölgelere Asurlu tüccarlar tarafından pazarlanıyordu. Asur un II.Binyıl başlarında ticarette oynadığı rol, hem kendi siyasal pozisyonunu, hem de Anadolu nun gelişim çizgisini köklü bir biçimde değiştirmiştir. Anadolu da siyasi bir hakimiyet kurmadılar. Ticaret sayesinde yazıyı taşımışlardır. Anadolu nun en eski yazılı belgeleri olan Kayseri Kültepe tabletleri, Asurlu tüccarlardan kalmadır. Eski Asur dönemine ait yazılı malzeme veren Kültepe, Eşnunna, Nuzi arşivlerinin keşfi, diğer taraftan Eski Asur Kral listelerini de kapsayan Korsabad kral listesinin bulunması sayesinde Eski Asur devletinin kuruluşu hakkında bilgi sahibi olmamızı sağlamıştır. İlk sömürge imparatorluğudur. Asurlular ataları Akadlar zamanında Sümerlilerin ve Akadların kurduğu kentlerin çevresinde, kıyılarında yaşayan SAMİ yarı göçebelerdi. Suriye ve Filistin içlerinden güneye göç etmişlerdi. Mezopotamya tarihinde Doğu nun Romalıları olarak tanınan Asurlular, gerçekte tıpkı Romalılar gibi güçlü ve disiplinli bir ordu sayesinde askeri karakterde bir devlet kurmuşlardır.

6 Asur'u bağımsız bir devlet hâline getiren kral Huşuma (M.Ö. 2000)'dır. Bu kral, Eski Bâbil Hânedânı'nın kurucusu olan Sumu-âbum ile çağdaş olup, kendisinden sonra gelen Irisum ve Ikunum da çivi yazılı belgelerde, Asur'un siyâsî bir birlik hâline gelmesinde oldukça etkili olmuşlar, memleketin imârına da önem verirler. Kral Sargon ise, devletin sınırlarını doğuya doğru genişletmiştir. Asur ile Anadolu arasındaki ticarî münâsebetler çok gelişmiştir. Kültepe nin II. tabakasına rastlayan ve Koloni Çağı nın ilk safhasını (Kârum un II. tabakası) teşkil eden bu devir, I. îrisum, Ikûnum, I. Sargon (= Sarru-ken) ve II. Puzur-Assur un hükümdarlıklarını içine almaktadır. Kültepe'de bulunmuş olan tabletlerde zikredilen krallar zamanında Asur'un Anadolu'ya yayılan ticarî nüfusu II. Puzur-Assur'da sonlanır. Asur-Mari belgelerinin gösterdiği üzere, Asur, I.Samsi-Adad(MÖ ) zamanında bu kralın idaresine girmiştir. Eski Asur devletinin bu dönemdeki en önemli gelişmesi Anadolu Kervan Ticareti olmuştur. Samsi-Adad'dan sonra Asur Devleti güçsüz bir duruma düşmüş, Amarna Çağı'na kadar sönük bir halde ve Bâbil ile Mitanni devletlerinin siyâsî nüfuzu altında kalmıştır. Samsi-Adad zamanına ait limu'ların pek çoğu Kültepe tabletlerinde mevcuttur. Bu limu sayısına göre kralın idare süresi 43 yıldır lerde şehir devleti bağımsızlığını yitirir ve Amor krallığının egemenliğine girer. Amor krallıklarının BABİL etkisinde 300 yıllık bir karanlık çağ yaşar.

7 ORTA ASUR DÖNEMİ KRAL LİSTELERİ I. Eriba-Adad (MÖ 1380-MÖ 1353) Ashur-uballit I (M.Ö M.Ö. 1317) Enlil-nirari (M.Ö M.Ö. 1307) Arik-den-ili (M.Ö M.Ö. 1295) Adad-nirari I (M.Ö M.Ö. 1263) Shalmaneser I (M.Ö M.Ö. 1233) Tukulti-Ninurta I (M.Ö M.Ö. 1196) Ashur-nadin-apli (M.Ö M.Ö. 1193) Ashur-nirari III (M.Ö M.Ö. 1187) Enlil-kudurri-usur (M.Ö M.Ö. 1182) Ninurta-apal-Ekur (M.Ö M.Ö. 1179) Ashur-Dan I (M.Ö M.Ö. 1133) Ninurta-tukulti-Ashur (M.Ö. 1133) Mutakkil-nusku (M.Ö. 1133) Ashur-resh-ishi I (M.Ö M.Ö. 1115) Tiglath-Pileser I (M.Ö M.Ö. 1076) Asharid-apal-Ekur (M.Ö M.Ö. 1074) Ashur-bel-kala (M.Ö M.Ö. 1056) Eriba-Adad II (M.Ö M.Ö. 1054) Shamshi-Adad IV (M.Ö M.Ö. 1050) Ashur-nasir-pal I (M.Ö M.Ö. 1031) Shalmaneser II (M.Ö M.Ö. 1019) Ashur-nirari IV (M.Ö M.Ö. 1013) Ashur-rabi II (M.Ö M.Ö. 972) Ashur-resh-ishi II (M.Ö. 972-M.Ö. 967) Tiglath-Pileser II (M.Ö. 967-M.Ö. 935) Ashur-Dan II (M.Ö. 935-M.Ö. 912) I.Tiglat Pileser

