T.C. ERCİYES ÜNİVERSİTESİ ECZACILIK FAKÜLTESİ

Transkript

1 1 T.C. ERCİYES ÜNİVERSİTESİ ECZACILIK FAKÜLTESİ KAYSERİ AKTARLARINDA SATILAN EBEGÜMECİ (Malva sylvestris L.) ÖRNEKLERİNİN AVRUPA FARMAKOPESİ NE UYGUNLUĞUNUN ARAŞTIRILMASI Hazırlayan Yusuf ÖRS Danışman Yrd. Doç. Dr. Ayşe BALDEMİR Eczacılık Fakültesi Bitirme Tezi Mayıs 2013 KAYSERİ

2 2

3 3 T.C. ERCİYES ÜNİVERSİTESİ ECZACILIK FAKÜLTESİ KAYSERİ AKTARLARINDA SATILAN EBEGÜMECİ (Malva sylvestris L.) ÖRNEKLERİNİN AVRUPA FARMAKOPESİ NE UYGUNLUĞUNUN ARAŞTIRILMASI Hazırlayan Yusuf ÖRS Danışman Yrd. Doç. Dr. Ayşe BALDEMİR Eczacılık Fakültesi Bitirme Tezi Mayıs 2013 KAYSERİ

4 i BİLİMSEL ETİĞE UYGUNLUK Bu çalışmadaki tüm bilgilerin, akademik ve etik kurallara uygun bir şekilde elde edildiğini beyan ederim. Aynı zamanda bu kurallar ve davranışların gerektirdiği gibi, bu çalışmanın özünde olmayan tüm materyal ve sonuçları tam olarak aktardığımı ve referans gösterdiğimi belirtirim. Yusuf ÖRS

5 ii YÖNERGEYE UYGUNLUK ʺKayseri Aktarlarında Satılan Ebegümeci (Malva sylvestris L.) Örneklerinin Avrupa Farmakopesi ne Uygunluğunun Araştırılmasıʺ adlı bitirme ödevi Erciyes Üniversitesi Lisansüstü Tez Önerisi ve Tez Yazma Yönergesi ne uygun olarak hazırlanmıştır. Hazırlayan Yusuf ÖRS Danışman Yrd. Doç. Dr. Ayşe BALDEMİR Farmasötik Botanik Anabilim Dalı Başkanı Yrd. Doç. Dr. Ayşe BALDEMİR

6 iii KABUL VE ONAY ʺKayseri Aktarlarında Satılan Ebegümeci (Malva sylvestris L.) Örneklerinin Avrupa Farmakopesi ne Uygunluğunun Araştırılması ʺ adlı Bitirme Ödevi Erciyes Üniversitesi Lisans Üstü Tez Önerisi ve Tez Yazma Yönergesi ne uygun olarak hazırlanmış ve FARMASÖTİK BOTANİK Anabilim Dalında Bitirme Ödevi olarak kabul edilmiştir. Hazırlayan Yusuf ÖRS Danışman Yrd. Doç. Dr. Ayşe BALDEMİR Farmasötik Botanik Anabilim Dalı Başkanı Yrd. Doç. Dr. Ayşe BALDEMİR ONAY: Bu tezin kabulü Eczacılık Fakültesi Dekanlığı nın...tarih ve sayılı kararı ile onaylanmıştır...././ Prof. Dr. Müberra KOŞAR Dekan

7 iv TEŞEKKÜRLER Tez çalışmam süresince bilgi ve deneyimleriyle bana her konuda yardımcı olan çok kıymetli danışman hocam Yrd. Doç. Dr. Ayşe BALDEMİR'e; Laboratuar çalışmalarımdaki yardımlarından dolayı Arş. Gör. Selen ERTÜK İLGÜN, Neslihan ŞAM, Fatmagül DELİMUSTAFAOĞLU ve Duygu EROĞLU'na; Tezimde büyük emekleri olan, Esra KÖNGÜL, Mahmut YANGIN, Salih ŞAFAK, Vehbi ARSLAN ve Cemalettin CANTEPE, Mustafa YILMAZ'a; Hayatım boyunca benden desteklerini esirgemeyen biricik aileme; Sonsuz teşekkürler. Yusuf ÖRS

8 v KAYSERİ AKTARLARINDA SATILAN EBEGÜMECİ (Malva sylvestris L.) ÖRNEKLERİNİN AVRUPA FARMAKOPESİ NE UYGUNLUĞUNUN ARAŞTIRILMASI Yusuf ÖRS Erciyes Üniversitesi, Eczacılık Fakültesi Bitirme Ödevi, Mayıs 2013 Danışmanı: Yrd. Doç. Dr. Ayşe BALDEMİR ÖZET Ebegümeci çiçeği (Mallow flower) Malva sylvestris veya bu türün çeşitli kültürlerinin parçalanmış yahut bütün haldeki kurutulmuş çiçeklerinden oluşur. Yerel adları Ebegümeci, Develik, Gaba gömeç ve Kazankarası olarak bilinir. Geleneksel olarak Mallow un yaygın bir şekilde tıbbi uygulamaları vücuttaki bir çok sistemi tedavi eder; örneğin solunum, sindirim, kas, iskelet sistemleri ile bunların yanısıra cilt rahatsızlıkları ve yaralanmalar. En genel olarak bilinen antienflamatuar özelliklerinin yanısıra, bazı farmakolojik ve klinik özelliklerinden de sıklıkla bahsedilir. Malva türleri Türkiye de sindirim, solunum ve öksürük tedavilerinde kullanılır. İlaveten M. neglecta ve M. sylvestris türlerinin yapraklı dalları ve diğer toprak üstü kısımları sebze olarak tüketilir. Bu çalışmanın amacı, Kayseri aktarlarında satılan ebegümeci örneklerinin Avrupa Farmakopesi ne uygun olup olmadıklarını tespit etmektir. Bu amaçla, piyasadan satın alınan 10 örnek üzerinde sırasıyla morfolojik ve mikroskobik analiz, İTK analizi, kurutmada kayıp, bütün kül, asitte erimeyen kül miktarı ve şişme indeksi tayin edilmiştir. Anahtar Kelimeler: Avrupa Farmakopesi, Malva sylvestris L., Malva çiçeği, Aktar, Malvaceae

9 vi RESEARCH ON THE CONFORMITY OF MALVA SYLVESTRİS L. SAMPLES TO EUROPEAN PHARMACOPEIA IT IS SOLD IN HERBALISTS IN KAYSERİ Yusuf ÖRS Erciyes University, Faculty of Pharmacy Graduation Project, May 2013 Advisor: Yrd. Doç. Dr. Ayşe BALDEMİR ABSTRACT Mallow flower consists of the whole or fragmented dried flower of Malva sylvestris L. or its cultivated varieties. Its local names are Ebe gümeci, Develik, Gaba gömeç, Kazankarası. The leaves and flowers of Malva species are used in traditional phytotherapy. Traditionally, the medicinal applications of the common mallow treat specified disorders of several systems of the body, such as the digestive system, the respiratory, the genitourinary, the muscular and skeletal system, as well as skin disorders and injuries. Besides the most widely recognised anti-inflammatory properties, some other pharmacological and clinical effects are frequently mentioned. Malva species are used in the treatment of cough, respiratory system and digestive system problem in Turkey. Additionally the branches with leaves and the other aboveground parts M. neglecta and M. sylvestris are consumed as vegetables. The aim of this study is to determine if Mallow flower samples bought in herbalists of Kayseri are conform to Malva sylvestris monograph in the European Pharmacopoeia or not. For this purpose, morphologic and microscopic analyses, TLC analyses, loses on drying, total ash quantities, ash insoluble in hydrochloric acid and swelling index have been assigned on 10 samples bought from herbalists, respectively. Key Words: European Pharmacopeia, Malva sylvestris L., Mallow flower, Herbalist, Malvaceae

10 vii İÇİNDEKİLER BİLİMSEL ETİĞE UYGUNLUK... i YÖNERGEYE UYGUNLUK... ii KABUL VE ONAY... iii TEŞEKKÜRLER... iv ÖZET... v ABSTRACT... vi İÇİNDEKİLER... vii KISALTMALAR... ix TABLOLAR LİSTESİ... xi ŞEKİL LİSTESİ... xii 1. GİRİŞ VE AMAÇ GENEL BİLGİLER EBEGÜMECİ BİTKİSİNİN TÜRKİYE DE HALK ARASINDA KULLANILIŞI BOTANİK ÖZELLİKLER Malvaceae Familyası Malva sylvestris Türünün Botanik Özellikleri KİMYASAL BİLEŞİM TIBBİ ÖZELLİKLERİ Etki ve Kullanılışı BİYOLOJİK AKTİVİTE ÇALIŞMALARI Antimiktobiyal Etki Asetilkolin Esteraz İnhibisyonu Üzerine Etki Antioksidan etki Antikomplementer Etki Anti-aging Etki Kolestrol Seviyesi Üzerine Etki GEREÇLER VE YÖNTEMLER DENEYSEL ÇALIŞMADA KULLANILAN MATERYAL VE YÖNTEMLER Bitkisel materyal Kimyasal Maddeler... 17

