TANZİMAT İLE AÇILAN TEKNİK OKULLARA BİR ÖRNEK: ORMAN MEKTEBİ 1. A.Fatih Şendil*

Transkript

1 TANZİMAT İLE AÇILAN TEKNİK OKULLARA BİR ÖRNEK: ORMAN MEKTEBİ 1 A.Fatih Şendil* Özet Osmanlı da III. Selim ile başlayan askeri yenileşme hareketleri Tanzimat la beraber sivil hayatta da hissedilmeye başlamıştır. Günümüzdeki köklü üniversitelerin ve fakültelerin temeli olan batılı manada okullar açılmaya başlanmıştır. Ziraat Mektebi, Telgraf Mektebi, Maden Mektebi gibi yetişmiş teknik eleman ihtiyacını karşılamak üzere açılan okullardan bir tanesi de günümüz İ.Ü. Orman Fakültesi nin temeli olan Orman Mektebi dir. Bu okulun açılışı tıpkı diğer teknik okullarında açılışına benzer bir süreç izlemektedir. Bu makalemizde Tanzimat sürecinde açılmış olan teknik okullardan birisi olan Orman Mektebi nin 1857 de kuruluşundan 1871 de kurumsal bir yapıya kavuşana kadar geçirdiği süreç Başbakanlık Osmanlı Arşivi belgelerine dayanarak incelenecektir. Anahtar Kelimeler: Orman Mektebi, Orman Fakültesi, Ormancılık, Teknik Eğitim. AN EXAMPLE TO THE TECHNICAL ACADEMIES ESTABLISHED WITH THE TANZIMAT: ACADEMY OF FORESTRY Abstract Militarist modernization movements launched with Selim III at Ottoman, began to be felt on civilian life with the Tanzimat. The schools in the manner of western standards were started to be established as the roots of present universities and faculties. One of the schools such as Agricultural Academy, Telegraph School, Mining School which were established to raise technical staff, is Academy of Forestry the base of present Forestry Faculty of Istanbul University. The opening process of this academy follows a similar route with other technical schools. In this essay we will examine the Forestry Academy one of the technical schools which were established at Tanzimat era from its establishment at 1857 to the time when the Academy gained an instated form at 1871 by using the documents from Ottoman Archive. Key Words: Academy of Forestry, Faculty of Forestry, Forestry, Technical Education 1 Bu makale A. Fatih Şendil in yüksek lisans tezinden hazırlanmıştır. *Arş. Gör. Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi FEF, Tarih Bölümü, afsendil@nevsehir.edu.tr 213

2 Giriş Tanzimat ile beraber bürokrasinin batılı manada tekrardan şekillenmesinin yanında eğitim alanında da batılı manada okullar açılmaya başlamıştır. Bu okulların açılışında ve kurumsallaşmasında izlenen süreç birbirine benzerlik göstermektedir. İlk olarak askeri alanlarda başlayan batılılaşma hareketlerinde olduğu gibi yabancı (Avrupalı) uzmanların getirtilmesi sivil eğitimde de uygulanmıştır. Bunun tipik bir örneği de Orman Mektebi dir. Orman Mektebi nin açılmasının sebebi usul-u cedide ve muntazamaya raptı içün 2 yani yeni usul ve düzene bağlamak içindi. Ormanlar üzerinde böyle bir kontrolün sağlanmasının temelinde ise ekonomik kaygılar yatmaktadır. Bunu destekleyen iki gösterge vardır. Biri, yabancı mühendisler getirilirken Anadolu coğrafyasının muhtelif yerlerinden bir milyon ağaç kesilerek, her birinin beş franga satılarak, beş milyon frank devlet bütçesine kazandırılmasının planlanmasıdır 3. İkincisi ise ormanların ticari amaçla kullanılabileceği düşüncesinin de etkisi ile Orman Mektebi nin Ticaret