8 ORTA ASUR DEVLETİ (MÖ ) Eski Asur Devleti'nin siyasi etkinliğini kaybettiği M.Ö 1700 lerden 1500 lere kadar Asur kenti sıradan bir Mezopotamya şehri olarak varlığını sürdürmüştür. M.Ö yıllarına tarihlenen devre ise Amarna çağı olarak bilinir. Bir taraftan Amarna mektupları,diğer taraftan Boğazköy vesikaları ile bu devrin tarihi aydınlatılmaya yardımcı olmuştur. Amarna çağındaki KRALLAR; Mısır tahtında III.Amenofis, Hitit tahtında dai.şuppilulisma, Mitanni tahtında Tuşratta, Babil tahtında Karahardaş, Asur tahtında da Asur-Uballit M.Ö 1500 lerden itibaren Ön Asya'nın yeni güçlerinden biri Mitanni devletidir. Mitanni devleti Asur a egemen olmuştur ve süreç M.Ö 14. yüzyıl ortalarına kadar devam etmiştir. Bu devirde başlıca büyük devletler, Mısır,Babil, Mitanni ve Hitit devletleriydi. Asur devleti de devrin sonlarına doğru büyük devletler arasında olacaktır.

9 Bu devirde Babil ve Mitanni devletleri ekonomik ve askeri sıkıntı içinde idiler. Bu devletlerde görülen bu mali ve askeri zaafa karşılık, Hitit ve Asur devletleri kalkınma hamleleri yapıyorlardı. Hitit kralı iktidara gelir gelmez önce Anadolu da isyan eden kavimleri itaat altına almış, ardından Kuzey Suriye hakimiyetini tekrar kazanmak için Mitanni devletine savaş açmıştır. Hitit kralı yaptığı ilk seferde başarılı olamamıştır. Fakat bir yıl sonra Mitanni devletinin başkentini kuşatarak kenti zapt etmiştir. Ve böylelikle Mitanni Devleti ortadan kalkmıştır ve Hitit Devleti artık İmparatorluk unvanı almaya hak kazanmıştır. Mitanni Devleti artık yoktu fakat Tuşratta zamanına kadar Mitanni Devletine bağlı olan Asur krallığı artık iyice kuvvetlenmişti ve Hitit Devleti bu tehlikeyi fark etmişti. Hitit Devleti Mitanni Devletini kuşattıktan sonra Babil e kaçan Mitanni kralın oğlunu affedip ona kızını vererek Mitanni devletini tekrar bu sefer kendine bağlı bir devlet haline tekrar getirmiştir.

10 Mitanni zayıflamaya başladığı dönemde, Asur kentini yeniden bölgesel bir krallık haline getirmeye ilk kral Asur-Uballit (M.Ö ) çalışmıştır. Orta Asur kralları Asur-Uballit ile I.Tiglat Pileser arasındaki zaman da etkili olmuş. I.Salmanassar dönemi ise en parlak dönemdir. I.Asur-Uballit kendini Hitit ve Mısır Kralları ile eş tutar. Bu kral Asur çevresinde denetimi sağladıktan sonra, doğuda bir zamanlar Mitanniye bağlı olan Nuzi ve Arappa gibi kentleri alarak Zağroslara, kuzeyde de Toroslara kadar olan bölgeyi egemenliği altına almıştır. Asurun güçlenmesinde korkan bir devlette Babil olmuştur. Bu yüzden Babil kralı Asurlu bir prenses ile evlenerek bir süre Asur Devletini uzak tutmuştur. Kral Asur Uballit ölünce Babil ile Asur ilişkileri tekrar bozulmuştur. Suriye Palmyra ya kadar sınırları genişletmiş olan I.Tiglat Pileser in(m.ö ) ölümünden sonra Arami Göçleri ile Asur Devleti çöküşe geçmiştir. Ve bir başka nedeni de Asur un Güney Mezopotamya daki kaynaklarının Elam ın eline geçmiş olmasıdır.

11 YENİ ASUR DÖNEMİ KRAL LİSTELERİ II. Adad-nirari (MÖ 912 MÖ 891) II. Tukulti-Ninurta (MÖ 891 MÖ 884) Diyarbakır da Bit Zamani ye karşı zafer kazanr II. Ashur-nasir-pal (MÖ 884 MÖ 859) III. Şalmanezer (MÖ 859 MÖ 824) geç Hitit krallıkları ile müc. eder. Urartu dev. ile mücadele, Med hak. ve TOROS lar V. Shamshi-Adad (MÖ 822 MÖ 811) III. Adad-nirari (MÖ 811 MÖ 783) (Semiramis), vekaleten, (MÖ 811 MÖ 805) IV. Şalmanezer (MÖ 783 MÖ 773) III. Ashur-Dan (MÖ 773 MÖ 755) V. Ashur-nirari (MÖ 755 MÖ 745)III. Tiglat-Pileser (MÖ 745 MÖ 727) Aramilerle müc eder. TUŞPA Yeni Asur Dev. ASKERİ DARBE ile başa gelmiş. Başkent Babylonia 729. Urartu mücadelesi Suriye hak. V. Şalmanezer (MÖ 727 MÖ 722)