11 viii Kullanılan cihazlar DENEYSEL ÇALIŞMA Morfolojik ve mikroskobik inceleme İnce tabaka kromotografisi (İTK) Kurutma kaybı Bütün kül miktar tayini Asitte erimeyen kül miktar tayini Şişme indisi tayini BULGULAR MORFOLOJİK VE MİKROSKOBİK İNCELEME Morfolojik inceleme verileri Mikroskop Verileri İNCE TABAKA KROMOTOGRAFİSİ (İTK) KURUTMA KAYBI BÜTÜN KÜL TAYİNİ ASİTTE ERİMEYEN KÜL MİKTAR TAYİNİ ŞİŞME İNDİSİ TAYİNİ TARTIŞMA VE SONUÇ KAYNAKLAR ÖZGEÇMİŞ... 49

12 ix KISALTMALAR ABD Ca cm Pf DPPH Fe g in vitro mmol kg Mg mg ml mrna Rf vs. β μg HME OPG : Amerika Birleşik Devletleri : Kalsiyum : Santimetre : Protection factor : 1,1-difenil-2pikrilhidrazil : Demir : Gram : Laboratuar ortamında : Milimol : Kilogram : Magnezyum : Miligram : Mililitre : Mesajcı ribonükleik asit : Retention factor : Vesaire : Beta : Mikrogram : Human macrophage elastase : Osteoprotrgenin

13 x DNA cdna CUPRAC AR-4 RA : Deoksiribonükleik asit : Tamamlayıcı deoksiribonükleik asit : Bakır indirgeyici antioksidan kapasite : Bir arabinoglakton türü : Romatoit artrit

14 xi TABLOLAR LİSTESİ Tablo 2.1. Anadolu daki Malva türleri, yöresel adları ve yetiştiği bölgeler... 6 Tablo 3.1. Deneysel çalışmada kullanılan cihazlar Tablo 3.2. İTK uygulamasındaki parametreler Tablo 4.1. Morfolojik inceleme sonuçları Tablo 4.2. Kayseri aktarlarından alınan Ebegümeci örneklerinin morfolojik olarak incelenmesi Tablo 4.3. Kurutma kaybı sonuçları Tablo 4.4. Bütün kül tayini sonuçları Tablo 4.5. Asitte erimeyen kül miktarı yüzdeleri... 42

15 xii ŞEKİL LİSTESİ Şekil 4.1. Aktardan satın alınan bir numaralı ebegümeci örneği Şekil 4.2. Aktardan satın alınan iki numaralı ebegümeci örneği Şekil 4.3. Aktardan satın alınan üç numaralı ebegümeci örneği Şekil 4.4. Aktardan satın alınan dört numaralı ebegümeci örneği Şekil 4.5. Aktardan satın alınan beş numaralı ebegümeci örneği Şekil 4.6. Aktardan satın alınan altı numaralı ebegümeci örneği Şekil 4.7. Aktardan satın alınan yedi numaralı ebegümeci örneği Şekil 4.8. Aktardan satın alınan sekiz numaralı ebegümeci örneği Şekil 4.9. Aktardan satın alınan dokuz numaralı ebegümeci örneği Şekil Aktardan satın alınan on numaralı ebegümeci örneği Şekil M-1 numunesine ait mikroskop görüntüleri Şekil M-2 numunesine ait mikroskop görüntüleri Şekil M-3 numunesine ait mikroskop görüntüleri Şekil M-4 numunesine ait mikroskop görüntüleri Şekil M-5 numunesine ait mikroskop görüntüleri Şekil M-6 numunesine ait mikroskop görüntüleri Şekil M-7 numunesine ait mikroskop görüntüleri Şekil M-8 numunesine ait mikroskop görüntüleri Şekil M-9 numunesine ait mikroskop görüntüleri Şekil M-10 numunesine ait mikroskop görüntüleri Şekil İTK plak... 39

16 1 1. GİRİŞ VE AMAÇ Tedavi amacıyla kullanılan bitkilerin sayısı, antik çağlardan beri devamlı artış göstermektedir. Mezopotamya uygarlığı döneminde kullanılan bitkisel drog sayısı yaklaşık 250 civarındaydı. Eski Yunan döneminde 600 kadar tıbbi bitki tanınıyordu. İslam medeniyeti tıbbında bu sayı 4000 lere kadar yükselmiş, XIX. yüzyılın başlarında ise bilinen tıbbi bitki sayısı e erişmiştir. Günümüzde ise bu rakamın e ulaştığı tahmin edilmektedir. Hastalıkların doğrudan bitkilerle tedavisi XIX. yüzyıla dek sürmüş, sonraları bu uygulama, yerini sentetik veya yarı sentetik maddelere bırakmıştır. Son çeyrek yüzyılda ise buna ek olarak tıbbi bitkilerden izole edilmiş aktif maddelerden hazırlanan ilaçlar da gündemdeki yerini almaya başlamıştır (1). Tez konumuz olan ebegümeci bitkisi de tarih boyunca tedavi amaçlı kullanılmış olan bir bitkidir. Besin olarak tüketilen ebegümeci kökü, yaprakları ve çiçekleri aynı zamanda bronşit, astım ve bazı midevi hastalıkların tedavisi içinde kullanılmıştır. İngilizce adı olan Mallov Yunancada yumuşatmak anlamına gelen bu sözcük bitkinin cildi yumuşatması ve sindirim sistemini rahatlatmasından dolayı verilmiştir. Antik Yunan ve Roma dönemlerinden itibaren ebegümeci kökü, yaprakları ve çiçekleri hastalıkların tedavisinde kullanılmış ve kullanılmakta olduğu bilinmektedir (2).

17 2 2. GENEL BİLGİLER 2.1. EBEGÜMECİ BİTKİSİNİN TÜRKİYE DE HALK ARASINDA KULLANILIŞI Ebegümeci bitkisi Türkiye de halk arasında yaygın olarak kullanılmaktadır. İnfüzyon ve dekoksiyon halinde taşıdığı müsilaj nedeniyle solunum ve sindirim sistemi tahriş ve iltihaplarında koruyucu olarak dahilen; cilt üzerindeki çıban ve yaraların tedavisinde ise lapa halinde haricen kullanılır. Memleketimizin kırsal bölgelerinde, taze ebegümeci dalı çocuk düşürücü olarak kullanılmaktadır. Lokal olarak meydana gelen mekanik etki ve oluşan enfeksiyon sonucu gebelik önlenebilir. Ancak bu şekilde kullanım oldukça tehlikelidir. Ayrıca yapraklı dalları ıspanak gibi pişirilerek yenir. Şile yöresinde yapılan bir çalışmada M. sylvestris bitkisinin halk arasında ısırgan otu dalamasında ve astım tedavisinde kullanıldığı kaydedilmiştir (Çatalca-Kocaeli Bölgesi). Ayrıca bitki kabuklu yaralar, astım ve ishal tedavisinde de kullanılır (3, 4, 5). Anadolu da hemoroit tedavisinde kullanılan bitkilerin üzerinde yapılan bir çalışmada, M. sylvestris in de içinde bulunduğu bitki karışımlarından hazırlanan bir dekoksiyonun, haricen lokal banyo halinde kullanıldığı tespit edilmiştir (Isparta çevresinde) (6). Küçük yapraklı ebegümeci (Malva vulgaris), çit, yol ve eski duvar kıyılarında, harabeliklerde, ama yalnızca insanların yaşadıkları yerlerin çok yakınlarında yetişir. Büyük yapraklı ebegümeci (Malva grandfolia) ve öteki değişik cinsleri genellikle çiçek ve sebze bahçelerinde yetişir. Anadolu'da 8 Malva türü yetişmekte olup, bunların çiçek ve yaprakları bir ayrım yapılmaksızın "Ebegümeci" olarak kullanılmaktadır. Bu bitkilerin hepsi de yapraklarında, çiçeklerinde ve saplarında (bamyada olduğu gibi) bir sümüksel madde içerirler. Küçük yapraklı bitkinin uzun saplarının ucundaki yapraklar yuvarlak ve çentiklidir. Açık pembeden eflatun rengine kadar değişebilen renkte çiçek açarlar. Bir de yuvarlak meyvesi vardır. Çiçekleri, yaprakları ve sapları, hazirandan eylüle kadar toplanabilir. Bitki, kurutulduğunda özelliklerinin bir bölümünü yitireceği

