CUMHURİYET TEN 1960 LARA TÜRKİYE EKONOMİSİ

Transkript

1 CUMHURİYET TEN 1960 LARA TÜRKİYE EKONOMİSİ Sununun hazırlanmasında geniş oranda Kepenek, Y., Yentürk, N. (2009), Türkiye Ekonomisi, Remzi Kitapevi. den faydalanılmıştır.

2 OSMANLI DAN KALAN: (1) Tarıma dayalı üretim 5,4 milyon ha tarım arazisinin %80 i tahıl, %7 si sebze, %7 si sanayi bitkileri ve %4 ü meyvecilikten oluşmaktadır. Sanayi gelişmemiş Hizmet sektörlerinde (ticaret, bankacılık ve ulaştırma) önemli sermaye birikimi var: ancak, azınlık ve yabancı sermaye egemenliğinde Tarımda Türkler, sanayi ve hizmetlerde azınlık ve yabancılar çoğunluktadır. 2

3 MİLLİYETLER YÖNÜNDEN SERMAYE VE EMEK DAĞILIMI (1914) Sermaye (%) Emek (%) Türk Rum Ermeni Yahudi 5 10 Yabancı Uyruk 10-3 Kaynak:M.Altan, Superler ve Türkiye

4 OSMANLI IMPARATORLUĞU NDA MİLLİ GELİRİN SEKTÖREL DAĞILIMI (MİLYON KURUŞ) 1914 Tarım Madencilik 105 İmalat Sanayi İnşaat 442 Yurtiçi Gelir Milli Gelir GSMH KBMG

5 OSMANLI DAN KALAN: (2) Yeni toprak kazanımına bağlı gelir yok, Sürekli savaşlar yüksek maliyetli, Dünya ticareti Akdeniz dışına kaymıştır, Yeni dünya keşfiyle değerli maden sunumu artmış, para-fiyat dengesi bozulmuştur, İngiltere de sanayi devrimi olmuş, Osmanlı sanayini dışa açmış, yerli sanayi yıkılmıştır. 5

6 OSMANLI DAN KALAN: (3) Makro Politikalar: Kamu maliyesi, dış ticaret ve para sunumu kontrol dışına çıkmıştır Bütçe açığı nedeniyle ağır dış borçlar Tarımsal ürün fazlası sanayiye aktarılamamış Sanayi ve hizmet sektöründe çalışanlar karlarını yeniden üretimde kullanmamışlar 6

7 OSMANLI DAN KALAN: (4) Maliye Politikası: Azınlık ve yabancılara ayrıcalıklar => tarımdan sağlanan kamu gelirleri (yarısından fazlası kırsal kesimden), oysa giderlerin çok azı kırsala harcanmaktadır. Yabancılar ve azınlıklar, tüccar, sanayiciler ve İstanbul halkı vergi vermemektedir. Vergi yükü ağır değil ama eşitsiz Para Politikası: denetim dışıdır. 7

8 OSMANLI DAN KALAN: (5) Sermaye birikiminin kaynakları: Dış borçlar (özel kaynaklı) Yabancı sermaye Dış borçlar: Borçlar yeniden üretimde kullanılmamıştır Hükümetin cari giderlerine harcanmıştır Birikimli olarak artmış Yabancılar kamu gelirlerine el koymuşlardır: (1881 Düyun-u Umumiye) 8

9 DÜYUN-U UMUMİYE (GENEL BORÇLAR) Düyun-u Umumiye (Düyun-u Umumiye-i Osmaniye Varidat-ı Muhassasa İdaresi), Osmanlı Devleti 1854 yılında dış borçlanmalara başlamış ve 1874 yılına kadar 15 ayrı dış borçlanma yapılmıştır. Bu dönem içinde 239 milyon lira borçlanıldığı halde, hükümetin eline yalnızca 127 milyon lira geçmiştir. Hiç bir borç ödemesini yapamayan Osmanlı Devleti, sonunda alacaklılarla anlaşma yoluna gitti. Alacaklılarla masaya oturan yaşlı imparatorluk, 1879'da damga, alkollü içki, balık avı, tuz ve tütünden alınan vergi gelirlerini 10 yıl boyunca iç borçlar karşılığı olarak alacaklılara bıraktı. 9

10 DÜYUN-U UMUMİİYE (GENEL BORÇLAR) Bu borçlar, Osmanlı Devleti çöktükten sonra, Osmanlı topraklarında kurulan devletler arasında paylaştırıldıysa da en büyük borç yükü Türkiye'ye verilmiştir. Türkiye Düyun-u Umumiye' ye olan borcunun son taksitini, ilk dış borcun alınmasından tam bir yüzyıl sonra, 1954'te ödedi Düyun-u Umumiye binası, İstanbul-Eminönü ilçesinde bulunmaktadır. Bina Cumhuriyet döneminde Atatürk'ün emri ile İstanbul (Erkek) Lisesi 'ne tahsis edilmiştir. İstanbul Lisesi (Kuruluş 1884) günümüzde bu binada eğitim vermeyi sürdürmektedir. 10

