Türkiye İhracatının Büyüme Dinamiği: Yoğun ve Yaygın Ticaretin Rolü

Transkript

1 Türkiye İhracatının Büyüme Dinamiği: Yoğun ve Yaygın Ticaretin Rolü Kemal Türkcan 1 Erhan Pişkin 2 Bu çalışmanın amacı, Türkiye nin ihracat büyümesinin kaynağını detaylı bir şekilde incelemektir. İhracat artışı birkaç sebep ile ortaya çıkabilmektedir. Bir ülke ihracatını, mevcut ticaret ilişkisinde olduğu ülkelere daha yüksek miktarda ya da daha yüksek fiyatta (yoğun ticaret) ihraç yaparak artırabileceği gibi yeni ticaret ortağı ülkelere yeni ürünler ihraç ederek ya da yeni ticaret ortakları ile ticaret ilişkisine girerek (yaygın ticaret) de artırabilmektedir. Bu çerçevede, bu çalışmada, Amiti ve Freund (2008) tarafından ortaya çıkarılan, sonrasında ise Bingzhan (2011) tarafından geliştirilen ihracat büyüme oranlarının ayrıştırılması yöntemi kullanılarak, Türkiye nin toplam malları, nihai malları ve ara malları ihracatı büyüme oranları yoğun ve yaygın ticaret olarak ayrıştırılmaktadır. Yoğun ticaret de ayrıca fiyat (kalite) ve miktar büyümesi şeklinde ayrı iki alt bileşene ayrıştırılmaktadır. Ampirik çalışmada, dönemine ait Türkiye ile karşılıklı ihracat ilişkisinde bulunan 197 ülkeye ait 6 fasıllı ürün gruplarının oluşturduğu veri seti kullanılmıştır. Ampirik çalışma sonucunda, Türkiye nin toplam malları ihracat büyümesinin kaynağı %96 oranında yoğun ticaret ile sağlandığı, yoğun ticaretin ise %74 oranında fiyat artışı kaynaklı olduğu tespit edilmiştir. Çalışmada ayrıca nihai mallar ihracatındaki artışın kaynağı %96 oranında yoğun ticaret sayesinde ve yoğun ticaretinde %69 oranında miktar artışı ile sağlandığı, ara malı ihracatındaki artışın kaynağının da %98 oranında yoğun ticaret ile sağlandığı ve yoğun ticaretin de %56 oranında miktar artışı kaynaklı olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Anahtar Kelimeler: İhracat, Yaygın Ticaret, Yoğun Ticaret JEL Sınıflaması: F12, F14, F15 1 İktisat Bölümü, Akdeniz Üniversitesi, Antalya, Türkiye. kturkcan@akdeniz.edu.tr. 2 İktisat Bölümü, Akdeniz Üniversitesi, Antalya, Türkiye. erhanpiskin@akdeniz.edu.tr. 1

2 The Dynamics of Export Growth in Turkey: The Role of ntensive and Extensive Margin Kemal Türkcan 1 Erhan Pişkin 2 The objective of this paper is to investigate in detail the source of export growth in Turkey. Export can grow for a variety of reasons such as exporting existing products to old destination at higher volumes and/or higher prices (intensive margin) or exporting existing varieties to new destinations or exporting new varieties to old and/or new destinations (extensive margin). To this end, the decomposition method of export growth rate, developed by Amiti and Freund (2008) and advanced by Bingzhan (2011), is used to decompose Turkey s total goods exports, final goods exports and intermediate goods exports growth into intensive margin and extensive margin. We further decompose intensive margin into price and quantity margin in order to evaluate whether the rise in Turkey s export is due to changes in price (quality) or to changes in quantity. We use Turkey s export data set composing HS-6 digit product level statistics for period 1997 to 2008 with 197 countries. Results show that the most important source of total goods export growth in Turkey is the intensive margin, roughly accounting for 96% and also the most important component of the intensive margin is indeed price component as about 74%. Additionally, the intensive margin has also the most important role for both the final goods and the intermediate goods export growth. Finally, the final goods export growth is mainly explained by quantity (%69) and also the intermediate goods export growth is explained by quantity growth (56%). Keywords: Export, ntensive Margin, Extensive Margin JEL Classification: F12, F14, F15 1 Department of Economics, Akdeniz University, Antalya, Turkey. kturkcan@akdeniz.edu.tr. 2 Department of Economics, Akdeniz University, Antalya, Turkey. erhanpiskin@akdeniz.edu.tr. 2

3 1. Giriş 24 Ocak 1980 kararlarıyla birlikte başlayan deregülasyon süreci, Türkiye ekonomisinde önemli radikal değişikliklerin olmasına neden olmuştur. Özellikle İhracata dayalı büyüme modelinin benimsenmesi, dış ticaretin konusunun ve yapısının süreç içinde hızla değişmesini, gelişmesini sağlamıştır. Gümrük Birliği anlaşması 1 da deregülasyon süreci ile uyumlu olarak dış ticareti etkileyen önemli unsurlardan bir diğeri olmuştur. Türkiye nin yanı sıra ülkeler arası yapılan anlaşmalar ile birlikte birçok ülkenin de dış ticaret serbestisini uygulamaya geçmesi, ülkelerin dış ticaret hacimlerinin kısa sürede ciddi artış göstermesini sağlamıştır 2. Ülkeler arası ticaret alanında hızla gerçekleşen entegrasyon ile birlikte dünya ticareti de oldukça önemli derecede gelişmiş ve büyümüştür. Bu bağlamda, ülkelerin ihracat düzeylerindeki artışlar akademik çevrelerin dikkatini çekmiş ve ihracat artışının dinamiklerini tartışan akademik çalışmalar hızla artmıştır. Buna karşın, 2001 finansal krizinden günümüze kadar olan on yıllık süreçte %430 ihracat büyümesi sağlayan Türkiye ekonomisinin, ihracat artışının dinamiklerini açıklamaya yönelik detaylı araştırmaların yetersizliği önemli bir eksiklik olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu çalışmanın amacı, Türkiye nin ihracat büyümesinin arkasındaki sebeplere ışık tutmak ve açıklamaktır. İhracat artışı birkaç sebep ile ortaya çıkabilmektedir. Bir ülkenin mevcut ticaret ilişkisinde olduğu ülkelere daha yüksek miktarda ya da daha yüksek fiyatta ihracat yaparak ihracat artışı (yoğun ticaret) sağlayabilirken, mevcut ticaret ilişkisinde olduğu ülkelere yeni ürünler ihraç ederek ya da yeni ülkeler ile ticaret ilişkisine girerek ihracat artışı (yaygın ticaret) sağlayabilmektedir. Bu çerçevede, Türkiye ekonomisinin ihracat artışı, Amiti ve Freund (2008) ile ilişkili Bingzhan (2011) çalışmalarının yöntem bilimi ile ülke düzeyinde detaylı bir şekilde incelenmekte ve ilgili literatüre önemli bir katkı sunulmaktadır. Ülkelerin ihracat artışının kaynağını yaygın ve yoğun ticaret olarak ayrıştıran teorik ve ampirik çalışmaların, literatürde oldukça önemli bir yere sahip olduğu görülmektedir. Bu bağlamda, özellikle, hızlı ihracat artışı yakalayan ülkeler (Çin vb.) için yapılan ampirik çalışmalar başta olmak üzere ihracat artışının dinamiğini tartışan birçok çalışma literatürde mevcuttur. Bu çalışmaların bazıları ülkelerarası ticaret ilişkisinin gelişmesinde yaygın ticaretin önemini vurgulamakta iken, bazıları da yoğun ticaretin önemini vurgulamaktadır. Çalışmalar arası bu denli farklılıkların oluşmasında farklı tanımlamaların, farklı nitelemelerin 1 1 Ocak 1996 itibariyle başlayan, Avrupa Birliği ile yapılacak sanayi ürünleri ve işlenmiş tarım ürünleri ticaretinde gümrük tarifelerinin kaldırılmasını ön gören, Konsey Kararı ile resmileşen gümrük anlaşmasıdır. 2 Son dönem ülkelerarası ticaret ilişkileri ve bunun dünya ticaretine yansımaları için bkz: World Trade Report