18 3 için, elden geldiğince taze kullanılması gerekir. Ama kurutulmuş bitki yine de kullanılabilir. Ebegümeci dıştan, kırıklardan veya damar iltihaplarından kaynaklanan yaralarda, çıbanlarda, şiş ayak ve ellerde kullanılır. Kaşınan ve yanan deri alerjilerinde yapılan ebegümeci çayı yıkamaları çok rahatlatıcıdır. Bu durumlarda, ayak ve el banyoları yapılmalıdır. Bu tür olaylarda, gün boyunca kullanılmak üzere, iki buçuk litre suya geceden bir bardak suya, yarım tatlı kaşığı ince kıyılmış taze bitki ekleyerek maserasyona bırakılır ve ertesi gün hafifçe ısıtılarak bir termosa doldurulur. Gün boyunca 4 bardak kadar çay olarak içilir geriye kalan kısmıyla da gargara yapılır. Gırtlak, ağız boşluğu ve burun kuruluklarında da gün boyunca elden geldiğince sık gargara yapılmalıdır. Özellikle kırsal kesimdeki evlerin çevresinde yetişen ebegümeci, günümüzde azalmaya yüz tutmuştur. Evleri çamur ve rutubetten korumak ve de güzel bir görünüm kazandırmak amacıyla, çevrelerine beton dökülmektedir. Böylece, bitkinin yaşam alanı gün geçtikçe daraltılmaktadır. Bu bitkinin yukarıda belirtilen kullanımları için hazırlama şekillerini belirtecek olursak; çay olarak tüketilmesinde yalnızca soğuk suda demlenmelidir. Yarım tatlı kaşığı bitki (ince kıyılarak kurutulmuş), orta boy bir su bardağı dolusu soğuk suya akşamdan eklenir, sabahleyin süzülür ve ılıklaştırılır. Ayak ve el banyoları; İki avuç dolusu ince kıyılmış taze bitki, 4-5 litre soğuk suya akşamdan eklenir, ertesi gün, elin veya ayağın dayanabileceği kadar ısıtılır ve süzülür. Banyo süresi 20 dakikadır. Banyo suyu, yeniden ısıtılarak iki kere daha kullanılabilir. Bitki Kompresi; Çay süzüldükten sonra artan posalar biraz suyun içinde ısıtılır, arpa unu ile lapa haline getirilir ve bir bezin üstüne yayılarak, sıcak sıcak uygulanır. Kompresin sıcaklığını yitirmemesi gerekir. Kompres süresi isteğe göre düzenlenebilir (2, 7, 8). Malva sylvestris eksternal ve internal inflamasyonları tedavi etmek için veterinerlik ve geleneksel tıpta Akdeniz ve Avrupa da yaygın olarak kullanılır. Bu bitki terapötik etkisinden değil ayrıca yiyecek olarak da kullanılır (9). Dahili Kullanılışı Drog, öksürük tedavisi için hazırlanan tıbbi çayların birleşimine girer (10). Harici Kullanılışı Haricen lapa veya banyo şeklinde yara tedavisinde kullanılır (9, 10).

19 4 Veriliş Yolları ve Dozu Çiçekler Erişkinler: g ince toz edilmiş kuru drog soğuk suda bekletilir ve kısa bir süre kaynatılır veya drog üzerine kaynar su dökülerek 10 dakika bekletilerek çay hazırlanır. Bu çay günde 2-3 kez içilir (9, 10). Çocuklar: Herhangi bir kayıt bulunmamaktadır. Yapraklar Erişkinler: 3-5 g kaba toz edilmiş kuru drog soğuk suda bekletilir ve kısa bir süre kaynatılır veya drog üzerine kaynar su dökülerek 5-10 dakika bekletilerek çay hazırlanır. Soğuk ekstrelerin (5-10 saat) kullanılması önerilir, fakat içmeden önce kısa bir süre kaynatılması gerekir. Bronşit çayı bal ile tatlandırılarak günde birkaç kez içilebilir (9, 10). Çocuklar: Herhangi bir kayıt bulunmamaktadır BOTANİK ÖZELLİKLER Malvaceae Familyası Bu familya bitkileri otsu, çalımsı, genellikle yıldız tüylü. Yapraklar alternat, palmat damarlı, bölünmüş yada palmat loblu, küçük ve düşücü stipulalıdır. Epikaliks genellikle vardır. Sepaller genelikle 5, az yada çok aşağıda birleşmiştir. Petaller 5, serbest, aynı yönde burulmuş, staminal tüple tabanda birleşmiş. Stamenler stilus etrafında bir sütun içinde birleşmiştir. Sütun tepede filamantlere ayrılmış, her filament bir gözlü anter taşır. Polen taneleri dikenli. Meyve genellikle çok parçalı merikarpa ayrılmış bir şizokarp (gelişmiş karpofor taşır), nadiren kapsül (11) Malva L. Otsu bitkiler Epikaliks segmentleri (2-)3, şeritsiden ovata yada dikdörtgensi. Petaller emarginat. Stilus etrafında bir tek seride çok sayıda ovaryum, her biri 1-ovüllü. Meyve çok sayıda ayrılmış bir şizokarp, 1-tohumlu, açılmayan merikarplı (11).

20 5 1. Çiçekler yaprak tepelerinde basit veyahutta uçta kümeler halinde 2. Çok yıllık; sepaller 5-6 mm, petallerden çok daha kısa 3. Epikaliks segmentleri ovat (yumurta şeklinde); yıldız tüyler mevcut, en azından gövde ve çiçek sapları üzerinde 1.alcea 3. Epikaliks segmentleri lineer; yıldız tüyler yok, bütün tüyler basit 2.moschata 2. Tek yıllık; sepaller 7-11 mm, petallerle hemen hemen aynı uzunlukta 4. Gövde yatık sert tüylü; sepaller ovat, akuminat 4.aegyptia 4. Gövde şişkin sert tüylü; sepaller doğrusal veya çok daralan üçgen şeklinde 3.cretica 1. Çiçekler yaprak koltuklarında fasiküller halinde 5. Petaller mm, (3-)4 ya da daha fazla yada sepallerden daha uzun 5.sylvestris 5. Petaller 6-14 mm, 3 e kadar yada sepallerden daha uzun 6. Kaliks meyvede büyür; merikarplar dişli bitişik kenarlı 9.parviflora 6.Kaliks meyvede büyümez; merikarplar dişli bitişik kenarlı 7. Epikaliks segmentleri oblong-ovat 6.nicaeensis 7. Epikaliks segmentleri doğrusal- setalı 8. Korolla 2 ya da daha fazla kaliksten daha uzun; merikarplar göze çarpan şekilde ağımsı (retikulat); merikarplar düz 7.neglecta 8.Korolla kalikse eşit yada biraz aşan boyutta; merikarplar göze çarpan şekilde ağımsı (retikulat) 8.pusilla

21 6 Tablo 2.1. Anadolu daki Malva türleri, yöresel adları ve yetiştiği bölgeler Tür Adları Yöresel Adlar Bulunduğu Bölgeler M. alcea L. Ebecik Karadeniz Bölümü M. arborea (L.) Webb & Berthol Korkut Çatalca- Kocaeli Bölümü, Asıl Ege Bölümü M. cretica Cav. Yastıman Asıl Ege Bölümü. Akdeniz elementi M. linnaei L. Tolik Çatalca- Kocaeli Bölümü, Asıl Ege Bölümü, Akdeniz Bölgesi M. moschata L. Moloş Marmara Bölümü M.neglecta L. Çobançöreği Kars Bölümü, Akdeniz Bölgesi, GD. Anadolu Bölgesi M. nicaeensis All. İlmikotu Ergene ve Çatalca-Kocaeli Bölümleri, Asıl Ege Bölümü, Akdeniz Bölgesi M. parviflora L. Mülkek Asıl Ege Bölümü, Akdeniz Bölgesi M. pusilla Sm. Kabalık Çatalca-Kocaeli Bölümü M. sylvestris L. Ebegümeci Ergene ve Çatalca- Kocaeli Bölümler, Karadeniz Bölgesi, Akdeniz Bölgesi (12)

