T.C. ATILIM ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ KAMU HUKUKU ANA BİLİM DALI ANAYASA YARGISINDA BİREYSEL BAŞVURU YOLU VE TÜRKİYE DE GELİŞİMİ

Transkript

1 T.C. ATILIM ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ KAMU HUKUKU ANA BİLİM DALI ANAYASA YARGISINDA BİREYSEL BAŞVURU YOLU VE TÜRKİYE DE GELİŞİMİ YÜKSEK LİSANS TEZİ Hazırlayan Seda DUYSAK FİDAN Tez Danışmanı Prof. Dr. Levent Köker ANKARA-2013

2 T.C. ATILIM ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ KAMU HUKUKU ANA BİLİM DALI ANAYASA YARGISINDA BİREYSEL BAŞVURU YOLU VE TÜRKİYE DE GELİŞİMİ YÜKSEK LİSANS TEZİ Hazırlayan Seda DUYSAK FİDAN Tez Danışmanı Prof. Dr. Levent Köker ANKARA-2013

3

4 i ÖNSÖZ Bir anne ve hakim sıfatlarım ile başladığım yüksek lisans çalışmam boyunca bana anlayış gösterdiği için eşim, çoğu zaman onlara ayırmam gereken zamanda çalışmak zorunda kaldığım için biricik oğlum ve kızıma, yaşadığım her an desteklerini bir an olsun esirgemeyen anneme ve babama, nihayet yüksek lisans çalışmamın tümünde yardımları ile bana yön veren, eleştirileri ile katkıda bulunan değerli hocam Profesör Doktor Levent Köker e teşekkür ederim.

5 ii KISALTMALAR a.g.e. : adı geçen eser a.g.k. : adı geçen kitapçık a.g.m. : adı geçen makale AİHM : Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi AİHS : Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi AMKD : Anayasa Mahkemesi Kararları Dergisi AYD : Anayasa Yargısı Dergisi AYM : Anayasa Mahkemesi Bkz : Bakınız C. : Cilt CMK : Ceza Muhakemeleri Kanunu DDDGK : Danıştay Dava Daireleri Genel Kurulu E. : Esas E.T.-e.t : erişim tarihi HMK : Hukuk Muhakemeleri Kanunu HUKAB : Hukuk Adamları Birliği K. : Karar K.T.-k.t : Karar Tarihi Md.-m. : Madde R.G. : Resmi Gazete s. : sayfa S. : Sayı s.k. : sayılı kanun TBBD : Türkiye Barolar Birliği Dergisi TBMM : Türkiye Büyük Millet Meclisi TDK : Türk Dil Kurum v.d. : ve devamı v.s. : ve sair YSK :Yüksek Seçim Kurulu y.y. : yayın yeri yok

6 iii İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ...i KISALTMALAR...ii İÇİNDEKİLER...iii GİRİŞ...1 BİRİNCİ BÖLÜM ANAYASA YARGISI, TÜRK ANAYASA MAHKEMESİNİN KONUMU KURULUŞU, GÖREV ve YETKİLERİ, ANAYASAYA UYGUNLUK DENETİMİNİN YOLLARI ( DENETİM ŞEKİLLERİ ) I. ANAYASA YARGISI... 3 A. Anayasa Yargısının Kavramsal Anlamı... 3 B. Anayasa Yargısının Varlık Nedeni... 5 C. Anayasa Yargısının Varlık Şartları... 6 D. Anayasa Yargısının Meşruluğu... 6 E. Anayasa Yargısının Fonksiyonu... 7 F. Anayasa Yargısı Modelleri Amerikan Modeli Kara Avrupa sı Modeli... 8 G. Anayasa Yargısının Türkiye de Tarihsel Gelişi Anayasası Öncesi Anayasası ve Sonrası... 11

7 iv II. TÜRK ANAYASA MAHKEMESİNİN KONUMU, KURULUŞU, GÖREV VE YETKİLERİ A Anayasasına Göre Anayasa Mahkemesinin Konumu B. Anayasa Mahkemesinin Kuruluşu Üyelerin Seçimi Üyelerin Statüsü Üyelerin Görev Süresi ve Üyeliğin Sona Ermesi C. Anayasa Mahkemesinin Görev Ve Yetkileri III. ANAYASAYA UYGUNLUK DENETİMİNİN YOLLARI A. Soyut Norm Denetimi ( İptal Davası ) İptal Davası Açma Yetkisi İptal Davasında Süreler İptal Davasında Usul B. Somut Norm Denetimi ( İtiraz Yolu ) Somut Norm Denetiminin Konusu Somut Norm Denetiminin Şartları a. Bakılmakta Olan Bir Dava Olması b. Davaya Bakmakta Olan Bir Mahkeme Olması c. Uygulanacak Hüküm Olması d. Mahkemenin Uygulanacak Hükmü Re sen veya İtiraz Üzerine Anayasaya Aykırı Görmesi veya Aykırılık İddiasının Ciddi Olduğu Kanısına Varması e. Somut Norm Denetiminin İşleyiş Usulü C. Bireysel Başvuru Yolu... 37