Nezareti bünyesinde açılmasıdır. Yani Orman Mektebi açma fikrinin temelinde Kırım Savaşı sonrasında iyiden iyiye sarsılmış olan devlet ekonomisine alternatif yollardan kaynak sağlama arayışı vardır. Yabancı mühendislerin getirilmesinde ve bu mühendislere Orman Mektebi nin kurdurulmasında bu sebep etkili olmuştur. Bunun yanında batılılaşma hareketleri, teknik eleman ihtiyacı, savaşlar sonucu Anadolu ya göçün artmasına paralel olarak ormanlardaki tahribatın artması vs. konular da Orman Mektebi nin açılmasındaki diğer sebeplerdendir. Orman Mektebi açılması ve ormanların fenni usullere göre muayene edilmesi için batılı manada açılan neredeyse tüm yeni kurumlar gibi Avrupa dan uzman getirtilmesi ve yerli uzman yetiştirilmesi düşünülmüştür. 1. Fransa dan İki Orman Mühendisi Getirtilmesi Girişte de bahsedilen sebepler neticesinde ormanların kontrolü ve muayenesi için 1857 yılında Fransa dan iki adet orman mühendisi getirilmiştir. Getirilen bu mühendislerle ilgili en erken belge Ocak 1857 de, mühendislerin Ticaret Nezareti nde ikamet edilmelerine dairdir 4. Getirilen bu mühendislerin Mösyö Lui Tasi (Louis Tassy) ve Mösyö Aleksandır Estem (Alexandre Stheme) dir 5. Bu mühendisler bayındırlık işlerinden sorumlu olan Meclis-i Maabir azası olarak getirtilmişlerdir. İki mühendisin ilk zamanlar Ticaret Nezareti nde ikamet edip 6 Maabir Meclisi ne iştirak etmeleri planlandı ise de ilerleyen zamanlarda bu meclise gayr-i Müslimlerin yoğun olarak yaşadıkları Beyoğlu ndan gidip geldikleri görülmüştür 7. Bu iki mühendise senelik on yedişer bin frank maaş verilmiştir. Bu mühendislerin ülkelerinde aldıkları paradan fazlasını almadıkça terk-i vatan etmeyecekleri belirtilmiştir. Fransa da alacakları emeklilik maaşı olan altı bin frankı bıraktıkları için burada kendilerine verilen on yedi bin frankın altı bini maaş olarak geriye kalan on bir bini de olağanüstü durumlarda kullanmak üzere verilmiştir. Ayrıca senelik üçer bin frank hane kirası ve ikişer bin beş yüz frank yol harcırahı verilmesi kararlaştırılmıştır 8. Bu iki mühendis, kendilerine paralarını bozdurmak için güvenilir bir sarraf, Türkçeye aşina olmadıkları için bir tercüman, gezecekleri yerlere delalet etmek ve hizmetlerinde bulunmak üzere 2 BOA, İ.MVL, 372/ BOA, A. MKT.MHM, 352/52. 4 BOA, A. MKT.MHM, 106/10. 5 BOA, İ.MVL, 372/ BOA, A. MKT.MHM, 106/10. 7 BOA, İ.MVL, 389/ BOA, İ.MVL, 372/

3 bir kavas* tayin edilmesini istemişlerdir. Fakat kavas yerine ancak ihtiyaç olacağı zaman gerekli mahallerde kendilerine yardımcı olmak üzere memur verilmesi kararlaştırılmıştır. Ayrıca mühendislere, tercümana ve sarrafa binek atlar tahsis edilmiştir Orman Mektebi nin Açılması (1857) Orman Mektebi 1871 yılına kadar herhangi bir nizamname ile yönetilmediği için yıllarını Orman Mektebi nin kurumsallaşma evresi olarak ele almak gerekir. Zira ne her sene düzenli mezun verebilmiştir ne de ders programları ve işleyiş sistemi tam olarak oturmuştur. Meclis-i Maabir in bünyesindeki mühendislerin yanında doğru tabir ile usta-çırak ilişkisi içerisinde yetiştirilmişlerdir. Açılan bu ilk Orman Mektebi ni Meclis-i Maabir den ayrı düşünmek doğru olmaz. İlerleyen zamanlarda Meclis-i Maabir in yerini Orman Meclisi ve Orman ve Maadin Meclisi almıştır. Orman eğitimi