22 Malva sylvestris Türünün Botanik Özellikleri İki ya da çok yıllık otsu bir bitkidir. Gövde dik, yatık ya da yükselici tabanı yumru gibi şişkin uzun yumuşak tüyler yaygın. Yapraklar dairemsi 5-7 loblu, krenat, seyrek uzun yumuşak tüylüden tüysüze değişen özellikte. Çiçekler yaprak koltuklarında fasiküller halinde ve dal tepelerinde kümeler halinde. Epikaliks segmentleri az çok lineerden oblonga ya da daralan ovat şeklinde. Sepaller genişçe üçgen şeklinde, 3-7 mm. Petaller mm, 4 ya da daha fazla sepallerden daha uzun, açık mordan pembeye, emarginat ya da basık 3-5 parçalı. Merikarplar tüysüz ya da tüylü (var. eriocarpa Boiss.), az çok sırt kısmında düz, pürüzlü. (11). Folium Malvae T.K. (Ebegümeci yaprağı) ve Flores Malvae (Ebegümeci çiçekleri), müsilaj bakımından zengin droglardır. Yumuşatıcı ve ekspektoran etkilidir; haricen de lapa halinde deri hastalıklarında ve çıban tedavisinde kullanılır. Drog özellikleri: Malvae folium M. sylvestris in kurutulmuş yaprakları; Malvae flos ise kurutulmuş çiçeklerinden oluşur. Ayrıca bitkinin toprak üstü kısımları (gövde, yaprak ve çiçekleri) taze olarak da kullanılmaktadır. Yapraklar Haziran-Eylül ayları arasında toplanarak kurutulur. Malvae flos ise Haziran-Kasım ayları arasında toplanır, çiçek saplarından kurtarıldıktan sonra kurutulur (9). Bu çalışmada, Kayseri aktarlarında Ebegümeci adı altında satılan drogların Avrupa Farmakopesi nde kayıtlı olan Ebegümeci çiçekleri (Mallow Flower) drog tanımına uygun olup olmadığının araştırılması hedeflenmiştir.

23 8 Malva L. Cinsinin Bitki Sistematiğindeki Yeri Alem: Plantae Şube: Magnoliophyta Sınıf: Magnoliopsida Takım: Malvales Familya: Malvaceae Cins: Malva Tür: Malva sylvestris L. (13) Ebegümeci Bitkisinin Kayıtlı Olduğu Farmakope ve Monograflar Malvae flos (Ebegümeci çiçekleri) Alman Farmakopesi Avrupa Farmakopesi (EP) Fransız Farmakopesi Macar Farmakopesi Komisyon E Monografları Malvae folium (Ebegümeci yaprakları) İsviçre Farmakopesi Macar Farmakopesi Türk Kodeksi Komisyon E Monografları PDR Bitki Monografları (14).

24 KİMYASAL BİLEŞİM Malva sylvestris in tohumlarından elde edilen sabit yağın, % 5.6 sterkülik asit, % 11 malvik asit, % 1.6 vernolik asit, % 26.6 palmitik asit, % 5.6 palmitoleik asit, % 23 oleik asit, % 4 lineoik asit ve çok az miktarda stearik asit taşıdığı belirlenmiştir. Bir başka çalışmada bilinen yağ asitlerinin yanında (stearik, oleik, behenik, erusik, kaprilik, α- linolenik, γ-linolenik, miristik asit) malvik ve sterkülik asit taşıdığı tespit bulunmuştur. Ayrıca terpenler (karveol, neral, 1,8sineol, pulegol) ve retinol içerdiği tespit edilmiştir. M. sylvestris % 2.3 oranında polienoik asit içerir. M. sylvestris türünün mono-, di-, tri-, tetragalaktozil- ve sülfokuinovozil- diaçilgliserol içerdiği tespit edilmiştir (15, 16, 17, 18,). İtalya da yapılan bir çalışmada M. sylvestris in taze yapraklarından hazırlanan % 20 lik dekoksiyonun müsilaj, redüktür şeker, glükozitler ve çok az miktarda alkaloit ile bazı vitaminler (A, B, B1, ve C) taşıdığı gösterilmiştir. Bitkinin taşıdığı bu vitaminlerin avitaminozu önlemek için yeterli olduğu belirlenmiştir (19). M. sylvestris çiçeklerinden iyon değişimi ve jel kromotografisi yöntemleri ile α-dglukan izole edilmiştir. Yapılmış olan bir başka çalışmada ise bitkinin taze yapraklarının (1 4)-[O-β-(D-glukopranozilüronik asit)-(1 3)]-O-α-(Dgalaktopranozilüronik asit)-(1 2)-O-α-L-ramnopranoz yapısında müsilaj taşıdığı tespit edilmiştir (20, 21). Yaprak ve çiçeklerinden yüksek molekül ağırlıklı asidik polisakkaritler (HMWAPs) elde edilmiştir. HMWAPs bileşiminin başlıca glukuronik asit, galakturonik asit, ramnoz ve galaktozdan oluştuğu, daha az miktarda ise glukoz, arabinoz, mannoz, fukoz ve ksilozdan oluştuğu gösterilmiştir. M. sylvestris çiçeklerinin içerdiği müsilajın ramnogalakturonan tipte olduğu belirtilmiştir. M. sylvestris yaprak, çiçek ve kökleri müsilaj içeren droglar arasındadır. Her üç bitki organı üzerinde yapılan bir çalışmada bitkinin içerdiği müsilajın hidrolizi ile D-galaktoz ve D-ksilozdan oluştuğu, serbest şeker olarak da sukroz, D-glukoz ve D-fruktoz içerdiği belirlenmiştir (22, 23). Ebegümeci bitkisinin taze yapraklarında su ile oda sıcaklığında yapılan ekstraksiyon ile yeni bir seskiterpen ve tetra hidroksilli lineer bir diterpenle birlikte bilinen iki monoterpen, altı nortriterpen ve 11 tane aromatik bileşik izole edilmiştir. Bu bileşiklerin

25 10 yapıları, 4-hidroksibenzoik asit, 4-metoksi benzoik asit, 4-hidroksi-3-metoksi benzoik asit, 2-hidroksibenzoik asit, 4-hidroksi-2-metoksi benzoik asit, 4-hidroksibenzil alkol ve tirozol, 4-hidroksidihidrosinnamil asit, 4-hidroksi-3-metoksidihidrosinnamik asit, 4- hidroksisinnamik asit, ferulik asit, linalol, linalol-1-oikasit, (6R,7E,9S)-9-hidroksi-4,7- megastikmadien-3-on, blumenol A,(+)-dehidrovomifoliol, (3R,7E)-3-hidroksi-5,7- megastikmadien-9-on, (3S,5R,6S,7E,9R)-5,6-epoksi-3,9-hidroksi-7-megastikmen, (3S,5R,6R,7E,9R)-3,5,6,9-tetrahidroksi-7-megastikmen ve C₁₆H₂₂O₃ kapalı formülüne sahip hidroksi fenil, metin, metil ve metoksil grupları taşıyan bir bileşik olarak yapıları çeşitli spektral yöntemler kullanılarak aydınlatılmıştır. Seskiterpen tetrahidroksi diterpen Malva sylvestris in sulu ekstresinden izole edilmiştir. Bu bileşenler NMR ve MS analizleri ile tespit edilmiştir (24). Ebegümeci yapraklarından % 80 tetrahidrofuran ile yapılan ekstraksiyon sonucu 8- hidroksiflavon yapısında dört bileşik izole edilmiştir. Bu bileşikler, gossipetin 3-O-β-Dglukopiranozil-8-O-β-D-glukopiranozit, hipoletin 4'-metil eter-8-o-β-d-glukopiranozit, hipoletin 8-O-β-D-glukopiranozit, izoskutellarein 8-O-β-D-glıkopiranozit olarak belirlenmiştir (25). Çiçeklerinden ise dihidrokemferol 4'-O-β-glukozit, apigenin, apigenin-7-o-β-glukozit, apigenin 4'-O-β-glukozit, kemferol-3-o-rutinozit ve kesretin-3-o-rutinozit adlı flavonoit glikozitleri izole edilerek yapıları aydınlatılmıştır. M. sylvestris kuru ekstresinin µg/g oranında bir hidroksi kumarin olan skopoletin taşıdığı bildirilmiştir (26, 27). Bitkide malvidol adlı bileşiğin varlığı gösterilmiştir. Bitkinin çiçeklerinden antosiyanidin grubu maddeler izole edilmiştir. Bunlardan biri malvidin 3(6''-Omalonilglukozit)-5-O-glukozit varlığı gösterilmiştir. Verticillatun dahliae bir bitki patojenidir. Bu patojene karşı dayanıklı olması nedeniyle seçilen M. sylvestris ten bir fitoalaeksin izole edilmiştir. 2-metil-3-metoksi-5, 6-dihidroksi-1, 4-naftokinon yapısındaki bileşik malvon A olarak isimlendirilmiştir (28, 29, 30). Sülfit oksidaz, kükürtlü amino asitlerin oksidatif parçalanmasında son reaksiyonu katalize eden, fizyolojik olarak önemli bir enzimdir. Bu enzim daha önce hayvanlardan ve bakterilerden elde edilmiştir. Bazı bitkilerde sülfüt oksidaz enziminin aktivitesi gözlemlenmiş olmasına rağmen, herhangi bir bitki kaynağından bu enzimin elde edildiğine dair bir çalışma olmadığı belirtilmiştir. Bu nedenle M. sylvestris yaprakları