12 YENİ ASUR DEVLETİ (MÖ ) Orta Asur Devleti gerileme dönemi Yeni Asur Devletinin 300 yıllık döneminin kötü geçen ilk 160 yılında devam edecektir. Daha sonra savaşların olduğu dönemde toprak kazanımları ile Asur Devleti II.Tukulti Ninurta nın tahta geçmesiyle (M.Ö ) yükselişe geçmiştir. Bu yükseliş sayesinde Asur orduları batıda Mısır ın kapısı sayılan Katna ya kadar bütün şehirleri ele geçirmişlerdir. Harran ve Hamat gibi dini merkezler de kontrol altına alınmıştır. Asur Devleti nde sırasıyla I.Adad Nirari, oğlu I.Salmanassar ve I.Tukulti Ninurta geçer.

13 Asur imparatorluğu için en büyük tehdit Anadolu'dan gelmekteydi. Asur Devleti Anadolu yönüne yapılan seferlerde ele geçirdiği ülkelerin halkına karşı pek insafsız davranışlarda bulunmuştur. Düşmanlarına ve bilhassa isyan edenlere karşı korkunç cezalar uygulamıştır. Nasıl olursa olsun bir şiddet politikası uyguladığı, fakat bu politikanın Asur imparatorluğunun düşmanlarını ancak bir süre için sindirebildiği de bir gerçektir. Aynı bölgeye yapılan sık sık seferler bunun açık bir delilidir. Gerek Ârâmiler, gerekse Nâiri memleketleri daha Asur ordusu topraklarından ayrılır ayrılmaz, tekrar isyan eder ve vergilerini göndermezlerdi. Bu sebepten Asur ordusu uzak olan bu bölgelere yeniden yorucu/masraflı seferler yapmak zorundaydı. Bu dönemde Anadolu ya bakacak olursak Urartular bir devlet haline gelmişlerdir. Urartu Devletinden Malatya ya kadar uzanan yere Asurlular Melid Memleketi der Malatya nın batısında yer alan Kayseri dolaylarına da Tabal Memleketi diyorlardı. Tabal ın güneyindeki Çukurova bölgesine Hilakku diyorlardı. Tüm bu yerlerde küçük şehir krallıkları yer almaktaydı. Hititler in yıkılmasıyla onların egemen oldukları yerlere artık Frigler egemendi. Batı Anadolu ya bakılacak olursa da ki bu taraflar Ege Göçleri nden etkilenmiş olup; bölgenin sahillerinde Grek kolonileri kurulmuştu. Batı Anadolu da Lidya Devleti hakimdi. Suriye nin güney sahillerindeki Filistin e bakacak olursak burada İsrail Devleti var. Mısır da ise Habeş asıllı bir sülale hakimdi.

14 Asur tahtına I.Tukulti Ninurta başa geçtiğinde Anadolu ve Suriye bu tarz siyasi manzara vardı. Güney-doğu Anadolu ve Suriye'deki bazı devletler, Asur İmparatorluğu için tehlike teşkil etmekteydi. I.Tukulti Ninurta nın iktidarının son zamanlarında Ön Asya dünyasında kıtlık ve toprak yetmezliği nedenleriyle başlayan Ege göçleri sonunda 500 yıl kadar Anadolu nun siyasi tarihine hakim Hitit ve Hurri-Mitanni Devletleri ort kalkmıştır. Kral öldükten sonra onu hiç aratmayacak oğlu II.Asurnasirpal geçti tahtın başına. Ârâmiler, bu dönemde sahneye çıkmışlar ve Anadolu'nun güney doğusu ile kuzey Suriye'de birtakım devletler kurmuşlardır. II.Asurnasirpal'ın seferleri sonucunda elde edilen zengin ganimetler ve haraca bağladığı devletlerin gönderdiği vergiler, Asur Devleti'ni zenginleşmesine yol açmıştır. Bu kral, meşguliyetlerine ilâveten memleketin imârına da önem vermiş, Yeni Asur Devri ( ) onun sayesinde en parlak ve güçlü bir çağını idrâke yönelmiştir. Oğlu III.Salmanassar (MÖ ) son zamanlarında Asur da karışıklıklar çıkmış. Ülkede devam eden bu durum III. Tiglat-Pileser (MÖ )'in Âsur tahtına geçmesi ile sona ermiştir. O, tekrar devlet otoritesini sağlamış, orduyu kuvvetlendirmiş ve Asur İmparatorluğu'nun sınırlarını her yönde genişletmiştir. Güneyde Babilonyayıda Asur ülkesine dâhil etmiş, kendisi de Bâbil tahtına oturmuştur. Ayrıca Medler'e ait olan bazı hudut eyâletlerini de Asur'a katmıştır. Asur İmparatorluğunu 500 yıldan fazla idare etmiş olan bu dinasti de, sonuncu ve zayıf kralı olan V. Salmanassar (MÖ ) döneminde sona ermiştir.