4 rolünün olduğunu belirtmek gerekmektedir (Besedes ve Prusa, 2010, s.2). Bunun yanı sıra geçmiş literatür incelendiğinde de ihracat büyümesinin kaynağı ile ilgili farklı ticaret teorilerinden farklı çıkarımlar elde edilmesi söz konusudur. Üretim fonksiyonunun ve ticarete konu olan ürünlerin homojen olduğu geleneksel ticaret teorisinde, ihracat büyümesinin dış ticarete konu olan ürünlerde sağlanacak miktar artışı ile elde edileceği sonucu ortaya çıkmaktadır. Yoğun ticaretin fiyat bileşenini ve yaygın ticareti göz ardı eden geleneksel teoride, ticareti yapılan ürünlerin miktarındaki artış üretim faktörlerinin artışı ile sağlanmakta ve üretim faktörlerinin artışı da dış ticaret artışını beraberinde getirmektedir. Armington (1969), ihracat büyümesinin kaynağını açıklamada yoğun ticaretin önemliliğini vurgulamaktadır. Bu çerçevede, her bir ülke aynı ürün kategorisinde ülkelerarası farklı olan tek bir çeşit ürün üretmektedir. Bu nedenle de yaygın ticaretin ihracat büyümesinde rolü bulunmamaktadır. Yoğun ticaret artışı da ürün fiyatlarının azaltılması ile ihraç edilen ürün miktarında artış sayesinde sağlanmaktadır. Ticaret teorilerinin varsayımlarının gelişen, değişen ticaret yapılarıyla birlikte yetersiz kalması, ticaret teorilerinin gelişmesine, farklılaşmasına neden olmuş ve ülkelerarası ticaretin değerlendirilmesinde yeni ticaret teorilerine gereksinim doğurmuştur. 3 Geleneksel ticaret teorilerinin ötesinde ürün farklılaşması ile birlikte yatay endüstri içi ticaret teorisi Krugman (1979, 1980 ve 1981) tarafından ortaya atılmıştır. Modelin temelinde monopolcü rekabet olgusu bulunmakta ve özellikle ölçek ekonomilerinin ve ürün farklılaştırmasının önemi modelde vurgulanmaktadır. Ticarete konu olan ürünlerin farklılaşmasının yanı sıra ürün fiyatlarının aynı kaldığı belirtilmektedir. Bu çerçevede ülke ihracatının büyümesi ürün çeşitliliğinin artması (yaygın ticaret) ile ilişkilendirilmektedir. 4 Flam ve Helpman (1987) ve Falvey ve Kierzkowski (1987) dikey endüstri içi ticaret teorisi ile iki ülkenin karşılıklı ticaretinde ticarete konu olan ürünlerin fiyat ve nitelik bakımından farklılaştığını belirtmektedir. Özellikle ülkenin sermaye girdisinin ürün kalitesini belirleyen temel faktör olduğunu belirten Falvey ve Kierzkowski (1987), yüksek kalitede ürünün sermaye girdisi bol olan ülkelerde olacağı, emek yoğun ülkelerde ise bu durumun tersi olacağını vurgulamaktadır. O halde, dikey endüstri içi ticaret teorisi, bir ülke ihracatının artışını ürün kalitesindeki (fiyat) artış ile ilişkilendirmektedir. 3 Eski ticaret teorilerinin farklılaşmasıyla ilgili olarak bkz: Schott (2004). 4 Hummels ve Klenow (2005), ülkelerin ihracat değerindeki değişimi yaygın ticaret (extensive margin), yoğun ticaret (intensive magrin) ve yüksek kaliteli ürün (higher quality goods) kriterleriyle tartışmakta ve ihracat artışı kaynağını yaygın ticaret ile ilişkilendirmektedir. Bu sonucun Krugman modelinin sonuçları ile tutarlı olmasına karşın modelin dinamikleri Krugman modelinden ayrışmasına neden olmaktadır. 4

5 Melitz (2003) bir ülkede her firmanın ticaret konusunun ihracat olmayacağını belirtmektedir. Bu nedenle heterojen firma yapısının dikkate alındığı, Krugman (1980) çalışmasına dayanan, bir yaklaşım neticesinde özellikle yaygın ticaret ile değerlendirilen ülkeler arası ticarette ihracat dinamiğini ihracat yapan firma çerçevesinde ortaya koymaktadır. Buna göre bir ülkenin ihracat artışı, ihracat yapan yeni firmalar veya yeni ortaklar ile elde edilmektedir. İhracat yapan firma sayısının değişimi de firmaların verimliliğine ve ülkeler arası ticaret maliyetine bağlı olmaktadır. Maliyetlerdeki düşüş, hem yaygın ticaret (ihracat yapan yeni firmalar) hem de yoğun ticaret (firma başına ortalama ihracat) açısından değerlendirilebilen ihracat artışı etkisini beraberinde getirmektedir. Bununla beraber, maliyet düşüşü ile yeni firmaların ihracat yapan firmalar arasına dahil olmasıyla birlikte firmaların toplam satış düzeyinde artış yönlü pozitif etki sağlamasına karşın, firma başına ortalama satışın düşmesine de neden olabilmektedir. Bu durum, Melitz modelinde, maliyetlerdeki azalmanın iki yönlü etkisini ortaya koymaktadır. Yani maliyetlerdeki azalma, yaygın ticarette net bir şekilde artışa neden olmasına karşın, yoğun ticaret için etkisi belirsiz olmaktadır (Lawless, 2010, s ). Melitz (2003) çalışmasını benimseyen ve geliştiren birçok uygulama mevcuttur. Bernard vd. (2006) ürün bazlı çalışmasında, bir ülkede mevcut firmaların satışını yaptığı bütün ürünlerin ihracata konu olmadığını ve bu nedenle de yaygın ticaret ile ilişkilendirilen ihracat dinamiğinin değerlendirilmesinde ihracata konu olan ürünlerin önem arz ettiğini belirtmektedir. Helpman vd. (2008) bütün ülkelerin birbirleriyle ticaret ilişkisinin olmadığını ve buna bağlı olarak da yaygın ticaretin kaynağını ülkelerin ticaret ortaklarının sayısı ile değerlendirmektedir. Bu çalışma da Melitz (2003) firma düzeyinde elde edilen bulguları ülke düzeyine taşımaktadır. Literatürde ampirik uygulamaların bir kısmı yoğun ticareti diğer bir kısmı ise yaygın ticareti ülke ihracatının kaynağı olduğunu tespit etmiştir. Helpman vd. (2008) 158 ülkenin dönemine ait verilerini kullanarak yaptığı çalışması, ülkelerarası hızlı ticaret büyümesinin temel nedenini yoğun ticaret ile açıklamaktadır. Bingzhan (2011) iki farklı yöntem kullanarak ihracat büyümesinin kaynağını tartışmaktadır dönemine ait ampirik çalışmasında Çin in ihracatının büyümesini yoğun ticaret ile ilişkilendirmektedir. Buna göre, ihracat büyümesinin kaynağı %69 oranında yoğun ticaret, %15 oranında yaygın ticaret ve %15 oranında da ürün fiyatları ile açıklanmaktadır. Çin ile ticaret ilişkisinde bulunan 140 ülkenin 124 ü ile yoğun ticaret sayesinde ihracat büyümesinin sağlandığı tespit edilmiştir. Ancak, sürdürülebilir bir ihracat büyümesi için bu sonucun uygun olmayacağı da çalışmada ayrıca belirtilmektedir. Felbermayr ve Kohler (2006), Eaton vd. (2007), Alvarez ve 5