26 11 üzerinde yapılan bir çalışmada, yapraklardan bu enzim izole edilmiş ve yapısı aydınlatılmıştır. Ayrıca bitkinin taze yapraklardan sülfatlı flavonol glikoziti yapısında olan gossipin-3-sülfat ve hipoletin-8-o-β-d-glukozit-3'-sülfat izole edilmiştir (31, 32) TIBBİ ÖZELLİKLERİ Etki ve Kullanılışı Ebegümeci yaprak ve çiçeklerinin, Avrupa da halk tıbbında öksürük tedavisinde ve mukoz membranın inflamasyon hastalıklarında kullanıldığı kayıtlıdır. Yüksek oranda taşıdığı müsilaj yapısındaki maddeler nedeniyle irritasyonu azaltıcı etkiye sahiptir. Bitkinin bu etkisinin içerdiği polisakkarit, flavonoit ve antosiyan yapısındaki bileşiklerden ileri geldiği düşünülmektedir. Alman komisyon E monograflarında çiçeklerin, ağız ve boğaz mukoz membranlarının irritasyonunu azaltmak için ve ayrıca gastroenterit gibi mide-barsak sistemi hastalıklarında ve üst solunum sistemi hastalıklarında kullanıldığı kayıtlıdır. İtalya da soğuk algınlığı öksürük, ateş ve bronşit tedavisinde Tussilago farrara L., Rosa canina L. ve Mentha pulegium L. ile birlikte kullanılır. Ayrıca, yaprakların, ağızdaki yaralarla, kabızlıkta hafif laksatif olarak, boğaz inflamasyonunda ve diş ağrısını hafifletmek için kullanıldığı kayıtlıdır (9, 24, 33). M. sylvestris in çiçekleri Fransa da emoliyan, bronkopulmonar tedavide antitüssif ve laksatif olarak yaygın bir şekilde kullanılmaktadır. Portekiz de yaprakların veya çiçeklerin hem ayrı ayrı hemde bir arada inflamasyon ve enfeksiyonlarda, kabızlıkta, beslenme bozukluklarında, obezitede, mesane, prostat hastalıklarında ve antihipertansif etkili olarak kullanıldığı yapılan etnobotanik çalışmalarda belirlenmiştir. Dioskorides, bitkinin saplarının bağırsak ve mesane hastalıkları için etkili olduğunu, yaprakların ise göz ülserinde kullanıldığını ayrıca suyla kaynatılan yaprakların yağ ile birlikte Streptokokların neden olduğu deri infeksiyonlarında uygulanabileceğini bildirmiştir. Yine bu eser de yaprak dekoksiyonunun rahim banyosu hazırlamada ve örümcek sokmalarında zehrin akıtılmasında kullanıldığı kaydedilmiştir (34, 35, 36). Müsilaj yönünden zengin M. sylvestris çiçeklerinden, suyla hazırlanan ve hidrofilik bileşikleri taşıyan ekstre, güvenli ve etkili miktarda, deri veya mukozal dokulara uygulanan deri elastikiyetini arttıran veya yapısal bütünlüğü sağlayan bir formülasyon hazırlanmıştır. % 0,6 lık bir ebegümeci ekstresi HME (Human Macrophage Elastase)

27 12 aktivitesinde yaklaşık % 23 azalma sağlarken % 5 lik ekstre HME inhibisyonunda % 80 inhibisyon göstermiştir. Bu sonuç ebegümeci ekstresinin, elastin liflerini hasar ve bozulmadan koruyabileceğini göstermiştir (37). Bitki Filistin, Kıbrıs, Yunanistan, İspanya gibi bazı Akdeniz ülkelerinde gıda olarak tüketilmektedir. Aralarında M. sylvestres in çiçek ve yapraklarınında yer aldığı ve gıda olarak kullanılan bitkilerden hazırlanan ekstrelerin, oluşan kemik rezorbsiyonunu inhibe etmek üzere, osteoprotegerin (OPG) arttırıcı ve osteoklast farklılaşmasının inhibisyonu yöntemleri geliştirilmiş ve ABD de patenti alınmıştır (9). Ubikinon, β-karoten ve tokoferol ile M. sylvestris in de içinde olduğu bazı bitki ekstrelerinden hazırlanan bir kozmetik preparatın deride melanin inhibisyonunu sağladığı, dolayısıyla derinin çillenmesini dispigmentasyonunu ve hiperpigmentasyonunu da azaltılabileceği belirtilmiştir (25) BİYOLOJİK AKTİVİTE ÇALIŞMALARI Antimiktobiyal Etki Ülkemizde geleneksel olarak antiseptik ve yara iyileştirici olarak kullanıldığı bilinen ve içlerinde M. sylvestris in çiçeklerinin de bulunduğu 13 bitkinin, bu kullanılışlarına bilimsel nitelik kazandırmak amacı ile yapılan bir çalışmada bitkilerden hazırlanan metanollü ekstrelerin 2 Gram (+), 5 Gram (-) bakteri türüne karşı disk difüzyon ve dilüsyon yöntemleri ile in vitro antibakteriyel aktiviteleri araştırılmıştır. Çalışılan bu 13 bitki içinde en geniş etki spektrumu ebegümecinde görülmüştür. Bitkinin Klebsiella pneumoniae, Pseudomonas aeruginosa, Staphylococcus aureus, Streptococcous agalactiae ve Salmonella enteridis e etkili, Escherichia coli ve Salmonella enteridis türlerine karşı ise etkisiz olduğu saptanmıştır (38). Türkiye de halk hekimliğinde kullanılan 16 bitkiden hazırlanan etanollü ekstreler, antimikrobiyal aktivitelerin belirlenmesi amacıyla 9 bakteri (Escherichia coli, Staphylococcus aureus, Klebsiella pneumoniae, Pseudomonas aeruginosa, Preteus vulgaris, Bacillus cereus, Mycobakterium smegmatis, Listeria monocytogenes ve Micrococcus luteus) ve 3 mantar (Candida albicans, Kluyveromyces fragilis ve Rhodotorula rubra) türüne karşı, disk difüzyon yöntemi kullanılarak denenmiştir.

28 13 M. sylvestris in yaprak ve çiçeklerinden hazırlanan ekstrenin, test edilen mikroorganizmalardan mantarlar hariç 5 tanesine karşı (Staphylococcus aureus, Klebsiella pneumoniae, Pseudomonas aeruginosa, Bacillus cereus, Mycobakterium smegmatis) standart antibiyotiklerle karşılaştırıldığı zaman belirgin aktivite gösterdiği belirtilmiştir (5). İtalya da 68 bitkiden % 80 etanol ile hazırlanan ekstreler 3 Gram (+) (Bacillus subtilis, Staphylococcus aureus, S. haemoliticus) ve 5 Gram (-) (E. coli, Salmonella typhi, Klebsiella pneumoniae, Pseudononas aeruginosa, Proteus mirabilis) bakteriye karşı antibakteriyel etkileri yönünden taranmıştır. M. sylvestris bitkisinin yaprak ve çiçeklerinden hazırlanan ekstrenin, test edilen mikroorganizmalardan E. coli ve B. subtilis e karşı aktivitesinin olduğu gözlemlenmiştir. Yunanistan da yapılan bir başka tarama çalışmasında M. sylvestris bitkisinin toprak üstü kısımları kullanılmıştır. Bitkiden hazırlanan sulu metanollü ekstre E. coli, L. Monocytogenes ve B. cereus a karşı hafif aktivite göstermiştir (39, 40). M. sylvestris den elde edilen antosiyanları taşıyan ekstrenin bakteriyostatik aktivitesi E. coli, S. aureus ve A. niger e karşı sıvı ve katı kültür yöntemleri kullanılarak denenmiştir. Sonuçta antosiyan ekstresinin özellikle S. aureus a karşı yüksek bakteriyositatik aktiviteye sahip olduğu ve etkinin uzun süre devam ettiği tespit edilmiştir. Brezilya da içlerinde M. sylvestris bitkisinin de bulunduğu çay olarak kullanılan 10 bitkinin antibakteriyel aktivitesi disk difüzyon yöntemi ile çalışılmıştır. Bitkiden hazırlanan sulu ve etanollü ekstrelerden sadece etanollü ekstrenin, S. aureus a karşı aktivite gösterdiği belirlenmiştir (41, 45) Asetilkolin Esteraz İnhibisyonu Üzerine Etki M. sylvestris ten hazırlanan dekoksiyonun 5 mg/ml, uçucu yağın 28.1 mg/ml asetilkolin esteraz inhibisyonu sağladığı, etanollü ekstrenin ise çalışılan dozlarda etki göstermediği belirlenmiştir (35) Antioksidan etki M. sylvestris ten hazırlanan dekoksiyonun DPPH a karşı etkisiz, β-karotene etkili, uçucu yağın her iki yöntemde de antioksidan etki gösterdiği, etanollü ekstrenin ise