ve bu meclisler hep birbirleri ile bağlantılı olmuşlardır. Orman Mektebi hocaları çoğunlukla bu mecliste görev alan mühendislerden seçilmiştir. Yeni tohumları atılmakta olan ormancılık ilminde yerli mühendislerin istihdam edilmesi düşüncesi mühendislerin getirildiği ilk zamanlarda dahi vardı. Koru fenn-i mahsusi olmasıyla bunun fennen usulünü ve faaliyet ve ameliyatını göstermek lüzumu kadar şakirdan yetiştirmek üzere Ticaret Nezareti bünyesinde Meclis-i Maabir e bağlı olarak bir Orman Mektebi kurulması karalaştırılmıştır 10. Buna her ne kadar bir mektep dense de ilk Orman Mektebi nin Ticaret Nezareti bünyesinde birkaç odadan ibaret bir kurum olduğu anlaşılmaktadır. Okul o dönemlerde henüz müstakil bir binaya ve yönetmeliğe sahip değil idi. Okulun açılmasının kararı 1857 yılında verilmesine rağmen eksiklerinin temin edildiği belgeler karşımıza 1858 yılında çıkmaktadır. Okula alınanlar ve bunların pahası şöyledir 11 ; * Elçilik veya konsolosluklarda görev yapan hizmetli.(türk Dil Kurumu web sitesi güncel sözlüğünden alınmıştır). 9 Tassy nin Ticaret Nezareti ne yazdığı dilekçe ve bu mühendislerin yanlarına verilen görevlilerle ilgili ayrıntılı bilgi için bkz.: BOA, İ. MVL. 376/ BOA, İ.MVL, 372/ Levazımat listesi ve Maliye Nezareti nden bu listenin masraflarının ödenmesine dair ayrıntılı bilgi için 5 Ekim 1858 (26 Safer 1275) tarihli iradeye bkz.: BOA, İ.DH. 415/

4 Orman Mektebi nin Açılması için Alınan Levazımatın Listesi Bir kıt a mucibince alınan Adet Meblağ Masa için çuka zira 15 x Tebeşir Kutusu Kurşun Deste 4 80 Mürekkep şişesi Rıhtanlık Mürekkep Suçası Terzi Pahası Siyah Rubu? Hammaliye Bardak Desen Cam Fransa kitabına verilen? Fransa Defteri? Sandalye Koltuk Yazıhane Masa Hendese Tahtası Toplam Meblağ Alınan bu araç gereçlerin kendileri çok önemli ve pahalı olmasa da bir Orman Mektebi teşekkül edildiğini göstermeleri bakımından önemlidirler. Okulun açılış tarihi 1857 olarak kabul edilse de, yukarıda da belirttiğimiz gibi okul ilk yıllarını kurumsallaşma çabaları içerisinde 216

5 geçirmiştir. Net olarak düzeni oturmuş bir okul olarak karşımıza çıkması 1871 de bir nizamnameye kavuşup, düzenli mezun vermesi iledir. Getirilen mühendisler Türkçe bilmedikleri için okula alınma şartı olarak öğrencilerin Fransızca bilmeleri ve gösterilen ilmi anlayabilecek kadar altyapıya sahip olmaları istenmiştir. Fakat bu donanımda öğrenci bulunamadığı için ilk öğrencilerin Mekteb-i Harbiye, Hendesehane-i Berriye ve Erkan-ı Harbiye den Fransızca bilenlerden seçilmesi, ayrıca dışarıdan on-on beş kadar gönüllü kişiden bazılarının seçilerek Dersaadet de öğretime başlanılması düşünülmüştür 12. Ancak ilerleyen yıllardaki belgelere baktığımızda diğer okullardan gönüllü öğrenci çıkmadığı ve iş garantisinin de diğer okullar gibi olmadığı için Tercüme Odası ndan Fransızca bilen memurların öğrenciliğe tercih edilmiştir. Bu memurların isimleri şöyledir 13 ; Orman Mektebi ne Öğrenci Olarak Tercüme Odası Memurları 1. Osman Ragıp Efendi 2. Ali Efendi 3. Osman Efendi 4. Sadullah Bey 5. Behçet Efendi 6. Tahrirat-ı ecnebi odası memurlarından Mösyö Markar Bu memur öğrencilerin memuriyetlerine ve maaşların öğrencilik yapacakları sırada halel gelmeyeceği yazılmıştır. Bu ibare 1857 de öğrenciler, memurlar