6 Claro (2007), Amiti ve Freund (2008), Pacheco ve Pierola (2008), Besedes ve Prusa (2010) ihracat büyümesinin kaynağını benzer şekilde yoğun ticaret olduğunu belirten diğer çalışmalar olarak literatürde yerini almaktadır. Yoğun ticaret ile ülkelerarası ticareti açıklayan çalışmaların yanı sıra yaygın ticaret ile açıklayan çalışmalarda bulunmaktadır. Hummels ve Klenow (2005), 5000 ürün kategorisi ile 126 ihracatçı ülkenin 59 ithalatçı ülke ile olan ticaret ilişkisini, dış ticaret teorilerinin birçoğunun kabul ettiği büyük ekonomilerin küçük ekonomilere daha fazla ihracat yapacağı öngörüsü çerçevesinde, farklı kriterler belirleyerek tartışmakta ve ampirik çalışma sonuçlarını da geçmiş bulgular ile kıyaslamaktadır. Buna göre, büyük ülkenin daha fazla ihracat yapmasının kaynağının % 62 sinin yaygın ticaret olduğu tespit edilmiştir. 23 gelişen ülke ekonomisinin ihracatının incelendiği Evenett ve Venables (2002), Fransa nın Euro bölgesi ülkeleri ile olan ihracatının açıklandığı Berthou ve Fontagne (2008), Şili İhracat büyümesinin tartışıldığı Berthelon (2011), Bernard vd. (2009), Yoshida (2011), Dutt vd. (2011) yaygın ticaretin önemini vurgulayan diğer çalışmalar olarak karşımıza çıkmaktadır. Türkiye gibi ihracat artışının oldukça önemli olduğu bir ülkede, politika yapıcıların ihracat artışının dinamiğini yaygın ticaret ya da yoğun ticaret olarak tespit etmeleri ve buna yönelik politikalar geliştirmeleri oldukça yararlı olacaktır. Hem teorik hem de ampirik çerçevede değerlendirildiğinde, çeşitliliğin artırılmasına dayanan yaygın ticaret ile sürdürülebilir ekonomik büyümenin sağlanabileceğinin belirtilmesi gerekmektedir. Buna karşın miktar ve fiyat (kalite) bileşenlerinden oluşan yoğun ticaret ile iki farklı bulgu ortaya çıkmaktadır. İhracat artışının dinamiğinin miktarsal artış ile ilişkilendirilmesi, ülkenin yeni kaynaklar (sermaye, emek, doğal kaynaklar, ithal edilen ara girdiler vs.) tahsis etmesi gerekliliğini ortaya koymaktadır. Bu nedenle sürdürülebilir bir ekonomik büyüme sağlayamayacağı sonucu ortaya çıkmaktadır. Ürün kalitesindeki pozitif değişim ise istikrarlı bir ekonomik büyümenin sağlanması için olumlu bir durum olarak karşımıza çıkmaktadır. Bunun için teknolojik yenilikler, beşeri sermaye düzeylerinde değişim ve aynı zamanda da araştırma ve geliştirme faaliyetlerinin artması ürün kalitesinde pozitif değişikliklere neden olacaktır. Bu sayede ihracat büyümesinin kaynağı yoğun ticaret olan ülkelerde de ihracatta artış sağlanacaktır. Teorik ve ampirik değerlendirmeler ihracat artışının kaynağının tespitinin politika yapıcılar için uygun politika seçiminde ne denli önemli olduğunu ortaya koymaktadır. Bu şekilde doğru politika seçimleri ile ülke ekonomisinin dünya ticaret pazarında rekabet gücü artırılarak ihracat payının artması sağlanacaktır. 6

7 Bu çalışma dört bölümden oluşmaktadır. Bölüm de ihracatı ayrıştırma yöntemi detaylı bir şekilde incelenmektedir. Buna göre, Amiti ve Freund (2008) tarafından ortaya atılan ve sonrasında Bingzhan (2011) çalışmasında genişletilen ihracat büyüme oranlarını ayrıştırma yöntemi bu çalışmada kullanılmaktadır. Bölüm de Türkiye ihracatının kaynağı ile ilgili uygulama sonuçları bulunmaktadır. Ampirik bulgular hem toplam ihraç malları hem de nihai ve ara malları bakımından değerlendirilmektedir. Son olarak ise çalışmanın sonuç kısmına geçilmektedir. Bu bölümde de Türkiye için elde edilen sonuçların genel bir değerlendirilmesi yapılmaktadır. 2. Yöntem Amiti ve Freund (2008) ortaya attığı sonrasında da Bingzhan (2011) tarafından genişletilen ihracat büyüme oranlarını ayrıştırma yöntemi bu çalışmada Türkiye ihracatının ayrıştırılması için kullanılmaktadır. Bu yöntemin temel amacı, yaygın ve yoğun ticaretin Türkiye ihracat büyümesine olan katkısını tespit etmektir. Bu yöntemin ihracat büyüme oranlarını ayrıştırması ve hem yaygın ticaretin hem de yoğun ticaretin katkısını ortaya koyması bu yöntemden elde edilen sonuçları daha da anlamlı hale getirmektedir. Bingzhan (2011) çalışması çerçevesinde, t ve t + 1 dönemleri için, Türkiye nin ihracat büyümesi iki kısıma ayrıştırılmaktadır: (i) yoğun ticaret olarak tanımlanan, her iki dönemde de ortak olarak ihraç edilen ürünlerdeki artış nedeniyle gerçekleşen ihracat büyümesi, (ii) yaygın ticaret olarak tanımlanan, ürün çeşitliliğinde veya ticaret yapılan yeni ortak sayısındaki artış ile gerçekleşen ihracat büyümesi. Yaygın ve yoğun ticaretin göreli katkılarının hesaplanabilmesi için öncelikle t ve t + 1 dönemleri arasındaki ihracat paylarının tespit edilmesi gerekmektedir. Her iki dönem için şu şekilde hesaplama yapılmaktadır: ER jm = i x jmt+1 jmit+1 i xjmit jmt (1) j ülkesinden m ülkesine t ve t + 1 dönemlerinde ticareti yapılan i ürün kategorisinin ihracat değeri x jmit ve x jmit+1 ile gösterilmektedir. jmt ve jmt+1 de t ve t + 1 dönemleri için j ülkesinden m ülkesine ticareti yapılan ürün gruplarını temsil etmektedir. O halde, her iki döneme ait karşılıklı ihracat oranları (ER jm ) yaygın ve yoğun ticaret ile ilişkili olarak tekrar yazılabilmektedir: ER jm = EM jm M jm = i x jmt+1 jmit+1 i jmt i x jmc jmit+1 i jmc x jmit+1 x jmit i jmc x jmit (2) i jmc x jmit 7

8 j ülkesinden m ülkesine her iki dönemde de ortak olarak ihracatı yapılan ürün grupları jmc = jmt jmt+1 ile gösterilmektedir. Denklem (2) de parantez içinde olan ilk kısım, yaygın ticaretin (EM jm ) ihracat büyüme oranına olan katkısını göstermektedir. Her iki dönem arasında j ülkesinden m ülkesine olan ihracatta ürün çeşitliliğinde bir artış söz konusu ise yaygın ticaret 1 den büyük değer almaktadır. Bunun yanı sıra, denklemin ikinci kısmı da yoğun ticaretin (M jm ) ihracat büyüme oranına olan katkısını göstermektedir. Eğer t + 1 döneminde t dönemine göre aynı ürün gruplarında daha fazla ihracat gerçekleşirse, yoğun ticaretin ihracat büyüme oranına olan etkisi de 1 den büyük bir değer olacaktır. Yaygın ve yoğun ticaret olarak tanımlanan ihracat büyüme oranı, yoğun ticaretin de fiyat ve miktar olarak ayrıştırılmasını mümkün kılmaktadır. Buna göre, yoğun ticaret, fiyat (kalite) ve miktar olarak şu şekilde ifade edilmektedir: M jm = i jmc p jmit+1q jmit+1 p jmit q jmit w jmi p jmit = p jmit+1 i jmc q jmit+1 i jmc w jmi i jmc q jmit (3) t döneminde j ülkesinin m ülkesine olan ihracatının i ürün kategorisi payının (s jmit ) ve benzer şekilde, t + 1 döneminde j ülkesinden m ülkesine olan ihracatın i ürün kategorisi payının (s jmit+1 ) logaritmik ortalaması w jmi ile gösterilmektedir. s jmit = p jmit q jmit i jmc p jmit q jmit (4a) s jmit+1 = p jmit+1 q jmit+1 i jmc p jmit+1 q jmit+1 (4b) w jmi = s jmit+1 s jmit lns jmit+1 lns jmit s jmit+1 s jmit i jmc lns jmit+1 lns jmit (4c) O halde, her iki döneme ait ihracat oranı (ER jm ), yaygın ticaret ve yoğun ticaretin bileşenleri olan fiyat ve miktar bakımından her bir m ülkesi için tekrar şu şekilde hesaplanmaktadır: ER jm = i x jmt+1 jmit+1 i jmt x jmit = EM jm P jm Q jm (5a) ER jm = i x jmt+1 jmit+1 i jmt p i jmit+1 jmc q jmit+1 i jmc (5b) i jmc x jmit+1 x jmit i jmc x jmit p jmit w jmi q jmit w jmi 8