29 14 çalışılan dozlarda antioksidan aktiviteye sahip olmadığı belirlenmiştir. M. sylvestris ten % 50 metanol ile hazırlanan ekstre, DPPH ve H₂O₂ aktivitesi yöntemleri ile radikal süpürücü etkileri Fe+² şelasyon tayini ile antioksidan aktivitesi yönünden incelenmiştir. Ekstrenin DPPH a karşı etkisiz, H₂O₂ orta şiddette etki gösterdiği; Fe+² şelasyon tayininde ise zayıf etkiye sahip olduğu belirlenmiştir (35, 43). M. sylverstis in toprak üstü kısımlarından hazırlanan sulu metanollü ekstrenin gallik asite karşı total fenolik madde miktarı 4.5 mg/g olarak bulunmuştur. Çalışmada bitkiden hazırlanan ekstrenin antioksidan kapasitesi Ranvimant testi ile ölçülmüştür ve koruma faktörü (protection factor) PF=1.5 olarak tespit edilmiştir. M. sylvestris in antioksidan aktivitesinin yüksek olması taşıdığı gallik asit, ferulik asit ve p-hidroksibenzoik asit gibi fenolik maddelere bağlanmıştır. Brezilya da içlerinde M. sylvestris in de bulunduğu çay olarak kullanılan 10 bitkinin antioksidan aktiviteleri çalışılmıştır. Bu amaçla ebegümeci bitkisinden hazırlanan sulu ve etanollü ekstrelerin total fenolik madde içeriği ve antioksidan aktivitesi incelenmiştir. İncelenen bitkiler içinde total fenolik madde içeriği en düşük değer M. sylvestris in sulu ve etanollü ekstrelerinde belirlenmiştir. Antioksidan aktivite açısından çalışılan bütün bitki ekstrelerinin (+) kontrolden belirgin derecede yüksek olduğu bildirilmiştir (40, 42). Ebegümecinden hazırlanan ve antosiyaninleri taşıyan ekstrenin, serbest radikal süpürücü etkisi ve antilipid peroksidasyon kapasitesi ortofenantrolin Fe+² oksidoredüksiyon yöntemi ile ölçülmüştür. Sonuçta 0.2 mg/ml dozda antosiyan ekstresinin, % radikal süpürücü etkiye sahip olduğu; 0.5 mg/ml dozda % lipit peroksidasyonu sağladığı görülmüştür. Antosiyaninlerin radikal süpürücü ve antioksidan etkileri nedeniyle doğal kaynakların kardiyovasküler hastalıkların azaltılmasında ve trombüs oluşumunun önlenmesinde etkili olabileceği bildirilmiştir (44). Türkiye de ticari amaçla satışı yapılan 21 bitki çayı antioksidan aktivitesi ve fenolik madde miktarının belirlenmesi için taranmıştır. Bu bitkilerden hazırlanan infüzyonların, CUPRAC (bakır indirgemesi) ve ABTS [2,2'-azinobis-(3-etilbenzotiyazolin-6-sülfonik asit] yöntemleri ile antioksidan aktiviteleri tespit edilmiştir. M. sylvestris in CUPRAC değeri 0.23 mmol/g, ABTS değeri 0.21 mmol/g olarak hesaplanmıştır (45).

30 15 İspanya da doğal olarak yetişen 48 bitki, deoksiriboz ve DNA nın oksidatif hasarına karşı koruyucu aktivitesi yönünden antioksidan ve pro-oksidan özelliklerin belirlenmesi için bir tarama çalışması ile incelenmiştir. M. sylvestris in farklı kısımlarından farklı şekilde hazırlanan infüzyonların, deoksiriboz inhibisyonu bitki tozu infüzyonunda % 14.13, yaprak infüzyonunda % ve yaprakların kaynatılmasıyla hazırlanan ekstrede % olarak bulunmuştur. Bulunan bu değerlerle bitki zayıf etkili olarak değerlendirilmiş ve pro-oksidan özelliğinin de olmadığı belirtilmiştir (46). Antioksidan ve serbest radikal yakalayıcı özelliği ve antienflamatuar etkisi bulunmaktadır. Bu özellikler bitkinin farklı bölümleri için karşılaştırmalı olarak incelenmiştir. Yaprakları güçlü antioksidan etki göstermektedir. Yapraklardaki bu özellik serbest radikal yakalayıcı aktivitesi (EC:50=0.43 mg/ml), redükleyici gücü (0.07 mg/ml), lipozomlarda lipid peroksidaz inhibisyonu (0.04 mg/ml) ve beyin hücrelerindeki redükleyici etkisi (0.09 mg/ml) bu değerlerle kanıtlanmıştır (47) Antikomplementer Etki M. sylvestris in taze yapraklarından sulu hazırlanan bir ekstreden (1 4)-[O-β-(Dglukopiranoziluronik asit)-(1 3)]-O-β-(D-galaktopiranoziluronik asit)-(1 2)-O-α-Lramnopiranoz ve α-d-galakturonik asit, α-l-ramnoz, β-d-galaktoz ve β-d-glukuronik asit ünitelerinden oluşan asidik bir polisakkarit elde edilmiştir. Her iki bileşiğin pozitif kontrol olarak kullanılan AR-4 (Angelica acutiloba Kitagawa nın köklerinden elde edilen bir arabinogalaktan) ten daha belirgin antikomplementer aktiviteye sahip olduğu gösterilmiştir (21) Anti-aging Etki M. sylvestris ekstresi ticari DNA (cdna) makrofaj ve transkriptaz-polymeraz zincir reaksiyon enzimi kullanılarak çalışılmıştır. Ekstrenin in vitro anti-aging aktivitesi, ışık hasarı ve kırışıklıklar için trans-retionik asitle (RA) topik tedaviyle karşılaştırılmıştır. Çalışmada ekstrenin, insan epiderma yeniden yapılanması modeli ile cdna makroarray teknoloji yöntemleri, bazı genlerin M. sylvestris ekstresiyle tedavinin ayarlanabildiğini ve ayrıca mrna seviyesi üzerine benzer bir aktiviteyi RA tedavisini düzenleyerek gösterdiği gözlemlenmiştir. Araştırmacılar M. sylvestris ekstresinin DNA dan RNA yazılımı üzerine etki çalışmasına olanak sağlayan düşük yoğunluklu

31 16 DNA çip yöntemi geliştirilmiştir. Gen profilleri, bu bileşiklerin anti-aging özelliklere sahip olduğunu göstermiştir (48) Kolestrol Seviyesi Üzerine Etki Ebegümecinden elde edilen antosiyan ekstresi plazma lipitleri ve serbest radikaller üzerine etkisi bakımından araştırılmıştır. Bu amaçla farklı dozlarda ekstre ile beslenen albino sıçanlarda total kolestrol seviyesinin % 19.7, trigliserit ise % 34.4 oranında azaldığı gösterilmiştir (44).

32 17 3. GEREÇLER VE YÖNTEMLER 3.1. DENEYSEL ÇALIŞMADA KULLANILAN MATERYAL VE YÖNTEMLER Bitkisel materyal Bu çalışmada, Kayseri şehir merkezindeki aktarlarda Ebegümeci adı altında satılan 10 adet örnek (9 tanesi açıkta 1 tanesi paketli satılan) kullanılmıştır Kimyasal Maddeler Deneylerde kullanılan tüm kimyasal maddeler analitik kalitede olup kullanılan su distile sudur. İnce tabaka kromotografisinde kullanılan çözücü ve diğer kimyasallar ise standart saflıktadır Kullanılan cihazlar Deneysel çalışmada kullanılan cihazlar ve bu cihazlara ait marka-model bilgileri ile fotoğraflar Tablo 3.1.'de belirtilmiştir.