15 Aynı dönemde Babil in kuzeyinde yer alan Asur Devleti coğrafi konumdan dolayı göçlerden kurtulmuşlardı. Ve ekonomik açıdan güçlenmek için Doğu Akdeniz sahillerini ele geçirmeye çalışıyordu. Fakat kolaylıkla gerçekleştireceğini düşündüğü bu olay pek istedikleri gibi olmamıştı ve yeni bir sorunları vardı Arami Göçleriydi. Bu sırada tahta I.Tiglat Pileser vardı ve bir yandan Aramiler, Urartular ve Muşkiler ile savaşıyordu. Fakat Akdeniz limanları henüz ele alınamamıştır. I.Tiglat-pileser zamanında Asur ordusu Fırat ı batı yönünde geçerek Aramların yaşadığı bölgeyi ele geçirdi ve böylelikle altı Aram kenti Asurluların eline geçti. Aram köylüsü esir alınarak Asur içlerine sürüldü. Ayrıca alınan yerlere Asur idare sistemini de götürmüş ve buralara başka yerlerden getirdiği insanları yerleştirmiştir. Tarihte DEPORTASYON adı verilen ve I. Tiglat-pileser ile başlayan bu uygulamayı, daha sonraki krallar da devam ettirmişler, yerleştirdikleri bu insanları zaman zaman tekrar başka bölgelere nakletmişlerdir. Böylece onların, bulundukları yerlerde taraftar toplamaları önlenmeye çalışılmıştır.

16 İMPARATORLUK DÖNEMİ KRAL LİSTELERİ II. Sargon (MÖ 722 MÖ 705)(ŞARRUKİN)İSRAİL DEV.Samaria ve KIBRIS ı ele geç. Sanherib (MÖ 705 MÖ 681) 689 Babil ve NİNİVE Esarhaddon (MÖ 681 MÖ 669) ASSARHADDON: 671 en parlak geniş dönem. 655 Mısır bağımsızlığını kazandı. Kimmerler de tehdit oluşt. İSKİTLER ile ittifak gerçekleşir. Asurbanipal (MÖ 669 MÖ 631 ya da MÖ 627) 639 ELAM dev.yok eder. Güney Mez da hak. sağlar. İran MED tehlikesi başlar. Ashur-etil-ilani (MÖ 631/MÖ 627 MÖ 623) ( yılları arasında babası Ashurbanipal yerine vekillik yapmıştır) Sin-shumu-lishir (MÖ 623) Sin-shar-ishkun (MÖ 623 MÖ 612) MÖ 612'de, Asur başkenti Nineveh Babillilerin eline geçti; Mısır lılar tarafından desteklenen Asurlu bir general Harran dan Asur yönetimini birkaç yıl daha sürdürdü. Bu kişi Ashur-uballit II idi. II. Ashur-uballit (MÖ 612- MÖ 609)

17 İMPARATORLUK DEVRİ (MÖ ) Asur'da yeni bir hanedan kurmuş olan II. Sargon (M.Ö ) ile Asur Târihinin SARGONİDLER ÇAĞI diye bilinen parlak devri açılmıştır. Bu devir (M.Ö ) târihleri arasını kapsamakta olup, adı geçen çağın diğer kralları kronolojik sıra ile: Sanherib (MÖ ), Yahuda krallığı ile mücadele eder. Asarhaddon (MÖ ) Asurbanipal (MÖ ) Babil ve med ler birleşip yıkmışlardır. Sanherib Asarhaddon Asurbanipal

18 Bu devrede Mısır, Suriye, Filistin Anadolu'nun merkezinde Tabal vb. Asur hâkimiyetine geçmiş, memleket îmâr edilmiş, yeni müstahkem şehirler kurulmuş, tarihte örnek bir kütüphane ve arşiv meydana getirilmiştir. Bu ihtişam devresinden hemen sonra, Asur-Etil-İlani (M.Ö ) ve Sin-sariskun (M.Ö ) ile Âsur'da ve I I. Assur-uballit ile Harran'a sığınmış olarak geçen kısa devre, imparatorluk devrinin ihtişamı ile tam bir tezat teşkil eden bir sür'atli zâaf ve sönüş çağına dönmüştür. Böylece MÖ. 2000'lerde doğan ve bütünü ile çeşitli parlak veya sönük devreler yaşayan Âsur Devleti, Bâbil ve Akamenid ittifakından MÖ. 612 tarihinde Âsur'da ve MÖ. 606 tarihinde de Harran'da yediği nihâî ve kat'î darbelerle, târihe gömülmüştür. İmparatorluğun çökmesiyle birlikte Asur halkı da tarihi kayıtlardan silinir. Son olarak Harran ve çevresinde yaşadıkları bilinmekle birlikte kayıtlarda yeralmasa da eski imparatorluk topraklarında daha sonraki yüzyıllarda da yaşamlarını sürdürdükleri ve zamanla bölgenin diğer halkları içinde eriyip gittikleri aşikardır. Zalimlikleri ve savaştaki atılganlıklarıyla tanınan Asurlular, anıtsal yapılar da bıraktılar. Ninova, Asur, Kalah (Nimrud), Dur Şarrukin (Horsâbad) ve başka yerlerde bulunan kalıntılar, Asurların mimarîdeki ustalığını göstermektedir.