9 Yaygın ticaret, fiyat ve miktar büyüme oranları olarak ihracat büyüme oranını bileşenlerine ayrıştırmak için Denklem (5b) nin doğal logaritması alınmakta ve her bir bileşen 100 ile çarpılarak toplam yıl sayısına (Çalışmada kullanılan veri seti dönemine aittir ve dolayısıyla bu çalışmada toplam yıl sayısı 11 olmaktadır) bölünmektedir. Buna göre, ihracat büyüme oranı şu şekilde hesaplanmaktadır: g ERjm = 100 ln(er jm ) (t + 1) (t) (6a) g ERjm = g EMjm + g Pjm + g Qjm (6b) Denklem (6a) için yapılan hesaplama, benzer şekilde g EMjm, g Pjm ve g Qjm için de yapılmaktadır. Bu hesaplamalar ile birlikte her bir bileşen için büyüme oranları elde edilmektedir. Denklem (6b) de gösterildiği üzere bu bileşenlerin toplamı ihracat büyüme oranlarını ortaya koymaktadır. Son olarak g EMjm, g Pjm ve g Qjm olmak üzere, sırasıyla her bir bileşenin büyüme oranının ihracat büyüme oranına olan katkısı şu şekilde hesaplanmaktadır: r EMjm = 100 g EMjm (7a) g ERjm r Pjm = 100 g Pjm (7b) g ERjm r Qjm = 100 g Qjm (7c) g ERjm Her bir bileşenin büyüme oranını ve toplam ihracat içindeki katkısını çok taraflı olarak hesaplamak için, öncelikle, ticaret yapılan her bir ülkeye ait veri setinin oluşturulması ve ülke bazında oluşan bu veri setinin de birleştirilerek her bir bölgeye ait veri setinin elde edilmesi gerekmektedir. Uygun bir şekilde oluşturulan veri seti ile birlikte, daha önce ülke bazında hesaplanan formüller çerçevesinde, her bir bölgeye (r) ait yaygın ve yoğun ticaret değerlendirilmektedir. 3. Ampirik Bulgular 3.1. Veri Seti Ülke ihracatının hem yaygın ticaret hem de fiyat ve miktar olarak tanımlanan yoğun ticaret bakımından ayrıştırılmasının ardında oldukça hassas olan, hatta uygulama sonuçlarını da 9

10 etkileyebilecek iki durum söz konusudur: ürün gruplarının sınıflandırılması ve verilerin birleştirilmesi. Ülkelerin dış ticaret verileri, genellikle standart ürün grupları olarak raporlanmamaktadır. Bu nedenle ülkelerin karşılıklı ticaretinin karşılaştırılması da yanlış olabilmektedir. Ülkelere ait veri setinin toplanmasına ilişkin söz konusu problem, ülkeler için ortak olan en yüksek fasıllı ürün seviyesinde (Birleşmiş Milletler COMTRADE veri tabanından alınan altı fasıllı ürün kategorisi kullanılmaktadır.) veri seti ile aşılmaya çalışılmaktadır. Ülkeler kendi standartlarına uygun ürün sınıflandırma sistemlerini kullanmaktadırlar. 5 COMTRADE veri tabanında da ürünler birkaç şekilde sınıflandırılmaktadır: standart uluslararası ticaret sınıflaması (STC), uyumlaştırılmış mal tanım ve kod sistemi (HS) ve geniş ekonomik gruplara göre sınıflandırma (BEC) 6. Bu çalışmada, altı fasıllı uyumlaştırılmış mal tanım ve kod sistemi ile oluşturulan ticaret verileri ile ülkelerarası ticaretin karşılaştırması yapılmaktadır. Yaygın ve yoğun ticaret büyümesinin hesaplanması, ticarete konu olan ürünlerin sınıflandırılmasına yani ürün kategorilerine oldukça duyarlı olarak değişebilmektedir. Bu çalışmada kullanılan sınıflama sistemi için dört ayrı düzenleme yapılması, ülkelere ait her bir ürün kategorisinin kontrolünü gerektirmektedir. Aksi takdirde yeni olarak tanımlanmış, kaldırılmış ya da güncellenmiş bazı ürün kategorilerinin olması sonuçların etkilenmesine neden olabilecektir. Bunun yanında, bazı ülkelerin 1996 yılına kadar ürün gruplarını HS kodlama sitemine göre standart bir şekilde raporlamaması, bu çalışmanın uygulama döneminin 1997 yılından başlamasını uygun kılmaktadır. Bu nedenle, bu çalışmada, uygulama dönemi olarak dönemi olması, ürün gruplarının sınıflandırılması ve verilerin birleştirilmesi probleminin en aza indirgendiği, en iyi veri setinin elde edildiği dönem olmaktadır. Bu şekilde yapılan uygulamanın da en doğru, en tutarlı sonucu sunacağını söylemek mümkündür. Bu çalışmada, Türkiye nin döneminde altı fasıllı ürün kategorisine ait 5111 ürün çeşidinin 197 ülkeye olan ihracatından oluşan veri seti kullanılmaktadır. COMTRADE veri tabanından elde edilen ülkelere ait yıllık ticaret verisi, Amerikan Doları olarak ifade edilmektedir. Tablo A1 uygulamaya dahil olan, Türkiye ile ticaret ortaklığı olan ülkelerin 5 Ürünlerin sınıflandırılması için Türkiye de Gümrük Tarifesi İstatistik Pozisyonu (GTİP), Amerika ve Avrupa Birliği nde de sırasıyla Harmonized Tariff Schedule (HTS) ve The Combined Nomenclature (NC) kullanılmaktadır. Ülkelerin kullandıkları her sistem için ilk altı fasıl standart ürün kategorileri ile raporlanmaktadır ve sonraki dört fasıl ise her ülke için farklılık gösterebilmektedir. 6 STC (Standart nternational Trade Classification) 1962, 1976, 1988 ve 2007 olmak üzere dört düzenleme yapılmıştır. Bunun yanı sıra, HS kod (Harmonized Commodity Decription And Coding System) için de 1992, 1996, 2002 ve 2007 yıllarında düzenleme yapılmıştır. 10