8 v İKİNCİ BÖLÜM ANAYASA YARGISINDA BİREYSEL BAŞVURU YOLU I. BİREYSEL BAŞVURU YOLU A. Bireysel Başvuru Kavramı B. Bireysel Başvuru Yolunun Tanımı Ve Nitelikleri Bireysel Başvuru Yolunun Tanımı Bireysel Başvuru Yolunun Nitelikleri a. Bireysel Başvuru Yolunun Anayasal Bir Yargı Yolu olması b. Bireysel Başvuru Yolunun Temel Hak ve Özgürlük İhlallerine Karşı Kullanılması c. Bireysel Başvuru Yolunun İkincil Nitelikte Olması d. Bireysel Başvurunun Kamu Gücü İşlemlerine Karşı Kullanılması C. Bireysel Başvuru Yolunun İşlevi II. BİREYSEL BAŞVURU YOLUNUN TÜRKİYE DE TARİHSEL GELİŞİMİ A. Genel Olarak B. Türk Hukukunda Bireysel Başvuru Yolunun Tarihsel Gelişimi III. BİREYSEL BAŞVURU YOLUNUN KOŞULLARI A. Genel Olarak B. Bireysel Başvuru Hakkına Sahip Olanlar Herkes Kavramı: Gerçek Kişiler Tüzel Kişiler Yabancı Uyruklu Kişiler C. Bireysel Başvuruya Konu Edilebilecek İşlemler D. Bireysel Başvurunun Konusu... 66

9 vi E. Bireysel Başvuruda Hukuki Yarar F. Bireysel Başvuru Yolundan Önce Diğer Başvuru Yollarının Tüketilmiş Olması IV. BİREYSEL BAŞVURU USULÜ A. Başvuru Merci B. Bireysel Başvuru Dilekçesinde Belirtilmesi Gerekenler C. Bireysel Başvuru Süresi D. Bireysel Başvuru Harcı V. BİREYSEL BAŞVURULARIN İNCELENMESİ A. Kabul Edilebilirlik Bakımdan İnceleme B. Esas Bakımından İnceleme VI. BİREYSEL BAŞVURU SONUNDA ANAYASA MAHKEMESİ TARAFINDAN VERİLECEK KARARLAR A. Genel Olarak B. Yeniden Yargılama İçin Dosyanın İlgili Mahkemeye Gönderilmesi C. Tazminata Hükmedilmesi veya Genel Mahkemelerde Dava Açılması Yolunun Gösterilmesi D. Bireysel Başvurudan Feragat ve Düşme E. Pilot Karar F. Bireysel Başvuru Hakkının Kötüye Kullanılması G. Bireysel Başvuru Sonunda Verilen Kararların Yerine Getirilmesi VII. BİREYSEL BAŞVURU YOLUNUN ETKİLİLİĞİ SORUNU VIII. BİREYSEL BAŞVURU YOLUNA YÖNELİK ELEŞTİRİLER A. Genel Olarak B. Hukukçuların Bireysel Başvuru Yolunun Anayasal Ve Yasal Mevzuatı Üzerine Getirdiği Eleştiriler Bireysel Başvuruda Kanun Yolunda Gözetilmesi Gereken Hususlarda İnceleme Yapılamaz Hükmüne Getirilen Eleştiriler

10 vii 2. Bireysel Başvuru Hak Öznelerine Getirilen Eleştiriler Bireysel Başvurunun Konusunu Oluşturan Temel Hak ve Özgürlüklere Getirilen Eleştiriler Bireysel Başvuruya Konu Olamayacak İşlem ve Kararlara Yönelik Eleştiriler Bireysel Başvuru Usulüne İlişkin Bazı Düzenlemelerin İçtüzüğe Bırakılmış Olmasına Getirilen Eleştiriler Bireysel Başvuru Yolunun Anayasa Mahkemesinin İş Yükünü Altından Kalkılamayacak Hale Getireceğine Yönelik Eleştiriler SONUÇ KAYNAKÇA EKLER EK 1: Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ve Eki Protokoller EK 2: Bireysel Başvuru Formu EK 3: Bireysel Başvuru Kılavuzu ÖZET ABSTRACT...188

11 1 GİRİŞ İnsan, geleneklerin, dinin ve otoritenin baskısı, yönlendirmesi ve gücü altında yaşadığı ortaçağdan aklını kullanmayı öğrenmeye başlaması ile kurtulmuştur. Gücün taşıyıcıları olan otoriteye karşı girişilen kanlı mücadele, insanın özerkliğini ve varoluş gayesini elde etme çabasıdır. Bu çabanın sonunda insan hakları terimi doğmuştur. Köle ya da tebaa olan insan, özgürlük için verdiği mücadele sonundaki kazanımını önce bildiriler ile, daha sonra anayasalarda yazılı hale getirerek ve parlamentodaki siyasal temsil yoluyla koruyacağını sanmıştır. İkinci dünya savaşı sonrasında, parlamento işlemleri ile en temel hakları ağır biçimde ihlal edilen insan, temel hak ve özgürlüklerini parlamentoya karşı da koruması gerektiğinin farkına varmıştır. Bu durum, Anayasa yargısı fikrinin ortaya çıkış noktası olmuştur. Anayasa yargısı ile anayasal düzenin siyasi sisteme karşı korunması amaçlanmıştır. Anayasal düzenin korunması çerçevesinde, kamu gücünün sınırları olan temel hak ve özgürlüklerin de korunması sağlanacaktır. Anlaşılacağı gibi temel amaç anayasal düzenin korunması olup, temel hak ve özgürlüklerin korunması ancak bu koruma sağlanırken ortaya çıkabilecektir. İnsanın sahip olduğu temel hak ve özgürlüklerin pasif biçimde korunması yeterli görülmemiş ve birçok devlet tarafından bireylere sahip oldukları temel hak ve özgürlükleri kamu gücüne karşı etkin bir biçimde korumak için Anayasa Mahkemelerine başvuru imkanı tanınmıştır. Bireysel başvuru -anayasa şikayeti- kurumu, bireylere, salt insan oldukları için sahip oldukları temel hak ve özgürlükleri kamu gücünün ihlallerine karşı doğrudan koruma sağlayan bir başvuru yolu olarak ortaya çıkmıştır. Bireysel başvuru yolunun tarihsel geçmişi çok eskiye dayanmamaktadır. Federal Almanya da 1951 yılında uygulanmaya başlanmış, Türkiye de 1961 Anayasası nın hazırlıkları sırasında tartışılan kurum kabul edilmemiştir yılına gelindiğinde ise, 5982 sayılı Anayasa Değişikliği Hakkındaki Kanunun TBMM tarafından kabul edilip, 12 Eylül 2010