33 18 Tablo 3.1. Deneysel çalışmada kullanılan cihazlar Etüv: NÜVE FN 120 Kül fırını: Ultrasonik banyo: Mikroskop: Kuru Havalı NÜVE MF 120 Kül Elmasonic S 100 (H) ZEISS Primostar Sterilizatör Fırını Ultrasonic Cleaning Unit DENEYSEL ÇALIŞMA Morfolojik ve mikroskobik inceleme Öncelikle her bir numuden alınan 10' ar gramlık örnekler, beyaz ve temiz bir A4 kağıdı üzerine yayılarak genel görünüş, renk gibi çeşitli morfolojik özellikler açısından incelendi. Her bir numune çiçek, yaprak, gövde ve dal parçaları ve kirlilik olarak gruplandırıldı. Tartılarak yüzde hesapları yapıldı. Mikroskobik çalışmada ise her bir numunenin Avrupa Farmakopesi' nde belirtildiği gibi kloralhidrat solüsyonu R kullanılarak hazırlanan preparatları mikroskop altında incelendi. Ayrıca numunelerin Sartur reaktifi ve distile su ile de preparatları hazırlanarak mikroskop altında incelemesi yapıldı. Preparatlarda karakteristik yapılar tespit edilerek ZEISS Primostar e bağlı kamera ile fotoğraflandı İnce tabaka kromotografisi (İTK) Her bir örnek için Tablo 3.2. de belirtilen şartlar altında İTK çalışması yapılmıştır (51).

34 19 Tablo 3.2. İTK uygulamasındaki parametreler İTK Uygulama Parametreleri Test çözeltisi Referans çözelti Plak 1gram drog 10 ml etanol (% 60 V/V) ile 15 dakikam çalkalanıp süzüldü Metilen mavisi TLC silika jel plak R Mobil faz Etil asetat R, acetic acid R, formic acid R, su R (100:11:11:26) (49) Tatbik Developman Kurutma Belirteç 10 µ bantlar halinde 10 cm Havada Gün ışığında incelendi

35 Kurutma kaybı Toz numunelerin g kadarı darası alınmış saat camlarına alınarak 2 saat boyunca ⁰C' lik etüvde kurutuldu. Kurutulan numuneler tekrar tartıldı ve kurutmayla meydana gelen kütle kayıpları hesaplanıp Avrupa Farmakopesi' ne göre değerlendirildi Bütün kül miktar tayini Sabit tartıma getirilmiş krozelere konulan yaklaşık 1' er gramlık numuneler 600 ± 20 ⁰C de kül fırınında yakıldı Asitte erimeyen kül miktar tayini Bütün kül tayini yapıldıktan sonra elde edilen külleri hidroklorik asit ile muamele ettikten sonra ilk işlemde olduğu gibi aynı şekilde sabit tartıma gelen krozelere konularak 600 ± 20 ⁰C de kül fırınında yakıldı Şişme indisi tayini Her bir numuneden 0.2 g tartıldı. Bunları tüplerin içinde 0.5 ml susuz etanol R ile muameleye tabii tutuldu. Minimum 15 dakika çalkalandı ve beklemeye bırakıldı. Seviyelerinde her hangi bir artış olup olmadığı gözlendi. Deney 2 kere tekrar edildi.

36 21 4. BULGULAR 4.1. MORFOLOJİK VE MİKROSKOBİK İNCELEME Morfolojik inceleme verileri Bu incelemede örneklerimizden 10 ar gram alınarak tartıldı. Yaprak, çiçek, sap-gövde, kalın saplar ve kirlilik olmak üzere 4 gruba ayrıldı.. Yaptığımız incelemenin nitel ve nicel sonuçlarını Tablo 4.1. ve Tablo 4.2. de verilmiştir. A. Yaprak B. Çiçek C. Gövde-Sap D. İrili ufaklı gövde parçaları ve kirlilikler A BB C D Şekil 4.1. Aktardan satın alınan bir numaralı ebegümeci örneği

37 22 A B C D Şekil 4.2. Aktardan satın alınan iki numaralı ebegümeci örneği A B C D Şekil 4.3. Aktardan satın alınan üç numaralı ebegümeci örneği

38 23 A B C D Şekil 4.4. Aktardan satın alınan dört numaralı ebegümeci örneği A B C D Şekil 4.5. Aktardan satın alınan beş numaralı ebegümeci örneği

39 24 A B C D Şekil 4.6. Aktardan satın alınan altı numaralı ebegümeci örneği A B C D Şekil 4.7. Aktardan satın alınan yedi numaralı ebegümeci örneği

40 25 A B C D Şekil 4.8. Aktardan satın alınan sekiz numaralı ebegümeci örneği (paketli) A B C D Şekil 4.9. Aktardan satın alınan dokuz numaralı ebegümeci örneği

41 26 A B C D Şekil Aktardan satın alınan on numaralı Ebegümeci örneği

42 27 Tablo 4.1. Morfolojik inceleme sonuçları NUMUNE YAPILAN İLK İNCELEMENİN İZLENİMLERİ M-1 Çiçek yok denecek kadar az. Bitki harici kirlilikler mevcut. Yapraklar sağlıksız kurutulmuş durumda. Yapraklar arasında renk farkı mevcut. M-2 Kirlilik çok az. Fakat çiçeklerin görünümü kötü. Bitki parçaları aşırı tozlu ve kirli. M-3 Aşırı derecede sap ve gövde parçaları mevcut. Çiçekler olgunlaşmadan tohum halinde iken toplanmış. Yeşil-sarı renkte tohumlar mevcut. M-4 Aşırı yaprak sapı ve yaprak parçaları mevcut. Yaprakların görünümü mat ve kötü. Çiçekler tohum halinde toplanmış. Sararmış sağlıksız bir görünüm mevcut. M-5 Yapraklar iyi görünümlü ancak genel olarak kirlilikler mevcut. Odun parçacıkları var. Çiçekler düzgün görünüşlü ancak miktarı çok az. M-6 Çok farklı çiçek türlerine rastlandı. Katıştırma yapıldığı kuvvetle muhtemel. Yapraklar yoğunlukta fakat kötü bir görüntüye sahip. M-7 Çiçeklerin görüntüsü iyi fakat miktarı az. Yapraklar çoğunlukta fakat aşırı toz haline gelmiş, kötü durumda. M-8 Poşet çay şeklinde olan örnekte farklı bitkilere ait olduğunu düşündüren parçalar, saplar ve kirlilikler mevcut. M-9 Çiçek miktarı çok az. Yapraklar kötü bir görünüme sahip. Kirlilik fazla. M-10 Çiçek miktarı çok az. Sap ve gövde parçaları ağırlıkta. Yapraklar sağlıksız görünüşlü.

43 28 Tablo 4.2. Kayseri aktarlarından alınan Ebegümeci örneklerinin morfolojik olarak incelenmesi NUMUNE GENEL GÖRÜNÜM RENK YAPRAK ÇİÇEK GÖVDE KİRLİLİK M-1 Heterojen görünümlü, sağlıksız, mat Sarı-kahve, yeşil % 37.8 % 1 % 25.2 % 36 mat renk M-2 Homojen görünümlü, sağlıklı, çiçek bol Mor ağırlıklı bir % 0.2 % 97.5 % 0 % 2.3 miktarda görüntü M-3 Heterojen görünümlü; dal, yaprak Yeşil % 20,6 % 23.1 % 50.1 % 6.2 mevcut. Çiçek yok M-4 Heterojen, kuru görünümlü; dal Sarı-yeşil % 35 % 15.2 % 40.8 % 9 ağırlıklı. M-5 Gövde,dal parçaları ve yaprak ağırlıklı Koyu yeşil % 28.2 % 3.7 % 18.2 % 49.8 durumda. M-6 Sağlıksız kuru bir görüntü. Kararmalar Yeşil % 63.8 % 1.7 % 4.5 % 30 var M-7 Çiçek, küçük parçalar halinde dal ve Yeşil-mor % 61.6 % 13.8 % 7.9 % 16.7 yapraklar var M-8 Kuru ve sararmış bir görünüm. Yabancı Sarı-kahve % 64.5 % 4.3 % 5 % 26.2 maddeler mevcut M-9 Sap, dal parçaları ağırlıklı Sarı-yeşil-kahve % 18.9 % 8.7 % 27.8 % 44.6 M-10 Kirlilik ve sap ağırlıklı bir görünüm Yeşil- mor % 14.2 % 12.6 % 46.5 % 26.7

44 Mikroskop Verileri D Örtü tüyü İletim demeti Druzlar (D) S Sd Palizat parankiması Sklerenkima demeti (Sd) Stomalar (S) Şekil M-1 numunesine ait mikroskop görüntüleri

45 30 Yt P Yıldız örtü tüyü (Yt) Polen (P) Druzlar Öt St N. İletim demetleri üzeri kristalleri Salgı tüyü (St) Örtü tüyü parçası(öt) Nişasta taneleri(n) Şekil M-2 numunesine ait mikroskop görüntüleri

46 31 P D Yıldız örtü tüyü Polen (P) Druzlar (D) N T Yd Kt Odun borusu Tesla (T) Yağ damlası (Yd) Kamçı örtü tüyü (Kt) Nişasta taneleri (N) Şekil M-3 numunesine ait mikroskop görüntüleri