11 listesini vermektedir. Türkiye ye ait toplam 11,075,537 yıllık ticaret verisinin oluşturduğu örneklem ile uygulama yapılmaktadır. Bazı ülkeler için veri setine ait uygulama dönemi değişebilmektedir. Örneğin, Belçika ve Lüksemburg için döneminde tek bir dış ticaret verisi raporlanmakta iken, 1998 yılından sonra ayrı olarak raporlanmaktadır. Bu nedenle, bu ülkelere ait veri seti 1999 yılından başlamaktadır. Bunun yanında, bazı ülkelere olan ihracatın durması veya bitmesi ya da bazı ülkelere ait ürün bazlı verilerin eksik olması, uygulamada kullanılan ürün sayısının hem ülke hem de yıl bazında değişmesine neden olabilmektedir. Türkiye nin ülkelere olan iki taraflı ticaretinin yanında, beş bölgeye olan ticareti için de uygulama yapılmaktadır. Buna göre, EURO-11 ülkeleri ve bu ülkelerin hariç olduğu bir grup (H-EURO-11), AB-27 ülkeleri ve bu ülkelerin hariç olduğu bir grup (H-AB- 27) ve son olarak da bütün ülkelerin (dünya) olduğu bir grup olmak üzere beş bölge için uygulama yapılmaktadır. Tablo A2 bu bölgeleri oluşturan ülkeleri detaylı bir şekilde sunmaktadır. Toplam mallar için yapılan uygulamanın yanı sıra, bu çalışmada, hem nihai mallar hem de ara malları için de ayrı olarak sonuçlar elde edilmektedir. Toplam malları, nihai ve ara malları olarak ayrı ayrı hesaplamak için ürün kategorilerinin bu ayrıştırmaya uygun olması gerekmektedir. Bu çerçevede geniş ekonomik gruplara göre sınıflandırma (BEC) sisteminden yararlanılmaktadır. Bu ürün sınıflandırma yöntemi 19 temel kategoriden oluşmaktadır. Buna göre, sermaye malları (kategori 41 ve 521), ara malları (kategori 111, 121, 2, 31, 322, 42 ve 53), tüketim ya da nihai mallar (112, 122, 522 ve 6) ve sınıflandırılamayan kısım (kategori 321, 51 ve 7) bulunmaktadır. Tablo A3 de bu sınıflandırmaya ait ürün kategorileri gösterilmektedir. Sınıflandırılamayan kısım uygulamaya dahil edilmemiştir. HS kodlama sistemine göre BEC kodlama sisteminin eşleştirilmesi 7 neticesinde de altı fasıllı ürün kategorisine ait 5111 ürün çeşidinin 1238 i nihai mal 3177 si de ara malı olarak ayrılmıştır Türkiye İhracatının Değerlendirilmesi Ürün Kategorileri Toplam İhracatı Bu çalışma, Türkiye nin ihracat dinamiğini araştırmaktadır. Bu alanda Türkiye için yapılan literatür araştırması, çalışmaların özellikle ihracat çeşitlenmesi 8 ya da ihracat ile büyüme 7 Birleşmiş Milletler İstatistik Bölümü (United Nations Statistic Division) Bkz: 8 Detaylı bilgi için bkz: Doğan ve Kaya (2011), Seymen (2009), Kösekahyaoğlu (2007), Küçükkiremitçi vd. (2010), Özlale vd. (2011b). 11

12 arasındaki ilişkinin 9 tespiti üzerine olduğunu göstermektedir. Buna ilaveten, bu çalışmalarda kullanılan yöntemler de yoğunlaşma indeksi ya da zaman serisi kullanılarak yapılan nedensellik testleri olarak literatüre dahil olmuşlardır. Bu çalışma ise, mikro düzeyde Türkiye ihracatının yapısını hem yaygın ticaret hem de fiyat ve miktar olarak tanımlanan yoğun ticaret olarak ayrıştırmakta ve literatüre önemli bir katkı sunmaktadır. Türkiye ekonomisinin dış ticaret gelişiminin değerlendirilmesi, uygulama bulgularına geçmeden önce, sonuçların bütünleşmesi bakımından önemli olmaktadır. Türkiye ekonomisinde, ihracata dayalı büyüme modelinin benimsenmesi ile birlikte ihracat yapısında önemli değişiklikler olmuştur 10. Bu durum, Türkiye nin özellikle tarım ve sanayi dış ticaretinin paylarındaki önemli değişim ile teyit edilmektedir döneminde GSMH içinde tarımın sağladığı gelir %10.5 düzeyinde azalmış, sanayinin sağladığı gelir ise %6.7 düzeyinde artmıştır. Bulutay (2012), Türkiye nin dış ticaretini etkileyen temel gelişim olarak gösterdiği, uzmanlaşma eğilimi ve gelişmekte olan ülkelerin gelişmiş ülkelere sanayi malı satma eğilimi, elde edilen sonuçlar ile paralellik göstermektedir sonrası dönemde, uygulamaya geçilen stratejilerle uyumlu olarak, Türkiye nin dış ticaret hacmi hızla artmaya başlamıştır. Bunun yanı sıra, Gümrük Birliği ile de önemli derecede dış ticaret serbestisi sağlanmış ve dış ticaret artışı desteklenmiştir. 11 Bu çalışmada, uygulamaya dahil edilen döneminin, Türkiye nin dış ticaret yapısının değiştiği ve dış ticaret serbestisinin sağlandığı bir dönem olduğu da göz önünde bulundurulması gereken önemli bir husustur. Bu uygulama dönemi, Türkiye için daha anlamlı ve tutarlı sonuçlar sunmaktadır dönemi için Türkiye ihracatının gelişimi Tablo 1 de gösterilmektedir. Buna göre, Türkiye nin 25 ülkeye ve 5 bölgeye olan ihracatının önemli derecede arttığı görülmektedir yılında ticaret yapılan ülke ve bölgeler ile yaklaşık 24 milyar dolar ihracat yapılmakta iken, 2008 yılında bu toplam 125 milyar dolar düzeyine çıkmıştır. Söz konusu ülke ve bölgelere Türkiye ihracatının yıllık ortalama %16 düzeyinde artış kaydettiği görülmektedir. Bu dönemde, Türkiye nin ihracat yaptığı ülkeler arasında en fazla artış Çin ekonomisi ile yıllık %35 düzeyinde gerçekleşmiştir. Bu sonucun Çin in son yıllarda elde ettiği olağanüstü ekonomik büyüme ile uyumlu olduğu da söylenebilmektedir. Türkiye ihracatının büyük bölümünün belirli ülkeler ile yapıldığı Tablo 1 de tespit edilmektedir yılında en büyük ihracat payına sahip Almanya (5.2 milyar dolar), 2008 yılında da en fazla paya ( Detaylı bilgi için bkz: Çeviker ve Taş (2011), Değer (2010), Erdoğan (2006) sonrası reformlar için bkz: Küreselleşmenin Türkiye Ekonomisine Etkileri, TCMB, sonrasının ve Gümrük Birliği Anlaşmasının etkileri için bkz: Doğan ve Kaya (2011), Kösekahyaoğlu (2007). 12

13 milyar dolar) sahip ülke konumundadır. Ayrıca Almanya yı da, sırasıyla, İngiltere (8.1 milyar dolar), İtalya (7.7 milyar dolar), Fransa (6.6 milyar dolar) ve Rusya (6.4 milyar dolar) takip etmektedir. Türkiye nin, Avrupa Birliği ne (AB) olan ihracatı, 1997 yılında 12.9 milyar dolar büyüklüğe sahip iken, 2008 yılında 63.9 milyar dolara yükseldiği ve buna göre de AB nin Türkiye ile olan ithalatı neticesinde her iki dönemde de ilk sırada olduğu görülmektedir. Bu sonuç ile uyumlu olarak; Bilici vd. (2010) çalışmasında, Türkiye nin AB ülkeleri ile olan dış ticaretinin her zaman önemli olduğu ve Gümrük Birliği anlaşması ile de önemlilik derecesinin az da olsa arttığı sonucu ampirik uygulama neticesinde ortaya koyulmaktadır. Buna karşın, Türkiye nin AB ye olan ihracatının yıllık artışının (%15.62) ortalama yıllık artış düzeyinin (%16.12) altında kaldığını da belirtmek gerekmektedir. Oysaki Türkiye nin AB dışındaki ülkeler ile olan ihracat artışı yıllık %16.67 düzeyinde ortalama ihracat artışının üzerinde gerçekleşmiştir. Tablo 1, aynı zamanda, Türkiye nin dış ticaret ilişkisinde olduğu Euro bölgesi ülkeleri ile olan ihracatının 2008 yılında 38 milyar dolar düzeyinde olduğunu ortaya koymaktadır döneminde Türkiye nin Euro bölgesi ülkeleri ile olan ihracatı yıllık %13.73 artış sağlamış fakat bu artışın yıllık ihracat artış düzeyinin altında kaldığı görülmektedir. Türkiye nin aynı dönemde Euro bölgesi dışında kalan ülkeler ile olan toplam ihracatı 86 milyar dolar seviyesinde gerçekleşmiştir. Bu sonuç, Euro bölgesine olan ihracat payının hem toplam ihracat hem de AB ye olan ihracat bakımından etkisinin nispeten daha az kaldığını göstermektedir Nihai Mal ve Ara Mal Toplam İhracatı Toplam ürün kategorileri açısından değerlendirilen ihracat yapısı, ürün kategorilerinin nihai mal ve ara malı olarak ayrıştırılması ile de mikro düzeyde ihracatın seyri hakkında bilgiler sunmaktadır. Tablo 1, Türkiye nin ülke ve bölgelere ihraç ettiği toplam malları göstermesinin yanı sıra, nihai mal ve ara malı için de döneminde gerçekleşen ihracat seyrini ortaya koymaktadır. Bilici vd. (2010), 1980 sonrası gerçekleşen reform hareketlerinin Türkiye nin dış ticaret yapısını kademeli olarak değiştirdiğini ve buna bağlı olarak da tarım ürünleri ihracatı ve imalat sanayi malları ithalatından, imalat sanayi ve ara malı ihracatına geçildiğini belirtmektedir. Tablo 1 de dönemi nihai mal ihracatının yıllık artış oranının %9.86 olduğu, ayrıca, ara malı ihracatının yıllık artış düzeyinin de %17.84 olduğu görülmektedir. Bu sonuç, ara malı ihracatında oldukça önemli derecede artış yaşandığını, nihai mal ihracatında 13