19 YENİ BABİL DEV. / KALDE Asur Dev Med/Babil ittifakı ile tarih sahnesinden silinince; Mez doğu ve kuzeyi MED Mez. Yeni lideri de yeniden BABİLLİLER olmuştur. Eski Babil halkı karışmış değişmiş Sami göçü içerisinde KALDE lilerin etki alanına girmişler. Babil etki alanına girer yazılarını kullanırlar. Konuşma dili ARAMİCE dir. NEBUPOLASSAR: 612 de Asur lardan kurtulmuş. II.NEBUKADNEZAR: Başkent BABİL, Mısır seferi ve 586 KUDÜS işgali. Yahudilerin YUDA DEV yıkmış 538 e kadar BABİL ESARETİ dönemi NABONİD ve BELSAZAR dön zayıflar. PERS tehlikesi dağlardan gelen KYROS 539 yıkılır.

20 ASUR MEDENİYETİ Asurlular, Kuzey Irak'ta, Dicle kıyısında bulunan Asur (Aššur) Şarkat Kalesi kenti ve çevresinde yaşayan bir Sami topluluğu idi. MÖ 2000 sonrası Doğu-Batı arası küresel ticaretten faydalanarak gelişmiş ve topraklarını genişleterek ülkelerini bir imparatorluğa dönüştürmüş eskiçağ halkıdır. Eskiçağ da Ortadoğu nun en büyük imparatorluklarından biri olmuştur. Anadolu da koloniler kurmuş, Anadolu ya yazıyı taşımışlardır. Anadolu'daki en büyük ticaret kolonileri Kültepe (Kayseri)'de bulunmaktaydı. Başkentleri Ninova'dır. Asur Ülkesi, Babil-Mitanni etkisinde kalmalarına rağmen 14.yy da bağımsızlıklarını kazanarak Fırat a kadar egemenliklerini sağlamışlardır. Sonrasında Mezopotamya, Anadolu nun güneyi, Suriye nin kuzey kesimlerine hükmetmişlerdir.

21 Koloni Çağı'nın geç evresinde beliren çanak çömlekler Kültepe çanak çömlekleri biçim ve teknik açısından Ön asya seramik sanatı arasında önemli bir yere sahiptir.

22

23 ASUR MEDENİYETİ MÖ 1208 lerde I.Tukulti-Ninurta'nın ölümünden sonra gerileme dön. MÖ 11. yy da I.Tiglat-Pileser zamanında kısa süre yeniden eski gücüne kavuştuysa da, bunu izleyen dönemde hem Asur Krallığı, hem de düşmanları, yarı göçebe Aramiler'in akınlarıyla yıprandı. MÖ 9. yy da Asur kralları sınırlarını yeniden genişletmeye başladılar; MÖ 8. yy da II. Sargon gibi güçlü kralların önderliğinde Basra Körfezinden Mısır'a kadar uzanan toprakları egemenlikleri altında birleştirerek günümüzde Yeni Asur İmparatorluğu olarak adlandırılan bir imparatorluk kurdular. Son büyük Asur kralı, Aššurbanipal döneminde Elam'ı ele geçerek buranın halkını yok etmiştir. Bu dönemde sanatta büyük bir gelişme görülmektedir. MÖ 627'deki ölümünü izleyen dönemin olayları karanlıkta kalmıştır. Asur Krallığı MÖ 'da Keldaniler'in saldırıları ve en son Babiller tar. Yıkılır.

24 Komşu medeniyetlerin yıkılışı üzerine, bunların bir devamı olarak gelişti. Bu arada, M.Ö 2000 yıllarında Mitannilerin ortadan kaybolmak üzereyken, Kerkük'te gelişmiş olan Mitanni Sanatı Asurluların elinde devam etti. Hitit Medeniyetinin Yıkılışı ise Asurluların gelişmesi için temel oldu. Yıkılan Hitit şehirlerini Asurlular yeniden onarmaya giriştiler, bu kalıntılar arasında buldukları eserlerden yararlanarak da sanatta, teknikte daha ileri aşamalara Asur Babil ilişkisi: Asur medeniyetinde Babil'in de payı büyüktür. Ninive Devrinden sonra, Asurlular Babillilerle daha yakından ilişkiler kurdular. Assur Ticaret Kolonileri Çağı M.Ö

25 Asurlular teknikte, su işlerinde çok ileriydiler. Ninive nin su ihtiyacını karşılamak için, kaynakların sularını kayalar içine oydukları kanallarla birleştirmişlerdir, 300m. uzunluğunda bir bent yapmışlardı. Kalıntılarda, bu gibi su tesislerinin yanında tanrı heykelleri, kabartmalar bulunmuştur ki bu, Asurluların böyle büyük yapıları kutsal varlıkların korunması altına bıraktıklarını, açılış törenlerinde tanrılara dualar ettiklerinin gösterir.