arasından seçilirken yazılmıştır. Fakat 1861 de mezunların hazırladığı dilekçeden öyle olmadığı anlaşılmaktadır. Mezunlar memuriyetlerini tahsile feda eyledikleri ve herhangi bir servet sahibi olmadıkları için ızdırap ve perişaniyetimize başka bir çare bulamadığımızdan yazarak hallerini arz etmiş ve istihdamları ile ilgili bir arz-u hal hazırlamak zorunda kalmışlardır 14. Mezunların bu maruzatından sonra aşağıdaki satırlarda bahsedeceğimiz faaliyetlerde mezunlar görevlendirilmeye başlanmıştır. Orman Mektebi nin erken tarihlerinde tam olarak hangi tarihte hangi binada eğitim verdiğini kesin olarak söyleyemiyoruz. Fakat ilk olarak darphane binasında eğitim vermiştir. Belgelerde de Ticarethane olarak geçen yer de Ticaret Nezareti ne ait olan darphane binası olmalıdır. Sonraki yıllarda darphane binasının yanması üzerine okul Adliye Nezareti nin binasında ardından Sultan Mahmut un türbesinin karşısındaki Maarif binasında ve oradan da günümüzdeki Vefa Lisesi olan 12 BOA, İ. MVL. 372/ Seçilen bu öğrencilerin isimlerinin yazılı olduğu pusula ile beraber Meclis-i Vala dan bu öğrencilerin seçilmesi ve mezuniyetlerinden sonra Orman Müdürlüklerinde istihdam edilmelerine dair dilekçe ve irade için bkz. : BOA, İ. MVL. 398/ Mezunların kendi durumları ile ilgili yazdıkları arz-u hal ve ayrıntıları, Tassy nin Belgrat ormanları ve yapılacak faaliyet ile ilgili yazdığı 8 Temmuz 1861 tarihli layihanın Fransızcası ve tercümesi, mezunların Belgrat ormanındaki harita çıkartma işinde görevlendirilmelerine ve ayrıntılarına dair hazırlanan irade için bkz. : BOA, İ. DH. 475/

6 Rüştü Mamut Paşa konağında eğitim vermiştir. Halkalı Ziraat Mektebi ne nakil olana kadar da Maliye Nezareti bünyesinde eğitim vermiştir 15. Açılan bu Orman Mektebi nin tam manasıyla bir okul olmaktan ziyade zaten iş sahibi olan memurlara verilen bir kurs niteliğinde olduğunu belirtmek gerekir. Zira iki hocası, ortalama 10 kadar öğrencisi olan ve bir nezaretin birkaç odasında eğitim veren bir kuruma tam manasıyla okul demek doğru olmasa da Türkiye de ormancılık eğitiminin tohumları bu odalarda bu hocalar ve bu öğrencilerle atılmıştır. Açılan bu kursa da belgelerde orman mektebi dendiği görülmüştür. Dolayısı ile tam manası ile okul denemese de Osmanlı da ormancılık eğitiminin başı olduğu ve belgelerde ilk defa orman mektebi ibaresi geçtiği için biz de bu ilk teşebbüsü okul olarak kabul etmekteyiz. Üstelik buradan yetişen memurlardan bazıları orman müdürlüklerine veya yeniden açılan orman mekteplerinde hocalığa tayin olduklarını görmekteyiz 16. Dolayısı ile bu ilk teşebbüsle ormancılık eğitimi almış kimselerden bazıları ormancılıkla ilgili görevlere getirilmiştir. 3. Orman Mektebi nin İlk Mezunları ve Bazı Faaliyetleri Orman Mektebi hocaları aynı zamanda Meclis-i Maabir üyesi oldukları için Sinop, Bosna, Tuna ormanlarından Başkent çevresindeki ormanlara kadar geniş bir coğrafyada keşif ve muayene işlerinde çalışmışlardır 17. Öğrenci yetiştirilmeye başlandığından beri yanlarına öğrencileri alarak bu faaliyetlere devam ettikleri görülmüştür. Bu faaliyetlerden en erken tarihlisi 1858 yılı Kasım ayında öğrencilerin hocaları ile beraber Alemdağı na gitmeleridir. İlk öğrencilerin eğitime başlamalarından bir sene sonra