11 OSMANLI DAN KALAN: (6) Yabancı sermaye yatırımları: Bankacılık, sigortacılık ve ticaret ve ulaştırma (demiryolu, elektrik, su) Bu sektörlerde kısa dönem karlılık yüksek Ayrıca aynı dönemde gelişmekte olan ülkelere üretime yönelik yatırım yok. Yabancı sermaye dağılımı: %44 Fransız; %34 Alman; %17 İngiliz Dış borç dağılımı: %54 Fransız; %11 İngiliz; %10 Alman 11

12 OSMANLI DAN KALAN: (7) Yabancı sermaye yatırımları yıllık net getirisi: Getiri oranı bankacılık ve sigortacılıkta %10 dan fazladır %8.7 ile devlet borçları izler: yani Osmanlı ya borç vermek çok karlı. Sanayi: 264 işyeri işçi (%70 gıda, %12 dokuma ve %18 toprak, deri, ağaç, kırtasiye ve kimya) Dış Ticaret: X/M= 0.54 Ulusal Gelir: X/Y=

13 OSMANLI DAN KALAN: (7) 13

14 KURULUŞ YILLARI (1) Savaş Yılları: üretim ve üretim kaynakları olumsuz etkilenmiş; altındöviz fiyatı %700 artmış; 1914 de 100 olan geçinme endeksi 1922 de 999 olmuş İzmir İktisat Kongresi (17 Şubat-4 Mart): Amaç: iç ve dış sermaye kesimlerine güvence vermek. Bazı İlkeler: Milli iktisat: ekonomide ulusalcılık temel belirleyicidir. Yasalara uyduğu sürece yabancı sermayeye karşı değil Aracı ve tekellere karşı Sınıflar ve meslekler arası barış 14

15 I.İZMİR İKTİSAT KONGRESİ: 17 ŞUBAT-4 MART Nisan 1920 de Ankara'da toplanan TBMM, 2 Mayıs 1920'de 11 bakandan oluşacak hükümetin kurulması ile ilgili 3 numaralı kanunu kabul etmişti. Bu hükümette bir de İktisat Bakanlığı bulunmaktaydı. Kongre de ; Hammaddesi yurt içinde olan endüstri kollarının kurulmasına, Özel girişimcilerin desteklenmesine, Yatırımcılara kredi sağlayacak bankaların kurulmasına, Günlük tüketim mallarına öncelik verilmesine, Önemli kuruluşların millileştirilmesine, Sanayi teşvik edici yasaların çıkarılması, özellikle gümrük tarifelerinin milli sanayinin kalkınma ihtiyaçlarına göre değiştirilmesi, Yerli malların karada ve denizde ucuz tarife ile taşınması, Sanayi bankası kurulmasına karar verildi. 15

16 KURULUŞ YILLARI (2) Tüccar Grubu: Yabancı sermayeye ayrıcalığın kaldırılması Ticaret ana bankasının kurulması İktisat eğitimine önem verilmesi Ticaret odalarının düzenlenmesi Tekellerin kaldırılması vs. Çiftçi Grubu: Aşar ve Reji nin (tütün tekeli) kaldırılması Kredi kolaylığı sağlanması, makine araç vs. Sağlanması ve eğitim. 16

17 KURULUŞ YILLARI (3) Sanayi Grubu: Koruma duvarları Aramalı dışalımında vergi kolaylığı Sanayi bankasının kurulması, kredi kolaylığı Sanayi eğitimi ve odalarının düzenlenmesi İşçi Grubu: Çalışma süresi 8 saat olsun Yeni işlerin Türklere verilmesi Ücretli izin Sağlık ve sosyal yardımlar 17

18 KURULUŞ YILLARI (4) Lozan (24 Temmuz 1923) Kapitülasyonların kaldırılması Yabancılara verilen ayrıcalıkların sonu Osmanlı borçları (1954 de bitti). Gümrükler (1916 tarifesi 5 yıl yürürlükte) Nüfus değişimi (1.3 milyon Rum Yunanistan a, 400 bin Türk Türkiye ye döndü). Musul (1926 da çözüldü-gelirlerin %10 u 25 yıl Türkiye nin) İlk 10 yılın iktisat politikaları İktisat Kongresi ve Lozan çerçevesinde: göreceli olarak liberal ama yine de kamu ekonomiye müdahale ediyor. Tekeller, sanayi teşvik girişimleri, demiryolları vs. 18