14 ise nispeten daha düşük artış gerçekleştiğini ortaya koymaktadır. Ülke bazında incelendiğinde, ara malı ihracatının en fazla arttığı ülkenin Çin (%38.12) olduğu, aynı zamanda, nihai mal ihracatında da en fazla artış yaşanan ülkelerden birinin yine Çin (%22.25) olduğu görülmektedir. Türkiye nin Çin e olan ihracatının bu denli artmasının temel nedenini Çin ekonomisinin son yıllarda göstermiş olduğu yüksek performansın bir sonucu olduğunu da belirtmek yerinde olacaktır. Türkiye nin döneminde ara malı ihracatında gerçekleşen artışın, sırasıyla, İsviçre (%30.12), Bulgaristan (%28.67), Polonya (%28.66) ve Romanya (25.81) ile olduğu görülmektedir. Nihai mal ihracatında ise ülkeler arası farklılıkların olduğu görülmektedir. Buna göre, ilk sırada İspanya (%23.85) bulunmaktadır. İspanya nın yanı sıra en fazla nihai mal ihracatında artış, İsrail (%21.31) ve Yunanistan (%21.01) ile gerçekleşmiştir. Türkiye nin hem nihai mal hem de ara malı ihracatında en büyük ortağının ise Almanya olduğunu belirtmek gerekmektedir yılında yaklaşık 4 milyar dolar nihai mal ihracatının yanında 1 milyar dolar da ara malı ihracatı gerçekleşmiştir yılına gelindiğinde ise, nihai mal ihracatı yaklaşık olarak 6 milyar dolar, ara malı ihracatı ise 4.5 milyar dolar düzeyine çıkmıştır. Buna karşın, Almanya nın Türkiye nin toplam nihai mal ihracatındaki etkisi 1997 yılında %30 civarında iken 2008 yılında %16 düzeyine düşmüştür. Ayrıca, 1997 yılında toplam ara malı ihracatının yaklaşık %10 unu karşılayan Almanya, 2008 yılında %7 düzeyine gerilemiştir. Massell (1964) ihracat gelirleri ile ihracatta yoğunlaşma arasında bir ilişki ortaya koymaktadır. İhracatta yoğunlaşmanın artmasının ihracat gelirlerinde dalgalanmalara yol açabileceğini belirtmektedir. Türkiye nin en büyük ticari ortağı Almanya ile olan ihracatında yoğunlaşmanın azalması ihracat yapısının olumlu yönde geliştiğine işaret etmektedir ve buna bağlı olarak da ihracat gelirlerinin istikrarında olumlu yönde değişim beklenmektedir. Türkiye nin AB ile olan nihai mal ihracatı 1997 yılında yaklaşık 8 milyar dolar düzeyinde iken, 2008 yılında 23 milyar dolara ulaştığı görülmektedir. Bu değişim miktarı yıllık %9.93 artış oranına tekabül etmekte ve nihai mal ihracatı yıllık artış düzeyinin (%9.86) çok az da olsa üstünde bir performans göstermiştir. Buna karşın, ara malı ihracatında neredeyse iki katına yakın bir yıllık artış kaydedilmiştir yılında yaklaşık 4 milyar dolar ara malı ihracatı olmasına karşın, 2008 yılında yaklaşık 23 milyar dolar ara malı ihracatı yapılmıştır. Bu çerçevede, Türkiye nin nihai mal ihracatının yaklaşık %65 i ve ara malı ihracatının da yaklaşık %39 u AB ile yapılmakta ve bu sonuç da AB yi Türkiye nin en önemli ihracatçı bölgesel ortağı yapmaktadır. Türkiye nin Euro bölgesi ülkeleri ile olan ihracatının da AB ile olan ticaret ilişkisinden çok farklı olduğunu söylemek mümkün değildir yılında 6 14

15 milyar dolar nihai mal ihracatı gerçekleşirken, 2008 yılında 15 milyar dolar düzeyinde gerçekleşmiştir. Ara malı ihracatı ise, yıllık %15.5 artış ile 3 milyar dolar düzeyinden 14 milyar düzeyine çıkmıştır. Nihai mal ihracatında yıllık %8 artış gerçekleşmesi ve ayrıca ara malı ihracatında da %15.5 artış gerçekleşmesi diğer sonuçlar ile de paralellik göstermektedir. Türkiye nin hem nihai mal hem de ara malı olarak değerlendirilen ihracatı, geçmiş çalışmaları destekler bir biçimde, ara malı artış hızının nihai mal artış hızına göre neredeyse iki kat daha fazla gerçekleştiği ve Türkiye nin ara malı ağırlıklı bir ihracat yapısına geçildiği göstermektedir. Bunun yanı sıra, ihracat gelirlerinin istikrarı anlamında da ihracat yapısının olumlu yol kat ettiği ve toplam ihracat içinde ülke bazında yoğunlaşmanın azaldığı tespit edilmektedir. Türkiye ihracatının yapısı ile ilgili verilen bu bilgiler çerçevesinde, Türkiye ihracatının mikro düzeyde yaygın ve yoğun ticaret olarak ayrıştırılması bölümün devamında tartışılmaktadır ve Türkiye ihracatının yapısı her yönüyle ortaya koyulmaktadır Toplam İhracatın Yaygın ve Yoğun Ticaret Olarak Ayrıştırılması Türkiye nin ülke ve bölgelere olan ihracatını yaygın ve yoğun ticaret olarak ayrıştıran ihracat büyüme oranlarını ayrıştırma yöntemine ilişkin sonuçlar Tablo 2a-2c de sunulmaktadır. Tablo 2a, Türkiye nin döneminde ülke ve bölgelere olan toplam ihracatını yaygın ticaret ve aynı zamanda fiyat ve miktar olarak tanımlanan yoğun ticaret olarak göstermektedir. Buna ilaveten, Tablo 2b ve 2c de de aynı dönem için nihai mallar ve ara malları ihracatı açıklanmaktadır. Bu yöntem, hem yaygın ticaretin hem de fiyat ve miktar olarak ayrı bir şekilde hesaplanan yoğun ticaretin toplam ihracat artışına olan katkısını ayrı bir şekilde tespit etmektedir. Bu nedenle, her tabloda bu yönteme ilişkin sonuçlar üç ana kısımda sunulmaktadır. İlk dört sütun dönemi için toplam ihracat (R), yaygın ticaret (EX), fiyat (P) ve miktar (Q) değişim paylarını göstermektedir. Sonraki dört sütun döneminde aynı değişkenler için büyüme oranlarını göstermekte ve son üç sütun da yaygın ticaret [r(ex)], fiyat [r(p)] ve miktar [r(q)] değişkenlerinin toplam ihracat artışındaki net katkısını ortaya koymaktadır döneminde Türkiye toplam ihracatının yıllık artışı %14.96 düzeyinde olduğu görülmektedir. Bu artış oranının aksine yaygın ticaret yılık artışı %0.65 düzeyi ile oldukça 12 Tablo 1 de ülke ve bölge bazında Türkiye toplam ihracat değerleri ve bu değerlere ait yıllık değişim oranları sunulmaktadır. Tablo 2a da ülke, bölge ve toplam bazda yıllık ihracat büyüme oranlarının [g(r)] Tablo1 de sunulan ihracat değerlerine eşit olması gerekirken küçük bir sapma olduğu görülmektedir. Her iki tablo değeri arasındaki bu farklılık, miktar verisi olmayan ihracat akımlarının hesaplamalara dahil edilmemesi ve bazı veri kayıpları nedeniyle ortaya çıkmaktadır. 15