hava, botanik ve iklim ile ilgili bilgi sahibi olmaları için muallimleri ile beraber Alem Dağı na (günümüzdeki İstanbul un Anadolu yakasında bulunan Alemdağ semti) yollanmışlardır. Gidiş-geliş yol parası olarak kendilerine kuruş Maliye Nezaretinden verilmiştir un Ağustos ayında Tassy refakatinde on kadar öğrenci Hüdavendigar Eyaleti (Bursa) ormanlarında bir ay süreyle ormancılığa dair öğrendikleri fenni bilgileri tatbik etmek üzere gönderilmişlerdir. Hoca ve öğrencilerin yol ve iaşe masrafları olan otuz beş bin kuruş Maliye Nezareti nden verilmiştir 19. Tanzimat ile beraber serbest müteşebbislerin devlete ait kaynakları ücreti karşılığında kullandığını görmekteyiz yılının temmuzunda Mösyö Conto isimli bir tüccar İzmir ve Antalya arasındaki ormanlardan kereste satın almak istemiştir. Bu kişinin sözleşmesinin şartlarını belirlemek ve bölgede araştırma yapmak üzere Meclis-i Maabir den Ağatoni Efendi görevlendirilmiştir. Ağatoni Efendi nin yanına da Orman Mektebi öğrencilerinden Osman ve Markar Efendiler tayin edilmiştir. Kendilerine ikişer binden dört bin kuruş harcırah verilmiştir 20. Öğrencilerin mezun olmadan önce kayıtlara geçen faaliyetleri bunlar olmuştur. Bu faaliyetler ileride de ormancılık eğitiminin olmazsa olmazı olan saha çalışmalarının ilk denemeleri 15 Süleyman İhsan, Ormanlarımızın Tarihçesi, Orman Mekteb-i Âlisi Mecmuası, Eylül 1333 (1917 Eylül), s. 59; Özkan Keskin, Keskin, Orman ve Ma adin Nezareti nin Kuruluşu ve Faaliyetleri, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul s İlk mezunlardan Nazif Bey kendisinden sonra 1868 yılında tekrardan öğrenci alan Orman Mektebi nde matematik hocalığı yapmıştır: Halil Nadir Kutluk, Mehmet Nazif Bey, Orman ve Av, sayı: 3-4-5, Yıl:14, 1942 Mart-Nisan- Mayıs. s , Kerim Yund, Türkiye Orman Umum Müdürleri Albümü, Hüsnütabiat matbaası, İstanbul, 1959, s Metin Özdönmez, Abdi Ekizoğlu, Tanzimat ve Meşrutiyet Dönemleri Ormancılığında Katkıları Olan Yabancı Uzmanlar İstanbul Üniversitesi Orman Fakültesi Dergisi, seri B, cilt 43, sayı 3-4, yıl 1993, s BOA. İ. DH. 417/27611, A. MKT. MHM. 146/ Bursa daki faaliyetle ilgili öğrencilerin görevlendirilmesine dair Sadaret e yazılan tezkire ve cevaben yazılan irade için bkz.: BOA, İ. DH. 439/ Yukarıda da bahsettiğimiz gibi Meclis-i Meabir bayındırlık işlerinde bilirkişi olarak çalışmıştır. Bahsedilen bölgede ağaç kesimi için Sadaret ten Maliye ve Ticaret Nezaretleri ne bu tüccar ve görevlendirilecek kişiler hakkında yazılan tezkire için bkz: BOA, A. MKT. MHM 189/

7 olmuşlardır. Okul ilk mezunlarını 1861 yılı Şubat ayında vermiştir. Tassy tarafından verilen rapora göre öğrenciler imtihanlarını gayet başarılı bir şekilde tamamlamış ve ehliyet derecelerine göre mezun olmuşlardır. Öğrendikleri ilmin meyvelerini alacakları kesin olsa da o zamana kadar bu ilimden uzak bırakılmış olmamak için ehliyet derecelerine göre münasip memuriyetlerde istihdam edilmeleri istenmiştir Yılı Orman Mektebi nin İlk Mezunları 22 1 Markar Efendi 2 Osman Efendi 3 Retik Efendi 4 Artin Efendi 5 Hüseyin Efendi 6 Rıza Efendi 7 Nazif Efendi 8 Rüştü Efendi 9 Mehmet Efendi Mezunlara yapılan imtihanları başarı ile tamamlayıp okulu bitirmeye hak kazandıkları için rütbe-i rabia* derecesiyle istihdam edilecekleri