26 Asur hükümdarları Babil edebiyatından çeviriler yaptırdılar, onların dini inançlarının bir çoğunu benimsediler. Asur yapı sanatında zigguratların da büyük bir yeri vardır. Daha önce yaşamış olan bütün Mezopotamya kavimleri gibi Asurlular da, tapınaklarını bu yüksek yapıların tepesine kurmuşlardı. Sümerlilerden farklı olarak Asurluların bu kutsal yapılarında çok renk kullandıklarını görüyoruz. Asur sanatında görülen bir yenilikte sarayların duvarlarına kaplanan, üzeri kabartmalarla süslü mermer levhalardan meydana gelme kemerlerdir. Bu kabartmalarda hükümdarın savaşlarından sahneler işlenmiştir.

27 II.Asurnazirpal NABU İnsan başlı, kanatlı boğalar gibi hayali yaratıkların heykelleri çok yapılmıştır. Bunlar sarayların girişinde iki sıralı dizilmiş bulunurdu. Dikilitaşlar da Asur yapı sanatında önemli bir yer alır. Babil de olduğu gibi Asur da da üstü mine kaplı tuğlalarla, resimler ev içi süslemesi olarak kullanılmıştır. Bunlarda daha çok dini törenlerden sahnelere rastlanır. Süslemelerde de en çok lacivert zemin üzerine sarı göbekli beyaz çiçekler görülüyor. Asur sanatından kalma eserlerin birçoğu Kerkük, Hursabad, Musul dolaylarında, Yukarı Suriye de Arslantaş ta bulunmuştur.

28 ASUR KHORSABAD SARAYI CANLANDIRMASI

29 Saray yapıları ise, çevresi odalarla çevrili birçok avluyu içine alır. Ve saray yapısı, ek avlular ve odalarla devamlı genişletilir. Asur kralı Tiglat Pileser (M.Ö ) zamanında da bir başka kitaplık daha kurulmuştur. Bu kitaplıklarda, üzeri yazılı pişmiş topraktan levhalar, kitap gibi raflara dizilmişti. Berlin müzesinde ön cephesi ayağa kaldırılmış, 12 m yüksekliğindeki kapının iki kemerli kapısı vardır ve kapılar iki yanında yer alan mazgallı kulelerin koruması altındadır. Kapıyı ilginç kılan mimarisinden çok, cephesindeki sırlı tuğlaların kullanımıyla sağlanan renkli görünümdür. Mavinin hakim olduğu renkli fon üzerinde, sarı sırlı tuğlalarla işlenmiş, Marduk un simgesi ejder ve boğa motifleri bulunmaktadır. Benzer bir düzenlemeyi tören yolunun iki yanındaki yüksek duvarlar üzerinde de görmekteyiz. Burada her bir yanda altmışardan birer ayağını ileri uzatmış durumda görülen 120 aslan figürü işlenmiştir.

30 Asur un ünlü asma bahçeleri bu zamanlarda yapılmıştır. Asurbanipal i bir Asurluların asma bahçesinde, son dönemlerinde yüksek bir Asurbanipal in divan üzerinde (m.ö uzanmış ) içkisini içerken Ninive deki görüyoruz. saray kabartmaları Asma ve palmiyeler Sümer-Akad altında geleneğindedir. oturan kralın ayak ucunda da, kraliçe tahtına oturmuş içkisini içiyor. Kalabalık bir hizmetçi grubu yelpazeleri sallıyor. Bu eserde natüralist öğelere rağmen dekoratif, süslü, alçak rölyef ile dağ halklarının plastik, yüksek rölyef anlatımlı arkaizmi bir araya gelmiş görünüyor.

31 Asur kazılarında (Kale el Şergat) bulunan bronz Sargon başı

32 Tüm Asur kralları cesaret, güç ve becerini büyük bir kahramanlık ile gösterirler ve kendilerini sarayların duvarlarına resmettirirlerdi Nişan alan iki okçu ve kalkan tutan askerler. Topografyası 3 farklı ağaç vardır M.Ö 728 (British Museum)

33 Assur Mevkii: Assur; Kültepe-Kaneş in bin km. güneydoğusunda, Bağdat ın 350 km. kuzeyinde, Anadolu yu kuzey, güney Mezopotamya ya ve İran a bağlayan nehir ve kervan yolları üzerindeydi Konumundan dolayı bölgenin ticaretteki transit merkezi III. Ur Hanedanlığı nın yıkılmasından (M.Ö. 2004) sonra Assur Kent-devleti bağımsızlığını kazanmıştı. 2.bin yılın başlarında- (yak. M.Ö. 1980?) Assur Kralı I.Erišum döneminde Assur kent-devleti Anadolu ile ticarete başladı. Anadolu, ilgili komşu toplumların yazılı belgelerinden sağlanan ilk bilgilere bakılacak olursa Ön Asya'nın özellikle Mezopotamya'nın, inşaat ahşabı, bakır ve gümüş gereksinmesini karşılayan bir hammadde deposu durumundaydı ( Assurlu tüccarların Anadolu ya gelme nedenleri)