16 sınırlı kalmıştır. Oysaki fiyat bileşeninin yılık artış oranı %11.13 ve miktar artış oranı da %3.18 düzeyinde gerçekleşmiştir. Buna göre, Türkiye nin toplam ihracatının kaynağı yoğun ticaret ile açıklanmakta ve ayrıca yoğun ticaretin de fiyat bazlı olduğu tespit edilmektedir. Bu sonuçlar çerçevesinde, her bir bileşenin toplam ihracat artışına olan katkısı da sırasıyla fiyat (%74.39), miktar (%21.24) ve yaygın ticaret (%4.37) olarak gerçekleşmiştir. Ülke bazında toplam ihracat değerlerinin oldukça farklılık gösterdiği görülmektedir. Yıllık fiyat artışının en fazla olduğu Cezayir, Rusya ve Lübnan ın toplam ihracat artışı üzerindeki etkisinin yüksek olduğu hiç şüphesiz ortadadır. Türkiye nin Cezayir e olan toplam ihracatında, miktar bileşeninin yıllık %6.25 düşmesine karşın fiyat bileşeninin yıllık %18.09 artması, döneminde ihracat yapısının önemli ölçüde değiştiğini ortaya koymaktadır. Benzer şekilde, Rusya ve Lübnan a geçekleşen ihracatta da fiyat bileşeni sırasıyla %17.59 ve %16.31 düzeyinde yıllık artış göstermiştir. Türkiye nin yıllık ihracat artış düzeyinin en fazla olduğu Çin ile ve ihracat payının en fazla olduğu Almanya ile gerçekleşen ihracatının kaynağı genel sonuçların aksine miktar artışı kaynaklı olduğu görülmektedir. Çin ekonomisinin son yıllardaki hızlı büyümesine paralel olarak döneminde yaklaşık olarak yıllık %30 ihracatta artış sağlanmıştır. Bu ihracat artışının %3.32 si yaygın ticaret, %96.68 i de yoğun ticaret nedeniyle gerçekleşmiştir. Yoğun ticaretin ise %64.83 ü miktar, %31.85 i de fiyat ile açıklanmaktadır. Almanya ile olan ihracat değerleri de benzer sonuçlar ortaya koymaktadır. Almanya ile gerçekleşen ihracatın %4.43 ü yaygın ticaret, geri kalan %95.47 si yoğun ticaret ile açıklanmaktadır. Yoğun ticaret de %39.03 fiyat, %56.54 düzeyinde miktar nedeniyle gerçekleşmektedir. Türkiye nin bölgelere olan toplam ihracatında yoğun ticaret payının oldukça yüksek olduğu görülmektedir. Euro bölgesi ile yaygın ticarette yıllık %1.05 artış sağlanırken ihracat fiyatının %7.59 ihracat miktarında ise %4.28 artış gerçekleşmiştir. Euro bölgesi ile döneminde yıllık %12.91 ihracat artışı gerçekleşmiş ve bu ihracat artışının %8.13 ü yaygın ticaret, %58.75 i fiyat ve %33.12 si de miktar artışı ile açıklanmaktadır. Yaygın ticaret artışının oldukça sınırlı kalmasının yanı sıra fiyat artışının da Türkiye nin ortalama yıllık fiyat artışına (%11.13) nazaran düşük kalması Euro bölgesi ile olan ihracat performansının düşük kaldığını göstermektedir. Türkiye nin AB bölgesi ile olan ihracatının da farklı olmadığı görülmektedir. Türkiye nin AB bölgesine olan yıllık yaygın ticaret artışı %0.23, fiyat artışı %9.20 ve miktar artışı da %5.10 olarak gerçekleşmiştir. Buna ilaveten, AB bölgesi ile gerçekleşen yıllık %14.52 ihracat artışının kaynağı da fiyat (%63.34) ile açıklanmaktadır. Sonuç olarak, Türkiye nin bölgelere olan ihracatının kaynağı önemli derecede fiyat ile 16

17 açıklanmaktadır. Bu durum ihracatı yapılan ürünler de kalite artışına işaret etmekte iken fiyat artış düzeyinin ortalamanın altında kalması ve miktar artış düzeyinin de ortalama yıllık artışın üzerinde olması ihracat yapısının uzun dönemde bozulacağını göstermektedir. Ayrıca yaygın ticaretin oldukça düşük kalması ihraç edilen ürünlerin çeşitliliğinin sınırlı kaldığına işaret etmekte ve ihracat gelirlerinin istikrarı açısından önemli bir problem olarak karşımıza çıkmaktadır. Türkiye nin nihai mallar ihracatına ilişkin sonuçlar Tablo 2b de gösterilmektedir. Buna göre nihai mallar ihracatının kaynağı yoğun ticaret ile açıklanmaktadır döneminde yıllık %0.37 yaygın ticaret, %2.52 fiyat ve %6.68 miktar artışı gerçekleşmiş ve toplam nihai mal ihracatı da yıllık %9.57 artış göstermiştir. Bu çerçevede nihai mallar ihracatı artışının, %3.85 i yaygın ticaret, %26.35 i fiyat ve %69.80 i de miktar artışı nedeniyle gerçekleşmektedir. Bu hesaplamalar, miktar artışının ihracat artışı üzerindeki dominant etkisini ortaya koymaktadır. Ülke bazında, özellikle, Türkiye nin Macaristan (%133.25), Danimarka (%103.06), Polonya (%91.76), Hollanda (%83.76) ve Almanya (%83.07) ile gerçekleşen nihai mal ihracatının büyük bir kısmı miktar ile açıklanmaktadır. Bölgelere olan nihai mal ihracatının artışı da büyük ölçüde miktar ile açıklanmaktadır. Euro bölgesi ile nihai mal ihracatında miktar artışı ortalama yıllık artışın (%6.68) altında %5.88 düzeyinde gerçekleşmiştir. Bunun yanı sıra, AB bölgesi ile olan nihai mal ihracatında da yıllık %7.51 miktar artışı kaydedilmiş ve ortalama yıllık artış düzeyinin üstünde bir performans gösterilmiştir. Türkiye nin ara malları ihracatına ilişkin sonuçlar Tablo 2c de gösterilmektedir döneminde Türkiye nin ara malı ihracatında yıllık artış %16.37 düzeyinde gerçekleşmiştir. Bu ihracat artışı ile birlikte yıllık yaygın ticaret artışı %0.26, fiyat %6.87 ve miktarda da %9.24 artış sağlanmıştır. Yaygın ticaret artışı ara malı ihracatı artışının %1.61 ini açıklayabilmekte iken fiyat artışı %41.93 ünü miktar artışı da %56.46 sını açıklamaktadır. Bu sonuçlar çerçevesinde miktar artışının ara malı ihracatının kaynağı olduğunu söylemek mümkündür ve ayrıca fiyat artışının da önemli derecede ara malı ihracatı artışını açıkladığı görülmektedir. Nihai mal ihracatında oldukça düşük kalan yaygın ticaret düzeyinin (%3.85) yanı sıra, ara malı yaygın ticaretinde (%1.61) bu seviyenin bile altında kalınması ürün çeşitliliğinin artırılması, ihracat gelirlerinin istikrarının sağlanması anlamında olumsuz bir tablo sunmaktadır. Bölgelere olan ara malı ihracatının da ağırlıklı olarak miktar ve fiyat ile açıklandığı görülmektedir. Yaygın ticarette ise gerçekleşen düşüş önemli bir ayrıntı olarak karşımıza çıkmaktadır. Türkiye nin Euro bölgesi ülkelerine olan ara malı yaygın ticaretinde 17