12 2 günlü halk oylaması ile çoğunluğun evet oyunu almasından sonra Anayasamızın 148. maddesine eklenen fıkralar ile Anayasa Mahkemesine bireysel başvuruları inceleme yetkisi verilmiştir. Bu çalışmada, Anayasa Yargısı, Türk Anayasa Mahkemesi nin konumu, kuruluşu, işlevi ve anayasaya uygunluk denetiminin yolları incelendikten sonra, denetim yollarının sonuncusu olarak 2010 yılında yapılan Anayasa değişikliği ile hukuk sistemimize giren bireysel başvuru yolu incelenecektir. Bireysel başvuru yolunun tanımı, nitelikleri, işlevi, tarihsel gelişiminin ele alınmasından sonra pozitif hukuk sistemimizde düzenlendiği biçimi ile bireysel başvuru yolunun koşulları, usulü, incelenmesi ve başvurular sonunda Anayasa Mahkemesi tarafından verilecek kararlar değerlendirilecektir. Son olarak bireysel başvuru yolunun etkili bir iç hukuk yolu olarak kabul edilip edilmeyeceği konusu ile başvuru yoluna yönelik getirilen eleştirilere de değinilecektir. Bireysel başvuru yolunun, Anayasa Mahkemesinin bu yöndeki başvurular sonunda vereceği kararlar ile somutlaşacağı açık olup, getirilen bazı eleştirilere de bir cevap olacaktır. Mahkemenin, çalışma süresi içinde verdiği ve yayınladığı kararlara da ilgili bölümlerde yer vererek bireysel başvuru yolunun Türkiye deki gelişimini tartışmaya çalışacağım.

13 3 BİRİNCİ BÖLÜM ANAYASA YARGISI, TÜRK ANAYASA MAHKEMESİNİN KONUMU KURULUŞU, GÖREV ve YETKİLERİ, ANAYASAYA UYGUNLUK DENETİMİNİN YOLLARI ( DENETİM ŞEKİLLERİ ) I. ANAYASA YARGISI A. Anayasa Yargısının Kavramsal Anlamı Literatürde anayasa yargısının kavramsal tanımının tamamen pozitif hukuk metinlerinden yola çıkılarak yapıldığını gördüğümüz gibi teorik yaklaşımlar ile yapılan tanımlara da rastlamaktayız. Esasen bu ayırım anayasa yargısının hangi kapsamda anlaşıldığı ile doğrudan ilgilidir. Pozitif hukuk metinlerinden yola çıkılarak yapılan tanımlarda, anayasa yargısının konusu, sınırları ve işlevi tamamen pozitif hukuk meselesi olarak ele alınmakta olduğundan yapılan tanım çok daha kolay ve işlevsel olmaktadır. Maddi anlamda anayasa yargısı, kanunların anayasaya uygunluğunun yargısal denetimidir 1. Anayasaya uygunluk denetiminin yargı eliyle yapılmasının yöntem ve esaslarına ilişkin kurallar dar anlamda anayasa yargısı olarak tanımlanmıştır 2. 1 Metin Kıratlı, Anayasa Yargısında Somut Norm Denetimi, Ankara, Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, 1966, s Yılmaz Aliefendioğlu, Anayasa Yargısı, Ankara,Yetkin Yayınları, 1997, s. 37