19 KURULUŞ YILLARI (5) 1930 Merkez Bankası Tümüyle yerli sermaye: Hazine, kamu bankaları, diğer banka ve şirketler, özel ve tüzel kişiler. Türk parasını koruma kanunu Sabit döviz kuru İthalat kontrolleri (1929 sonrası) Toprak reformu: aşar kaldırıldı, toprak verildi Sanayi teşvik yasası Sanayi ve Maadin (Maden) Bankası (1925) ve Sanayi Teşvik Yasası (1927) bedava/ucuz altyapı hizmeti / girdi, karşılıksız arazi, vergi muafiyeti, KİT lerden satın alma desteği, taşıt indirimi vs. 19

20 KURULUŞ YILLARI ( ) İKTİSADİ GÖSTERGELER: Ulusal Gelir (1932 cari fiyatlarla): % 40 Tarım % 14 Sanayi % 7.2 Ticaret % 38.5 Hizmetler 20

21 DEVLETÇİLİK VE II.DÜNYA SAVAŞI ( ) (1) Devletçilik uygulamasının nedenleri: Dış nedenler: Büyük Buhran (1929) 1929'da başlayan (etkilerini ancak 1930 yılının sonlarında tam anlamıyla hissettiren) ve 1930'lu yıllar boyunca devam eden ekonomik buhrana verilen isimdir. Buhran, Kuzey Amerika ve Avrupa'yı merkez almasına rağmen, dünyanın geri kalanında da (özellikle de sanayileşmiş ülkelerde) yıkıcı etkiler yaratmıştır. Arz fazlası Daralan dış ticaret Komşuyu fakirleştirme politikaları Siyasi kamplaşma Kapitalist Ülkeler Sosyalist Rusya 21

22 DÜNYA BÜYÜK BUHRANI (1929) Büyük Bunalım en çok sanayileşmiş şehirleri vurmuş, bu kentlerde bir işsizler ve evsizler ordusu yaratmıştır. Bunalımdan etkilenen birçok ülkede inşaat faaliyetleri durmuş; tarım ürünü fiyatlarındaki %40-60'lık düşüş, çiftçileri ve kırsal bölge nüfusunu kötü etkilemiştir. Talebin beklenmedik düzeyde düşmesi nedeniyle madencilik alanı buhranın en fazla etkilendiği sektörlerden biri olmuştur. Büyük Bunalım farklı ülkelerde farklı tarihlerde sona ermiştir. Bunalım dünyada 50 milyon insanın işsiz kalmasına, yeryüzündeki toplam üretimin %42 oranında ve dünya ticaretinin de %65 oranında azalmasına neden 22 olmuştur.

23 DEVLETÇİLİK VE II.DÜNYA SAVAŞI ( ) (2) İki Okul... Klasik İktisat: İktisadi büyüme ve sanayileşme ucuz işgücü üzerine kurulmuştur. Bölüşümde girişimci ve sermayedarın aldığı pay yatırımların kaynağıdır => sanayileşme ve büyüme Sermaye birikimi => yatırım => üretim artışı => büyüme Her arz kendi talebini yaratır Arz-talep dengesizliği krize dönüşmeden ücretlerin düşmesiyle otomatik olarak atlatılır. Sendikalar serbest pazara engeldir, kriz sebebidir. 23

24 DEVLETÇİLİK VE II.DÜNYA SAVAŞI ( ) (3) İki Okul... Keynesyen Yaklaşım: Klasik okulu eleştirir: İşgücü sadece üretim faktörü değildir; Aynı zamanda tüketicidir. Nüfusun büyük bölümüdür, Ve yetersiz satın alma gücü ve dolayısıyla talebi vardır. Girişimci ve sermayedar tüketim kapasitesinin üstünde satın alma gücüne sahiptir. Dolayısıyla talep yetersiz kalmıştır. 24

25 DEVLETÇİLİK VE II.DÜNYA SAVAŞI ( ) (4) İki Okul... Keynesyen Yaklaşım: Çözüm: İşçi ücretlerinin arttırılması Efektif talep yaratılması Devlet müdahalesi: iş alanı yaratmalı, ücret artışı için baskı yapmalıdır Böylece krizden çıkılır ve toplumsal barış sağlanır. ABD de arası uygulanmıştır: ilk devletçi uygulamalar: 1 milyon km yol, 77 bin köprü, 285 havaalanı, 122 bin kamu binası. Genişletici Keynesyen politikalar: teknolojik altyapı olmalı 25

26 DEVLETÇİLİK VE II.DÜNYA SAVAŞI ( ) (5) Devletçilik uygulamasının nedenleri: İç nedenler: arası gelir ve üretimde düşüş Tarım ihracatında azalma Özel sermaye birikiminin yetersiz kalışı 26