18 yıllık %0.37 düşüş gerçekleşmiştir. Fiyat düzeyi yıllık %6.83 ve miktar düzeyi de %7.81 artış sağlamasına karşın her ikisi de ortalama yıllık artışın altında kalmıştır. AB ülkelerine olan ara malı yaygın ticaretinde de yıllık %0.30 düşüş gerçekleşmiştir. Buna ilaveten, fiyat düzeyi yaklaşık olarak ortalama yıllık artış kadar artmış miktar düzeyi ise yıllık %9.44 artış ile ortalama yıllık artışın üzerinde kalmıştır. Buna göre, Türkiye nin bölgelere olan ara malı ihracatı yapısının olumlu bir performans içinde olduğunu söylemek mümkün değildir. Her iki bölgeye olan ara malı yaygın ticareti oldukça düşük kalmaktadır. Ayrıca miktar düzeyinin ara malı ihracatını açıklaması da uzun vadede sürdürülebilir bir ihracat artışı olamamaktadır. Bu nedenle, hem nihai mal hem de ara malı ihracatında ürün çeşitliliğinin artırılması gerekmektedir. 4. Sonuç Türkiye ekonomisinde son otuz yılda gerçekleşen reformlar ile birlikte farklı büyüme stratejilerinin benimsenmesi ihracat kompozisyonunu etkilemiş ve ihracatın yapısal olarak süreç içinde değişmesine neden olmuştur. İhracat yapısında meydana gelen bu yapısal değişim ile beraber bu süreçte Türkiye dış ticaretinde oldukça hızlı ihracat artışı sağlanmıştır. Bu çalışmada, Türkiye ihracatında son yıllarda gerçekleşen hızlı artışın kaynağı tespit edilmiş ve ihracatın içsel dinamiği ortaya koyulmuştur. İhracat artışının kaynağının tespiti için Bingzhan (2011) çalışmasında geliştirilen ihracat oranları ayrıştırma yöntemi kullanılmıştır. Bu yöntem, hem yaygın ticaretin hem de fiyat ve miktar olarak ayrı bir şekilde hesaplanan yoğun ticaretin toplam ihracat artışına olan katkısını ayrı bir şekilde tespit etmesi nedeniyle sonuçların daha anlamlı olmasını sağlamakta ve ihracat artışı kaynağını net bir şekilde ortaya koymaktadır. Türkiye nin döneminde 197 ülkeye olan ihracatı, altı fasıllı ürün kategorisine ait 5111 farklı ürün çerçevesinde değerlendirilmiştir. Buna göre, ihracat artışı %96 düzeyinde yoğun ticaret nedeniyle gerçekleştiği, yoğun ticaretin de %75 i fiyat %21 i de miktar ile açıklandığı uygulamalar sonucunda tespit edilmiştir. Yaygın ticaret ise %4 düzeyinde oldukça sınırlı kalmıştır. Toplam mallar için yapılan uygulamaların yanı sıra hem nihai mallar hem de ara malları için de ihracat artışının kaynağı tespit edilmiştir. Her iki mal grubunda da yaygın ticaret düzeyi azalırken yoğun ticaret düzeyi artmaktadır. Buna karşın, toplam mallarda ihracat fiyatları ile açıklanan ihracat artışı, her iki mal grubunda da daha çok ihracat miktarı ile açıklanmaktadır. 18

19 Dünyada yaşanan hızlı küreselleşme süreci ile birlikte gelişmekte olan ülkelerde imalat sanayi ve ara malı ihracatına geçilmesi ara malı ihracatında yaşanan yıllık %18 artış ile teyit edilmektedir. Buna ilaveten ihracat artışının kaynağının fiyat olması da ihraç edilen ürünlerde katma değer artışına yani teknoloji yoğunluğunun artışına işaret etmektedir. Buna karşın, nihai mallar ve ara mallarında ihracat miktar artışının ön planda olması ihraç edilen mallarda teknoloji yoğunluğunun hala yetersiz olduğunu göstermektedir. Bu bağlamda, ülke bazında değerlendirilen Türkiye ihracatı, geleneksel ticaret ortaklarının dışında Asya ve Ortadoğu ülkeleri ile olan ticaretinin artırılmasını gerektirmektedir. Bu sayede oldukça sınırlı olan yaygın ticarette de artış sağlanabilecektir. İhracat artışı kaynağının yaygın ticaret ya da yoğun ticaret olması ekonomi için farklı sonuçlar doğurmaktadır. Yaygın ticaret ya da yoğun ticaret ile açıklanan ülke ihracatının hem ekonomik büyümeye hem de refah düzeyine olan etkisi hiç şüphesiz değişiklik göstermektedir. Bu nedenle politika yapıcıların bu duruma uygun politikalar üretebilmesi için öncelikle ihracat dinamiğinin tespit edilmesi gerekmektedir. Ticareti yapılan ürünlerde çeşitliliğin artması sürdürülebilir ekonomik büyümeyi de beraberinde getirmektedir. Ürün çeşitlenmesi ile birlikte sağlanan verimlilik artışı ve bireylerin gelir düzeyindeki artış yaygın ticaretin önemini ortaya koymaktadır (Bulutay, 2012, s.60-61). Ayrıca ihracat artışının ürün çeşitliliği ile sağlanması, refah düzeyinde de %10 dan daha fazla artış sağladığı yapılan çalışmalarda ortaya koyulmuştur. 13 Hem ülke hem de ürün bazında çeşitlenme yapılması aynı zamanda ihracat gelirlerinde de istikrarı sağlamaktadır. Bu çerçevede Türkiye nin yaygın ticaretinin oldukça düşük olması sürdürülebilir ihracat açısından ve dolayısıyla da ekonomik büyüme açısından önemli bir problem olarak karşımıza çıkmaktadır. Bunun yanı sıra, ihracatın kaynağının yoğun ticaret olması iki farklı durumu ortaya koymaktadır. Öncelikle, Türkiye nin fiyat bazlı ihracat artışına sahip olması ticareti yapılan ürünlerde katma değer artışına işaret etmektedir. Fakat ara malı ve nihai mal ihracatının miktar artışı ile sağlanması sürdürülebilir bir ihracat artışı için olumsuz bir tablo sunmaktadır ve ayrıca ihracat fiyatlarındaki artışın da yetersiz olduğu sonucunu ortaya koymaktadır. İhracat fiyatlarının artışının devamlılığı için teknolojik yenilikler, beşeri sermaye yatırımları ve aynı zamanda da araştırma ve geliştirme faaliyetlerinin artırılması gerekliliği söz konusudur. Buna ilaveten ihraç edilen mallarda gerçekleşen kalite artışı, aynı zamanda, dış ticarette rekabeti sağlayacak ve ticaret hacmine pozitif katkı sağlayacaktır. 13 Detaylı bilgi için bkz: Broda ve Weinstein (2004). 19

20 Bu sonuçlar çerçevesinde, Türkiye ihracatında hem ürün çeşitliliğinin artırılmasına yönelik hem de ihraç edilen ürünlerde kalite artışının sağlanmasına yönelik politikalar üretilmesi gerekliliği açıkça ortadadır. Bu bağlamda, beşeri sermaye ve AR-GE yatırımları desteklenmeli ve özellikle teknoloji yoğun sektörlerin ihracat faaliyetleri artırılmalıdır. Bu sayede, sürdürülebilir bir ihracat artışı ve beraberinde de ekonomik büyüme sağlanacaktır. 20