14 4 Anayasa yargısı, yargılama süreci içerisinde hukuka uygunluğun ne anlama geldiği konusunda, Anayasa hukukunu esas ve kriter alarak bağlayıcı bir şekilde karar vermektir. 3 Görüldüğü gibi, Anayasa Hukukuna uygunluğu doğrudan güvence altına alan ve mahkemelerce yerine getirilen her türlü yargısal faaliyet anayasa yargısı olarak tanımlanmıştır. Anayasa yargısının pozitif hukuk sınırları içindeki boyutu yanında, siyasi, ekonomik ve sosyal dengelere verdiği kararlarla etkide bulunabilme gücü nedeniyle kavramsal tanım kapsamına bu hususlarında dahil edilmesi gerekmektedir. Geniş anlamda anayasa yargısı, doğrudan doğruya anayasa hükümlerine uyulması ve böylelikle temel hak ve özgürlüklerin otorite karşısında güvence altına alınması amacını güden bütün yargısal işlemleri veya anayasa hukukundan kaynaklanan problemlerin, devlet organlarının hak eksenli bir hukuki bakış açısıyla sınırlandırılması yoluyla, yargı mercileri tarafından yargısal usul kuralları dahilinde bir sonuca bağlanması sürecini ifade eder 4. Tarihsel gelişim süreci içerisinde, gücü elinde bulunduran otoritenin elinden zor kullanılarak koparılmış bulunan temel hakların devlet gücü karşısında korunması için anayasa hukuku kapsamında ve değişen yaşam ilişkilerine uyarlanmış yorum yoluyla bir yargılama süreci sonunda bağlayıcı olarak karar verme faaliyetine anayasa yargısı diyebiliriz. 3 Zafer Gören, Anayasa Hukukuna Giriş, İzmir, Dokuz Eylül Üniversitesi Yayınları, 1999,s Mehmet Merdan.Hekimoğlu, Türk Anayasa Yargısının Hukuki Boyutları: Alman Hukuku Işığında, Ankara, Detay Yayınları, 2004, s.13

15 5 B. Anayasa Yargısının Varlık Nedeni Anayasa yargısının varlık nedeni özgürlükleri koruma işlevinde saklı bulunmaktadır 5. İnsan haklarına dayanan bir sistemde normlar hiyerarşisinin en üstünde, temel hak ve özgürlükler yer alır. Normlar hiyerarşisinin bulunduğu bir sistemde kanunlar, temel hak ve özgürlüklerin düzenlendiği anayasaya aykırı olamaz. Buna anayasanın üstünlüğü ilkesi denir tarihli Anayasamızın 11. maddesinin başlığı Anayasanın Bağlayıcılığı ve Üstünlüğü olup, kanunların anayasaya aykırı olamayacağı açıkça yazılı bulunmaktadır. Buna göre yasama organı anayasaya aykırı kanun yapamaz. Ancak her zaman soyut olarak konulmuş bu kural tek başına yeterli olmamaktadır. Yasama organı anayasaya aykırı kanun yaparsa ne olacaktır? Anayasanın üstünlüğü ilkesinin yöneticilerin takdirine bırakılan soyut bir temenni olmaktan çıkartılması için anayasa yargısına ihtiyaç vardır. Kanunların anayasaya uygunluğunun yargısal denetimi anayasa yargısı tarafından yerine getirilir. Anayasa yargısının varlığının, yargı yolu devletine yol açabileceği yönünde eleştiriler bulunmakta ise de, temel haklara yönelik yasama da dahil olmak üzere kamu güçlerinden gelen müdahaleleri engelleyemeyen bir devletin kamu düzenini yaşama geçiremediği, hukukun üstünlüğüne dayalı bir hukuk devleti haline gelmediği deneyimlendiğinden neredeyse bütün ileri demokrasilerde anayasa yargısı modeli oluşturulmuştur. Bu bağlamda anayasa yargısının temel işlevi, anayasal demokratik düzeni, insan haklarına dayanan tüm çağdaş nitelikleri ile gerçek bir hukuk devleti haline getirerek demokratik rejimin en içtenlikli en yürekli koruyucusu olmak, siyasal güçleri ret kararları ile duraksamadan, iptal kararları ile olası yanlışlardan alıkoyarak buhran ve bulanımlar ile kavga ve kargaşayı önleyip 5 Hekimoğlu, age., s.14

16 6 gidermek ve böylece demokratik rejime en yararlı katkıyı sağlamak olmalıdır 6. C. Anayasa Yargısının Varlık Şartları Bir anayasa yargısının varlık şartı, ülkede kanunların üstünde yer alan bir anayasanın var olmasıdır 7. Şu halde kanunların anayasaya uygunluğunun denetimi kavramının ortaya çıkması için ilk ve zorunlu şart, yazılı ve sert bir anayasanın varlığıdır 8. Bu biçimde bir anayasaya sahip olmayan ülkelerde anayasa yargısı olması mümkün değildir. Ne var ki yazılı ve sert bir anayasanın varlığı anayasa yargısı sisteminin oluşması için yeterli olmayıp kanunların anayasaya aykırı olamayacağının denetim işinin yargıya bırakılması yönünde bir iradenin de bulunması gereklidir. D. Anayasa Yargısının Meşruluğu Anayasa Mahkemesi gibi geniş yetkilerle donatılmış bir mahkemeyi erkler ayrılığına dayalı klasik bir demokratik parlamenter sisteme yerleştirmek kolay değildir 9. Batı demokrasilerinde siyasal toplumun kaderi ile ilgili konularda son karar verme yetkisi, halkın çoğunluk iradesi ile seçilmiş parlamentoda bulunması gerektiğinden, mahkeme niteliğindeki bir kurul olsa dahi, atanmış bürokratik bir organın parlamentonun yaptığı yasaları geçersiz kılabilmesinin demokratik rejimin temel ilkeleri ile bağdaşmadığı ileri sürülmüş; buna karşılık ise, modern demokrasinin çoğunlukçu değil, anayasal bir demokrasi olduğu, anayasal bir demokraside seçilmiş 6 Yekta Güngör Özden in Anayasa Mahkemesinin 34. kuruluş yıldönümü açılış konuşması, erişim, tarihi, Kemal Gözler, Türk Anayasa Hukuku Dersleri, Bursa, Ekin Kitabevi Yayınları, 2000, s Ergun Özbudun, Türk Anayasa Hukuku, 12. baskı, Ankara, Yetkin Yayınları, 2011,s Zafer Gören, Anayasa Hukuku, Ankara, Yetkin Yayınları, 2011, s.266