27 DEVLETÇİLİK VE II.DÜNYA SAVAŞI ( ) (6) Birinci 5 yıllık sanayileşme planı İthal ikameci sanayileşmeye ilk adım Beş ana grupta sanayi hedefleniyor: 1. Dokuma (pamuk, yün) 2. Maden işleme (DÇ, Bakır, kükürt) 3. Kağıt 4. Kimya 5. Taş toprak (cam, çimento) 27

28 DEVLETÇİLİK VE II.DÜNYA SAVAŞI ( ) (7) MTA, Etibank, Sümerbank, Şeker Fabrikaları, Şişe Cam, Karabük DÇ kuruluyor. Şeker ithalatına son veriliyor, çimento ihracat yapılacak düzeye geliyor. Sanayileşmenin finansmanı: (büyük ölçüde) Devlet yatırımları sonucu elde edilen üretim ve tekellerden alınan vergiler ABD ve Rusya 10 ar m$, İngiltere 16 m. 28

29 DEVLETÇİLİK VE II.DÜNYA SAVAŞI ( ) (8) Sonuç: buhranlı bir dönemde ulusal gelir düzeyimizi koruyoruz: 1933 de 1,359; 1945 de 1,376 m TL (sabit f.) arası yıllık %9 büyüme Dış ticaret fazlası veriyoruz 29

30 İKTİSADİ DÖNÜŞÜM: (1) Dış İktisadi ve Siyasi Olaylar: Avrupa ve Japonya nın sanayi yıkıldı ABD gücünü korudu ve savaş sanayi sayesinde gelişmiş iktisadi yapıya sahipti. Dünya Bankası ve IMF, ABD önderliğinde kuruldu, ABD siyasi kamplaşmada Batının lideri oldu 1944 Bretton Woods (1971 e kadar) dolar dünya parası oldu, 1944 öncesi ise Altın Standardı 30

31 İKTİSADİ DÖNÜŞÜM: (2) ABD sanayileşme ve teknolojinin beşiği oldu Keynesgil ulusal ve uluslararası genişleyici politikalar uyguladı. Kamu harcamaları ile hem özel sektöre rakip oluyor hem de ücretleri arttırıyor. Uzay ve savunma sanayi harcamaları: ürün arzı yok, talebi arttıracak istihdam yaratıyor. Marshall yardımları ile ABD sanayine talep yarattı, olağanüstü büyüme gerçekleşti Avrupa ya 4 yılda 21 milyar dolar, Türkiye ye arasında 352 milyon dolar, daha önceki taleplerimiz reddedilmiş. Diğer ülkelerin SSCB ile yakınlaşmasını istemiyor. Dünya sadece ABD den mal alabildi. Bu rakipsizlik Avrupa ve Japonya nın kendi teknolojilerini üretmesiyle sona erdi. ABD hegomonyası sona erdi. 31

32 İKTİSADİ DÖNÜŞÜM: (3) İç İktisadi ve Siyasi Olaylar: Sıkı devletçilik yılları boyunca üretimde önemli düşme olmadı ama büyümeyen ekonomi ve kıtlık hakimdi. Tekeller ve bürokrasi karaborsa ve kıtlık yarattı. Toplumsal muhalefet güçlendi, devletçi ideoloji eleştirilmeye başlandı. Savaş sonrası dünyadaki gelişmelerden etkileniyor: NATO üyesi oluyor seçimlerini liberalleşmeyi simgeleyen Demokrat Parti kazandı. Dış dünyaya açılma çabaları, ABD yardımlarından faydalanma isteği ve özel sermaye birikimi yaratma Marshall yardımı destekli liberal politikalar ve uluslararası kuruluşların sağladığı dış borçlar 32

33 İKTİSADİ DÖNÜŞÜM: (4) Dış yardımlar iyi kullanılmıyor Siyasi ve iktisadi başarısızlıklar askeri müdahaleyi getiriyor. Sektörel Durum: İşlenilen alan ve traktör sayısı artıyor. Devlet tüketim sanayinden ara ve yatırım malı sanayine kayarak sanayiciye ucuz girdi sağlamak istiyor. Türkiye Sınai Kalkınma Bankası kuruluyor (1950): iç ve dış kredi sağlamak için Hizmet sektörünün Ulusal Gelir den aldığı pay artıyor. 33

34 İKTİSADİ DÖNÜŞÜM: (5) 1947 de Türkiye nin IMF ye girmesi ile ilk IMF uygulaması 1958 de gerçekleşiyor: Devalüasyon ve KİT zammı Ancak dış açık kapanmıyor İhracat İthalat Fark X/M ,1 223,9 +208,2 1, ,6 799,9-62, ,4 1393, , ,2 2213,7-492,5 0,78 34