34 Kültepe den kil tabletler Kültepe yani Kaneş Karum da şimdiye değin sayıları a yaklaşan tablet bulunmuştur. Anadolu'ya Asurlu tüccarlarca getirilip Koloni Çağı'nın sonlarına değin kullanılan eski Asur dili ve yazısıyla kaleme alınmış bu belgeler, Anadolu halkları ile Asurlu tüccarlar arasındaki ticari mukaveleler, mahkeme kararları evlat edinme, evlenme, boşanma, köle ticareti, miras ve hatta tüccarların özel yaşantılarına ilişkin konuları içerir.

35 Bu dönemde Anadolu kent-devletleri tarafından yönetilmekteydi. Orta Tunç Çağı Anadolusu nun en çarpıcı özelliği Mezopotamya ile başlayan çok sıkı ve örgütlü bir ticaret ilişkisi, bunun sonucunda da yazının ortaya çıkmış oluşudur. Kabaca XX. yüzyılın ortalarından XVIII. yüzyılın ortalarına değin sürmüş görünen bu örgütlü ticaret dönemine "Asur Ticaret Kolonileri Çağı" ya da yalnızca "Koloni Çağı" denir.

36 Hattuşa kentinin 124 km. güneyinde yer alan bu höyük; Kayseri nin 8 km. kuzeydoğusunda, Sivas tan gelen doğu batı yönünde, Malatya ve Adana dan gelen doğal, tarihi yollarının üzerinde yer alır. Höyüğün üst kısımında Beyin yaşadığı sarayın yer aldığı tahmin edilir. Assurlu tüccarlar ise bu tepenin eteğindeki aşağı kentte yaşıyorlardı. Asurlu tüccarlar ve yerli halk ayrı mahallelerde yaşıyorlardı. Çevresi güçlü surlarla kuşatılmış olan kentin çapı 3 km.yi buluyordu. Kültepe'deki pazar yerinde (karumda) dört tabaka saptanmıştır. IV, III, II, Ib/Ia IV. ve III tabakalarda yazılı tablet bulunmazken, son iki tabakada (II-Ib) yazılı belgeler ele geçirilmiştir. Ia tabakasında ise yazılı kaynaklar susar (yak. M.Ö lar) Yani: bizim için önemli olan iki tabaka: II: M.Ö Ib: M.Ö Kültepe-Kaneş

37 Kültepe'de 1948 yılından beri yapılan kazılar Asurlu tüccarlar hakkında oldukça yoğun bilgi sağlamıştır. Asur devletine, yasaların,kendi görenek ve dillerine bağlı kalan tüccarlar yerli Anadolu türü evlerde yaşıyorlar; gündelik işlerinde de aynı türde eşyalar kullanıyorlardı. Yalnızca dilleri, yazıları, ölü gömme görenekleri ve silindir biçimli mühürleri farklıydı. İki katlı tüccar evlerinin alı katlarında yazışmalarla ilgili çivi yazılı kil tablet depoları vardı.

38 KARUM-VABARTUM Assurlular bu dönemde başta (Kültepe) Kaneş te olmak üzere Anadolu nun farklı yerlerine karumlar kurdular. Karum: ticaret merkezi olarak açıklanabilir (direk çeviri: liman, rıhtım, iskele). Diğer bir yerleşme ise Asurca vabartum idi. Bunlar muhtemelen ana merkezler arasında tüccarların konakladıkları, belki mallarını geçici olarak depoladıkları, bir çeşit kervansaraylardı. Assurlular Anadolu'nun değişik yerlerinde ticaret kolonileri (karum ve vabartumlar) kurarak, iyi örgütlenmiş bir pazar ağı geliştirmişlerdi Kültepe ve Acemhöyük mührü ve baskısı Koloni Çağı'nın en çarpıcı sanat eserleri arasında silindir ve damga mühürler ile eski taç idollerin yerini alan kurşun figürinler sayılabilir.