17 7 organlarında ancak anayasa ile sınırlanmış bir alanda yetki sahibi olduğu, parlamentonun üstünlüğü ilkesinin sadece diğer organ ve makamlara nispetle bir anlam taşıdığı, yoksa parlamentonun yetkilerinin sınırsız olduğu anlamına gelmediği iddia edilmiştir 10. Klasik demokrasi teorisine göre anayasa yargısının, yetkisini serbest seçim süreci sonucunda oluşan halk iradesinden almadığı için siyasi meşruiyeti bulunmadığı söylenebilir ise de temel hak ve özgürlükleri siyasi otorite karşısında koruyan bir anayasa yargısı, bu görevini ifa ettiği ölçüde, çağdaş demokratik rejimin kazandığı yeni boyutlar açısından siyasi bir meşruluk temeline de sahip olacaktır. Anayasa yargısının demokratik meşruiyetini, hukukun egemenliği ilkesinden aldığı söylenebilir. Bununla birlikte parlamentonun üstünlüğünün kırılması ve öneminin bir mahkemeye kaydırılmasının gerekçelendirilmesi için sadece hukuk devleti düşüncesi yeterli görülmemiş, Anayasa Yargısının gerçek meşruluğunu, Devlet gücünü temel uzlaşma olarak bağlayan Anayasanın üstünlüğünden aldığı anlayışı ağırlık kazanmıştır 11. E. Anayasa Yargısının Fonksiyonu Anayasa Yargısı, Anayasanın mutlaklığı ve bağlayıcılığının güvence altına alınması için hukuksal bir koruma aracı durumundadır 12. Bu cümleden belirli bir devlet anlayışını taşıyan anayasanın, anayasa yargısı yoluyla korunması ile anayasa yargısının devlet iradesinin belirmesi sürecine katıldığı ve katkıda bulunduğunu söyleyebiliriz. Devlet iradesinin belirmesi teriminden anlaşılacağı üzere anayasa yargısına konu uyuşmazlıklar siyasal uyuşmazlıklar olacaktır. Ancak yargısal denetimde anayasa normları esas 10 Mustafa Erdoğan, Anayasal Demokrasi, Ankara, Siyasal Kitabevi, 1999, s Gören, Anayasa Hukukuna Giriş,s Gören, Anayasa Hukuku, s.274

18 8 alındığı sürece, siyasi uyuşmazlıkların hukuk kriterlerine göre çözümü anayasa yargısı tarafından sağlanabilecektir. F. Anayasa Yargısı Modelleri 1. Amerikan Modeli Kanunların anayasaya uygunluğunun denetimi ilk kez Amerika Birleşik Devletlerinde 1803 yılında Federal Yüksek Mahkemesinin Marbury ile Madison davasında uygunluğun mahkemece denetleyebileceği yönünde vardığı kuvvetli gerekçeler ihtiva eden kararı ile ortaya çıkmıştır tarihli tarihin en eski yazılı anayasa olma özelliğini taşıyan Ameri Birleşik Devletleri Anayasası nda kanunların anayasaya uygunluğunun yargısal denetim yoluyla sağlanacağına ilişkin bir hüküm bulunmamakta idi. Kanunların anayasaya uygunluğunun normal mahkemeler tarafından denetlenmesini esas alan ve Amerika Birleşik Devletleri yanında Avusturalya, Hindistan, Japonya, Arjantin, Meksika, Kanada, Norveç, Danimarka, İsveç ve kısmen Yunanistan gibi devletlerde de uygulanan bu sisteme Amerikan Modeli anayasa yargısı veya ademi merkezi tipte anayasa yargısı adı verilmektedir Kara Avrupa sı Modeli İkinci dünya savaşından sonra, savaş sırasında yaşanan acı tecrübeler, hukuk devleti ve hukukun üstünlüğü ilkelerinin genel kabul görmesini sağladı. Kanunların anayasaya uygunluğunun yargısal denetimi, savaş sonrası duyulan gereksinim ile özellikle Avrupa da yeni yapılan anayasalarda, anayasa yargısının bu işle görevlendirilmiş özel mahkemeler 13 Gözler, age., s.451