47 32 D İb Mp Druzlar (D) İletim borusu (İb) Örtü tüyü Mezokarp parçası (Mp) N Sd St Salgı tüyü (St) Nişasta taneleri (N) Sklarenkima demeti (Sd) Şekil M-4 numunesine ait mikroskop görüntüleri

48 33 Yt St S Polen Yıldız tüyü (Yt) Stomalar (S) Salgı tüyü (St) N Kt Kamcı örtü tüyü (Kt) Druzlar Nişasta taneleri (N) Şekil M-5 numunesine ait mikroskop görüntüleri

49 34 İd S İletim demeti (İd) Stomalar (S) Polen D Sünger parankiması Druzlar (D) Şekil M-6 numunesine ait mikroskop görüntüleri

50 35 Öt S Polen Yıldız örtü tüyü Stomalar (S) Örtü tüyü (Öt) St Endosperma Salgı tüyü (St) Druzlar Şekil M-7 numunesine ait mikroskop görüntüleri

51 36 P Bb Öt Polen (P) Örtü tüyü (Öt) Kamçı örtü tüyü Basit billur kristalleri (Bb) Öt S Stomalar (S) Druzlar Örtü tüyleri (Öt) Şekil M-8 numunesine ait mikroskop görüntüleri

52 37 N P Öt Polen (P) Örtü tüyü (Öt) Nişasta taneleri (N) Sk D Sklereit (Sk) Druzlar (D) Şekil M-9 numunesine ait mikroskop görüntüleri

53 38 Ob Yt Polen Odun borusu (Ob) Yıldız örtü tüyü (Yt) Ob Sd St S Stomalar (S) Odun borusu (Ob) Palizat parankiması Sklerenkima demeti (Sd) Salgı tüyü (St) Şekil M-10 numunesine ait mikroskop görüntüleri

54 İNCE TABAKA KROMOTOGRAFİSİ (İTK) Tablo 3.2. de belirtilen şartlar altında yapılan İTK çalışması sonucunda sadece çiçek örneklerinin en yoğun olduğu numune M-2 de hafif kırmızı bir zon oluştu. Referans çözelti olarak kullanılan metilen mavisi ve M-2 numunesinde oluşan lekelerin Rf değerleri hesaplandı (MM Rf= 0.42, Ma= 0.16). Bu sonuçlar, referans kaynaklardaki sonuçlar ile kıyaslandığında bu maddenin Malva türlerinin ana etken maddelerinden olan malvidin olduğu sonucuna varıldı. MM MM Ma Şekil yukarıda detayları verilmiş olan şartlar altında yapılan İTK uygulama sonuçları (MM: Metilen mavisi Ma: Malvidin) 4.3. KURUTMA KAYBI Avrupa Farmakopesi ne uygun olan droglar için kurutma kaybı oranı maksimum % 12 olmalıdır. Yapılan deney sonucu bulunan kurutma kaybı miktarı bütün numuneler için %12 den küçük bulunmuştur.

55 40 Tablo 4.3. Numunelerin kurutma kaybı sonuçları NUMUNE DARA (GRAM) KURU TOPLAM AĞIRLIK (GRAM) YAŞ DROG AĞIRLIĞI (GRAM) KURU DROG AĞIRLIĞI (GRAM) NEM MİKTARI (GRAM) NEM ORANLARI (%) M-1 36,063 36,980 1,000 0,917 0,083 8,3 M-2 39,355 40,285 1,000 0,930 0,070 7 M-3 35,526 36,471 1,000 0,945 0,055 5,5 M-4 39,045 39,982 1,000 0,937 0,063 6,3 M-5 39,413 40,354 1,000 0,941 0,059 5,9 M-6 33,414 34,352 1,000 0,938 0,062 6,2 M-7 38,164 39,091 1,000 0,927 0,073 7,3 M-8 30,510 31,438 1,000 0,928 0,072 7,2 M-9 35,314 36,247 1,000 0,933 0,067 6,7 M-10 32,040 32,974 1,000 0,934 0,066 6,6

56 BÜTÜN KÜL TAYİNİ Avrupa Farmakopesi ne uygun olan droglar için kurutma kaybı oranı maksimum % 14.0 tür. Yapılan deney sonucu bütün numunelerdeki bütün kül miktarı % 14.0 ün üzerinde bulunmuştur. Dolayısıyla sonuçlar Avrupa Farmakope sine uygun değildir. Tablo 4.4. Numunelerin bütün kül tayini sonuçları NUMUNE DROG MİKTARI (GRAM) KÜL MİKTARI (GRAM) KÜL ORANLARI (%) M M M M M ,7 M M M ,2 M M ASİTTE ERİMEYEN KÜL MİKTAR TAYİNİ Avrupa Farmakopesi nde asitte erimeyen kül miktarı tayininde oluşan kül miktarı maksimum % 2 olmalıdır. Bütün kül miktar tayini sonrası ortaya çıkan külleri asit ile muamele edildi ve tekrar kül fırınında yakıldı. Krozeler sabit tartıma getirildi. Bu deney sonucunda ortaya çıkan yüzdelerden hiç biri Avrupa Farmakopesi nde belirtilen aralıkta değildir.

57 42 Tablo 4.5. Asitte erimeyen kül miktarı yüzdeleri NUMUNE KÜL MİKTARI (GRAM) ASİTTE ERİMEYEN KÜL MİKTARI KÜL ORANLARI (%) (GRAM) M ,0051 2,20 M ,0047 2,57 M ,0085 4,09 M ,0072 3,67 M ,0050 2,54 M ,0045 2,09 M ,0053 2,37 M ,0057 2,81 M ,0061 2,88 M ,0039 2, ŞİŞME İNDİSİ TAYİNİ Şişme indisi tayininde Avrupa Farmakopesi ne göre minumum % 15 olması gerekmektedir. Yapılan şişme indisi analizinde bekletilen numunelerin hiç birinde anlamlı bir artış olmamıştır.

58 43 5. TARTIŞMA VE SONUÇ Bu çalışmada, ülkemizde Ebegümeci adı altında Kayseri aktarlarında satılan 10 adet drog örneğinin Avrupa Farmakopesi ne uygunluğu araştırılmıştır. Ebegümeci bitkisi halk arasında çeşitli amaçlarla kullanılan bir drogtur. Ülkemizde ve dünyada hem besin olarak kullanılmakta hem de infüzyon ve dekoksiyon halinde taşıdığı müsilaj nedeniyle solunum ve sindirim sistemi tahriş ve iltihaplarında koruyucu olarak dahilen; cilt üzerindeki çıban ve yaraların tedavisinde ise lapa halinde haricen kullanılır. Memleketimizin kırsal bölgelerinde, taze ebegümeci dalı çocuk düşürücü olarak kullanılmaktadır. M. sylvestris bitkisinin halk arasında ısırgan otu dalamasında ve astım tedavisinde kullanıldığı kaydedilmiştir. Alman komisyon E monograflarında çiçeklerin, ağız ve boğaz mukoz membranlarının irritasyonunu azaltmak için ve ayrıca gastroenterit gibi mide-barsak sistemi hastalıklarında ve üst solunum sistemi hastalıklarında kullanıldığı kayıtlıdır. İtalya da soğuk algınlığı öksürük, ateş ve bronşit tedavisinde Tussilago farfara, Rosa canina ve Mentha pulegium ile birlikte kullanılır. Ayrıca, yaprakların, ağızdaki yaralarla, kabızlıkta hafif laksatif olarak, boğaz inflamasyonunda ve diş ağrısını hafifletmek için kullanıldığı kayıtlıdır (3, 4, 9, 24, 33). Morfolojik çalışmada numuneler çiçek, gövde-sap parçaları, yaprak ve kirlilikler şeklinde gruplandırıldı çıkan sonuçlar Tablo 4.2. de detaylı bir şekilde belirtilmiştir. Bu analizde M-2 numunesi hariç diğer tüm örneklerimizde aşırı derecede kirlilik, yaprak ve sap-gövde parçaları bulunduğu görüldü. Bu inceleme sadece M-2 numunesinin diğer numunelere göre drog tanımına daha uygun olduğu söylenebilir. Ancak burada da standardizasyon söz konusu değildir. Avrupa Farmakopesi nde belirtilmiş olan Malva flos drogunda görülmesi gereken karaktersitik yapıların başlıcaları şunlardır: Mezofil parçaları, kalsiyum oksalat kristalleri, yıldız şekilli tüyler, kapitat salgı tüyleri, sferik polen taneleri, druzlar, nişasta taneleri, stigma ve kaliks parçaları