39 Assur ticaret sistemi Ticaret devletin tekelinde değildi. Ticaret aile şirketleri tarafından gerçekleştiriliyordu. Kollektif ticaret esasına dayanıyordu. Anadolu ya ticareti yapılan iki önemli mal: kalay ve kumaştı. Assur kent devleti Güney Mezopotamya dan toptan kumaş alıyorlardı. Kalay ise, Özbekistan ya da Tacikistan dan Babylonia ya ordanda Assur a geliyordu. Asurlular kendileri bu malın ithalini yapmıyordu. Assur pazarlarına muhtemelen Babilonyalı tüccarlar tarafından getirilmekteydi. Daha sonra ise Assurlu tüccarlar ithal ettikleri kumaşı ve bir miktar yerel kumaşı alıp, kalay ile birlikte Anadolu ya satış yapmak için götürüyorlardı. Assur, Kültepe Kaneş rotası yaklaşık 1200 km. idi. Tüccarlar merkeplerden oluşan kervanlarla ticaret eşyalarını Anadolu içlerine taşıyorlardı. Kaneş teki Karum a giderken geçilen Anadolulu kent-devletlerine vergi ödüyorlardı. Anadolu ile yapılan ticaretin Asurlu tüccarlara büyük kazançlar sağladığı, özellikle tunç alaşımında kullanılan kalayın Anadolu'ya getirilmesinin % 100'ü aşan kâr getirdiği, eldeki yazılı belgelerden öğrenilmektedir. Alıcının borçlanması durumunda % 30 oranında faiz elde edilmekteydi. Kolonilerin bulunduğu kentlerdeki yerel Anadolu kralları da buna karşılık dışalımı yapılan mallar üzerinden dokumalardan 1/20, kalaydan 2/65 oranında vergi almaktaydılar. Ayrıca, kervan yollarının geçtiği bölgelerdeki başka beylere malın % 10'u oranında yol vergisi ödemekteydiler.

40 Kolonilerin Yönetimi ve Kurumları Kaneş karumu Anadolu ticaret merkezlerini yöneten bir koloni merkezi idi. Anadolu daki bütün karumlar Kaneş Karuma, o da Assur a bağlıydı. Karum Evi (Bet Karim) Assurlu tüccarların kentteki yönetim merkeziydi ve Assur daki Şehir Evi nin (Bet Alum) en yüksek karar mercii meclisinin denetimindeydi. Anadolu koloni merkezleri Assur dan gönderilen şehrin elçileri tarafından denetlenirdi. Mama kralı Anum-hirbi nin Kaneş kralı Warşama ya yazdığı mektup, bize bu dönem Anadolu sunun siyasi durumu hakkında bilgi vermektedir. Anadolu nun siyasi manzarası tıpkı Mezopotamya da Eski Sümer devrinde olduğu gibi, birbirleriyle mücadele halinde olan irili ufaklı kent devletlerinden oluşmaktaydı. Bu devletler ruba um diye anılan krallar tarafından yönetiliyordu. Daha büyük krallar için ruba um rabium büyük kral unvanı kullanılmaktaydı. Yönetimde rubatum denilen kraliçelerinde söz sahibi olduğu biliniyor. Fakat şimdiye kadar hiçbir metinde kraliçe ismi verilmemiştir. Kraldan sonraki en yüksek dereceli memurlar: rabi simmiltim ve rabi sikkatim idi. Ayrıca bu dönemde çok iyi organize devletlerin olduğunu, kaynaklarda bahsedilen kamu görevlilerin unvanlarından ve bunların çeşitliliğinden de anlaşılır (örneğin; demirciler başı, köpekler sorumlusu, şehir kapıları âmiri gibi ).

41 Anadolulular ve Assurlar arasında ilişkiler Assurlular ve yerel krallar arasında yapılan resmi antlaşmalarda, Krallar tüccarların can ve mal güvenliğini sağlıyorlardı, Karşılığında da ülkelerine gelen mallardan belirli miktarda gümrük vergisi alıyorlardı. Gündelik hayatta Anadolu da yaşayan tüccarlar ekmek gibi bazı ürünleri kendileri üretmeyip, yerlilerden satın alıyorlardı. Ayrıca bazen Anadolulular Assurlulardan borç alıyorladı. Assurlu tüccarlar yerli kadınlarla evlilik yapıyorlardı, bunlardan bazıları Assur a geri dönmeyip Anadolu ya yerleşiyorlardı. M.Ö. yak arasına yerleştirilen bu dönemde Assurlu tüccarlar Anadolu ya başta kalay ve kumaş olmak üzere farklı mallar getirip, Assur a gümüş (altın) gibi değerli madenlerle dönüyorlardı. Bu dönemde Anadolu ilk kez yazıyla tanışıyor. Bu dönemde Anadolu da örgütlü bir ticaret ağı görülür.

42 KAYNAKÇA Köroğlu, Kemalettin; Eski Mezopotamya Tarihi. Başlangıcından Perslere Kadar, İstanbul, İletişim Yayınevi, 2006, s Medeniyet Tarihi Ansiklopedisi, I.Cild, Doğan Kardeş Matbacılık Sanayii A.Ş, İstanbul, Memiş, Ekrem; Eski Çağ da Mezopotamya, En eski çağlardan Asur imparatorluğunun yıkılışına kadar, Bursa, Ekin Yayınevi, 2007, s Narçın, Ali; A dan Z ye Asur, İstanbul, Ozan Yayınevi, 2008, s Sever, Erol; Asur Tarihi, İstanbul, Kaynak Yayınları, 2008, s Sever, Hüseyin; Asur Siyasi Tarihinin Ana Devreleri, s The American Art Review, Vol. 1, No. 12 (Oct., 1880), S SANAT TARİHİ ANSİKLOPEDİSİ, I. II. Cild Bateş Yayınları, 1980.