19 9 tarafından yerine getirilmesi sistemine geçildi. Buna da Avrupa modeli anayasa yargısı denmektedir 14. Anayasa yargısının özel bir mahkeme denetimi ile gerçekleştirilmesi ile genel mahkemeler eliyle gerçekleştirilmesi arasındaki en önemli avantajı anayasa metinlerinin yorumlanmasında içtihat birliğinin sağlanmasına ve genel hukuk sorunlarının dışında sadece anayasaya uygunluk denetimine konsantre olunmasına imkan veren bir yapısal özelliğe sahip olmasıdır 15. G. Anayasa Yargısının Türkiye de Tarihsel Gelişi 1876 tarihli Kanuni Esasi si de dahil olmak üzere esasen tüm anayasalarımızda anayasanın değiştirilmesi kanunlara göre daha zor şartlara bağlı tutulduğundan anayasa yargısının ön koşulları hep mevcut idi. Bu dönemi iki kısımda inceleyebiliriz Anayasası Öncesi Tarihimizin ilk yazılı anayasası olan 1876 tarihli Kanuni Esasi'de, 1921 ve 1924 anayasalarımızda, anayasal denetimin yargısal yolla yerine getirilmesi biçimindeki bir düzenlemeyi aramak, anayasa yargısının Avrupa modelinin ikinci dünya savaşından sonra belirip gelişmeye başladığını düşündüğümüzde doğru olmayacaktır. Buna karşın az önce değinildiği gibi, ilk anayasanın yapıldığı 1876 Kanuni Esasi si de dahil olmak üzere anayasal denetime yönelik düzenlemelere rastlanmaktadır tarihli Kanuni Esasi nin 115. maddesinde Kanun-u Esasinin bir maddesi bile hiçbir sebep ve bahane ile tatil ve icradan iskat edilemez 14 Gözler, a.g.e., s Hekimoğlu, age., s. 41

20 10 denilerek anayasanın üstünlüğü ilkesi benimsenmiştir 16. Yine 64. maddesinde Heyeti Ayan, Heyeti Mebusandan verilen kavanin layihalarını tetkik ile eğer bunlarda kanuni esasi ahkamına halel verir bir şey görür ise mütealaasının ilavesiyle ya kat iyen red veyahut tadil ve tashih olunmak üzere Heyeti Mebusuna iade eder 17, düzenlemesi ile anayasanın yalnızca siyasal denetimine yer verilmişti Teşkilat-ı Esasiye Kanununda ise anayasa yargısına yönelik hiçbir hüküm bulunmamaktadır Teşkilat-ı Esasiye Kanunu nda, anayasanın üstünlüğü ilkesi benimsenmiştir. Nitekim 103. maddesi ile Teşkilat-ı Esasiye Kanunu nun hiçbir maddesi, hiçbir sebep ve bahane ile ihmal ve tatil olunamaz. Hiçbir kanun Teşkilatı-ı Esasiye Kanunu na münafi olamaz denilerek kanunların anayasaya aykırı olamayacağı açık biçimde düzenlenmiştir. Ancak 1924 Teşkilat-ı Esasiye Kanunu nda, kanunların anayasaya uygunluğunun nasıl denetleneceği konusunda bir düzenleme getirilmemiştir. Öğreti bu konuda mahkemelerin yargı yetkileri dahilinde önlerine gelen bir uyuşmazlıkta uygulayacakları kanunların anayasaya uygun olup olmadığını denetleyebilecekleri yönünde görüşler ileri sürmüş ise de, Yargıtay Hukuk Genel Kurulu, günlü, 4/209/96 Esas, 140 Karar sayılı ilamında mahkemelerin kanunların anayasaya uygunluğunu denetleme yetkisi bulunmadığını kabul etmiştir. Danıştay ın ise bu konuda çelişkili kararları vardır Anayasasının yapıldığı günlerde, Avrupa da tek Anayasa Mahkemesi Avusturya da bulunmaktaydı Suna Kili, A.Şeref Gözübüyük, Türk Anayasa Metinleri, yy, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 1985, s Kili, Gözübüyük, a.g.e., s Yılmaz Aliefendioğlu, Anayasa Yargısı ve Türk Anayasa Mahkemesi, Ankara,Yetkin Yayınları, 1996, s DDDGK gün, 1949/318 Esas, 1950/22 Karar 2-DDDGK gün, 1949/320 Esas, 1950/128 Karar 20 Gözler, age., s.453

21 Anayasası ve Sonrası a Anayasası Dönemi: 1961 Anayasa sının yapıldığı dönemde, Avrupa da birkaç ülkede (Avusturya, Almanya ve İtalya da, kısmen de Fransa da) anayasanın yargısal yolla denetimi mevcut idi Anayasası, Avrupa tipi anayasa yargısı sistemini benimseyen ve bir Anayasa Mahkemesi Kuran Avrupa da dördüncü Anayasadır 22. Anayasa yargısı oluşturmaya yönelik düzenlemelerle ilk önce amaçlanan, meclis çoğunluğuna dayalı olarak oluşan otoriter yönetim eğilimleri ihtimalini imkansız kılmak düşüncesidir Anayasasına ve zamanın iktidarına karşı yapılan başlıca tenkit, memleketimizde bir Anayasa Mahkemesi mevcut olmadığı yolunda olduğundan, 27 Mayıs 1960 tan sonra, Anayasamızın yapılmasına hakim olan düşüncelerden belki de en önemlisi, kanunların kazai bir murakabeye tabi tutulması fikri olmuştur 23. Nitekim yılında Anayasaya dayanarak çıkartılan 44 sayılı Anayasa Mahkemesi Kanunu tasarısının gerekçesinde, Anayasa Mahkemesinin kurulma nedenine ilişkin olarak Başka memleketlerde olduğu gibi bizde de öteden beri anayasaya aykırı kanunlara rastlanmakta olması, hususiyle son yıllarda bu tür kanunların sayı ve etkilerinin artması sayesinde kanunların anayasaya uygunluğunu denetleyecek bir yargı yoluna duyulan ihtiyaç şiddetlenmiş bunun tesiriyle bir Anayasa Mahkemesi kurulması isteği ortaya çıkarak umumi efkara mal olmuştur denilmiştir 24. b Anayasası Dönemi: 12 Eylül 1980 askeri darbesini yaşayan Türkiye de yeni bir anayasa yapımı çalışmaları başlamış, darbe öncesinde 21 Kemal Gözler, Türk Anayasa Hukuku Dersleri,12. Baskı, Bursa, Ekin Kitabevi Yayınları, 2011, s Gözler, Türk Anayasa Hukuk Dersleri, s Servet Armağan, Memleketimizde Anayasa, Seçimler ve Anayasa Mahkemesi, İstanbul, Fakülteler Matbaası, 1975, s Hekimoğlu, age., s.57

22 12 anayasadaki özgürlüklerin kötüye kullanılarak ülkede karışıklıklar çıkartıldığı düşüncesi ile hazırlanan Anayasa Milli Güvenlik Konseyince bazı değişikliklere uğratıldıktan sonra 7 Kasım 1982 günü halkoylaması sonucu kabul olunarak 9 Kasım 1982 tarihli mükerrer sayılı resmi gazetede yayınlanarak yürürlüğe konulmuştur Anayasası, 1961 Anayasasına oranla bazı kısıtlamalar getirmiş ise de Anayasa yargısını esasta aynen kabul etmiştir Anayasasında yasaların anayasaya uygunluğu kural olarak bu iş için kurulmuş Anayasa Mahkemesi tarafından yapılacak ise de, Anayasanın 151. maddesinde Anayasa Mahkemesinin bir işin kendisine geliş tarihinden itibaren altı ay içinde kararını verip açıklayacağı, bu süre içinde karar verilmez ise genel mahkemelerin anayasaya aykırılık iddiasını kendi kanısına göre çözümleyerek davayı yürüteceği düzenlenmiş ve böylelikle genel mahkemelere de anayasa yargısı konusunda yetki verilmiş iken, bu hüküm 1982 Anayasasında Anayasa Mahkemesinin 6 ay içinde karar vermemesi durumunda mahkemelerin davayı yürürlükteki kanun hükümlerine göre çözümleyeceği biçiminde değiştirilerek 1961 Anayasası ile genel mahkemelere verilen sınırlı anayasa yargısı yetkisi kaldırılmıştır 27. Ancak, genel mahkemelerin Anayasaya uygunluk denetimi yapabilmeleri yine de olanaklı olup, özellikle bakılmakta olan bir davada mahkemece Anayasaya aykırı görülmeyen ya da tarafların aykırılık savı ciddi bulunmayan konularda, temyiz yolunun kapalı olması veya temyize gidilmemesi; temyize gidildiğinde ise üst derece mahkemece, aynı görüşün paylaşılması ve kararın onanması durumlarında, Anayasa Mahkemesinin dışında olumsuz yönde Anayasal denetim yapılmış olur Anayasası 1961 Anayasasındaki Anayasa Mahkemesi konusunda önemli sayılmayacak bazı değişiklikler dışında, tarih ve mükerrer sayılı Resmi Gazete, erişim 3_1.pdf&main= 26 Aliefendioğlu, a.g.e.,s Anayasa sı 152. maddesi 28 Aliefendioğlu, a.g.e., s.73

23 13 Anayasasının Anayasa Mahkemesi sistemini aynen benimsemiştir günlü 2949 sayılı Yasa, Mahkemenin kuruluşu ve yargılama usullerini 1982 Anayasasına göre yeniden düzenlemiştir Anayasası, 1961 Anayasa sında olduğu gibi 2. maddesinde demokratik hukuk devleti ilkesini Cumhuriyetin nitelikleri arasında sayarken, 148. maddesinde, Anayasa Mahkemesini, yasaların, yasa hükmünde kararnamelerin ve TBMM iç tüzüklerinin biçim ve esas yönden, Anayasa değişikliklerinin ise salt biçim yönünden Anayasaya uygunluğunu denetlemekle görevli ve yetkili kılmıştır. II. TÜRK ANAYASA MAHKEMESİNİN KONUMU, KURULUŞU, GÖREV VE YETKİLERİ A Anayasasına Göre Anayasa Mahkemesinin Konumu Türk Anayasa Mahkemesi günlü Resmi Gazete de yayınlanan 44 sayılı kanunla kurulmuştur. Kuruluşundan bu güne bazı değişikliklere uğramış olmakla birlikte varlığını kesintisiz olarak sürdürmüştür ve 1982 Anayasalarında Anayasa Mahkemesi, Cumhuriyetin temel kuruluşu kesiminde yargı ile ilgili bölümde, 1961 Anayasasında yüksek mahkemelerden ayrı, 1982 Anayasasında ise yüksek mahkemeler arasında ilk sırada yer almıştır. İtalyan Anayasasında Anayasanın Güvencesi başlıklı bölümde, Avusturya Anayasasında Anayasal ve Yönetsel Garantiler başlıklı kesimde, Fransa da Anayasa Konseyi ayrı bir başlıkta, Federal Alman Anayasa Mahkemesi yargı bölümünde, Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti Anayasa Mahkemesi Yüksek Mahkeme içinde yer almıştır 29. Egemenliğin kayıtsız şartsız millete ait olduğu ve yasama yetkisinin millet adına münhasıran TBMM tarafından kullanılacağının esas alındığı bir anayasal sistemde, Meclisin çıkarmış olduğu kanunların anayasaya uygunluğunun 29 Aliefendioğlu, a.g.e.,s.212

24 14 denetlenmesi görevinin verildiği Anayasa Mahkemesinin, anayasanın mutlaklığını koruma biçimindeki görevinin ağırlığı karşısında, yargısal faaliyetine uygun bir anayasal konumda bulunması gerekirdi ve 1982 Anayasalarının sisteminde Anayasa Mahkemesi, şüphesiz yargı organının bir parçası olmak ve bir yüksek mahkeme niteliği taşımakla beraber, fonksiyonunun mahiyeti, ona yargı organı içinde özel ve öncelikli bir mevki vermiştir 30. Anayasa Mahkemesinin tüm önemli yetkileri ve örgütlenişine ilişkin temel ilkeler Anayasada düzenlenerek 31, yasa koyucunun gerçekleştirebileceği rasgele değişikliklere karşı korunmuştur 32. Bu durum, Anayasa Mahkemesinin yapısında ve görevlerinde bir değişiklik yapılabilmesini, çok halde anayasa değişikliği koşuluna bağlı kılmıştır 33. Bu nedenle Anayasa Mahkemesinin Kuruluş ve Yargılama Usulleri Hakkındaki Kanun, önemli ölçüde Anayasa tarafından getirilen ayrıntılı anayasal düzenlemeleri açıklamakla ve tekrar etmekle yetinmiştir. Bu durum anayasa mahkemesinin konumu açısından, diğer yüksek mahkemelere kıyasla önemli ölçüde bir anayasal güvence teşkil edici niteliktedir 34. Gene Anayasaya göre (1961 Anayasası m.148/2; 1982 Anayasası m.149/5) mahkemenin çalışma esasları ve üyeleri arasındaki işbölümü kendi yapacağı iç tüzükle düzenlenir Anayasa Mahkemesinin kendi çalışma esaslarını kendi yaptığı içtüzükle düzenleyebilmesi, bir bakıma yasama organının çalışmalarını kendi yaptığı içtüzüğe göre yürüteceği hükmünü andırmaktadır; böyle bir yetki yönetimsel bağımsızlığın belirtisi sayılabilir Özbudun, age., s Anayasası maddeleri 32 Gören, Anayasa Hukukuna Giriş, s Aliefendioğlu, a.g.e, s Hekimoğlu, age., s Özbudun, age., s.398

25 15 Bu hükümler, Anayasa mahkemesinin gerek 1961 gerek 1982 Anayasalarında, görevinin gerektirdiği bir anayasa organı statüsüne kavuşturulmuş olduğunu kanıtlamaktadır 36. Anayasa mahkemesinin yargısal faaliyetleri ile diğer yüksek mahkemelerin faaliyetleri arasında fark görülmeyebilirse de, anayasa yargısının uğraştığı konuların siyasetle çok daha iç içe geçmiş olduğunda şüphe yoktur. Bu itibarla, anayasa yargısını benimsemiş olan bütün ülkelerde, bu yargıyı oluşturan organların, diğer mahkemelere oranla çok daha belirgin bir siyasal fonksiyon ifa etmek durumunda oldukları muhakkaktır 37. Esasen Anayasada mahkemenin özel konumu ile ilgili herhangi bir düzenleme yer almasaydı dahi, mahkemenin, hem yasal düzenlemeleri denetleyen, hem de bireyleri özellikle siyasi partileri ve siyasetçileri yargılayan tek yargı organı olmasından kaynaklanan öncelikli ve doğal statüsünün varlığı sonucuna kolayca ulaşılabilirdi Anayasasının 153/1. maddesinde Anayasa Mahkemesi kararları kesindir, son fıkrada ise yasama, yürütme ve yargı organlarını, idare makamlarını, gerçek ve tüzel kişileri bağlar denilmektedir. Bu ağır sorumluluğu Anayasa Mahkemesi, önüne getirilen uyuşmazlığı Anayasa kurallarına göre çözümleyerek aşmalıdır. Ne var ki Anayasa Mahkemesince daha çok siyasal özellikler taşıyan konularda karar vermek zorunda olunmasından verilen kararların siyasal etkiler doğurması kaçınılmazdır. Bu nedenle Anayasa Mahkemesinin hukuki kalitesi ve ikna gücü bakımından kararları, toplumda kendisine saygı gösterilmesine ve otoritesinin sağlamlaştırılmasına imkan verecek nitelikte olmalıdır. Anayasa Mahkemesinin 20. yıl kutlama töreninde o tarihteki Cumhurbaşkanı Kenan Evren in, Anayasa Mahkemesinin ülke yararı ile hukuku dengeli biçimde bağdaştıracak kararları ile önümüzdeki demokratik 36 Özbudun, age., s Özbudun, age., s Hekimoğlu, age., s.69