beyan edilmiştir 23. Bu isimlerine baktığımızda öğrenci olarak alınan ilk memurların hepsi mezun olamamıştır. İlk seferde alınan memurların isimlerinden başka mezun olan isimler göze çarpmaktadır. Bu bize farklı memuriyetlerden veya dili ve altyapısı yeterli olan gönüllülerden de okula öğrenci alınmış olabileceğini göstermektedir. İlk mezunlardan ormancılık eğitimi ile ilgili öne çıkan isim Nazif Efendi olmuştur. Bab-ı Âli Tercüme Odası nda memur iken Fransızca bildiği için Orman Mektebi ne başlamış, 1861 de mezun olduktan sonra Tercüme Odası memuriyeti yanında ikinci defa açılan Orman Mektebi nde de matematik hocalığı yapmıştır. Nazif Efendi 1867 yılında iki yabancı ormancıyla beraber 2400 kuruş maaşla Selanik ve Tırhala ormanlarını keşfe gönderilmiştir yılında 2500 kuruş maaşla Umum Ormanlar Baş Müfettişliği ne atanmıştır. Bu görevde yabancı mühendislerle beraber ormancılıkla ilgili teknik çalışmalar yapmıştır. Beluva (Rumeli de Cumaibala ile Samakof arasındadır) ormanlarından geçecek demiryolunun inşası sırasında kesilecek ağaçların seçilmesi, harita ve planlarının çıkartılmasında çalışmıştır de başmühendis olarak Orman ve Maadin 21 Bu mezunların isimlerinin yazılı olduğu vesika, Tassy nin nezarete yazdığı Fransızca rapor ve tercümesi, öğrencilerin mezuniyetleri ve istihdamlar ile ilgili ayrıntıların yazılı olduğu 30 Mart 1861 (18 Ramazan 1277) tarihli irade için bkz.: BOA, İ. DH. 470/ BOA, İ. DH. 470/ 31473, Orman Müdüriyeti Umumiyesi Mümeyyizi Süleyman İhsan, Ormanlarımızın Tarihçesi, Orman Mekteb-i Âlisi Mecmuası, 1333 Ağustos/1917 Ağustos, s. 60, Özkan Keskin, a.g.t. s BOA, A. MKT. MHM. 216/ 75. *Tanzimattan sonra kolağası derecesinde olan sivil memurlukta bir rütbe. 219

8 Meclisi nde görev almıştır. Orman meclislerinde muhtelif görevlerde bulunduktan sonra 1913 yılında 76 yaşında vefat etmiştir 24. Öğrencilerin hepsinin mezun olduktan sonra hemen istihdam edilmedikleri görülmektedir. İlk senelerde belli aralıklarla ormanlarla ilgili işlerde geçici olarak görevlendirildiklerini görüyoruz. Yukarıda da belirttiğimiz gibi mezuniyetlerinden sonra iş bulabilmek için bir dilekçe kaleme almışlardır. Bu maruzatlarından sonra hem devletin ormanlarından gelir elde edilmesi hem de bu mezunlara geçici de olsa bir iş verilmesi için Meclis-i Maabir Reisi ve Orman Mektebi Müdürü Tassy den İstanbul daki Belgrat ormanları ile ilgili bir rapor hazırlamasının istendiği görülmektedir.1861 kendisine sorulması üzerine Tassy kendi imzası ile 8 Temmuz 1861 tarihli bir dilekçeyi Ticaret Nezareti ne sunmuştur. Bu dilekçede Belgrat ormanlarının eskiden çıkartılmış bir haritasının olduğunu ve bu haritaya göre ormanın on iki bin hektar yani yüz otuz iki bin dönümden ibaret olduğunu yazmıştır. Haritanın tekrardan çıkartılmasının hem mezun olan öğrenciler için saha çalışmasına alışmalarını sağlayacağını hem de söz konusu ormanların kullanımının bir düzen altına alınarak ağaç yetiştirmenin ve kesiminin bir usule göre yapılabileceğini yazmışlardır. Bu kesimler sonucu da senelik ortalama beş yüz bin kuruş gelir elde edilmesinin muhtemel olduğu belirtilmiştir. Harita çıkartma işi için Tassy, Meclis-i Maabir tarafından köprü ve kaldırım mühendisi Goseski nin görevlendirilmesini, başmühendis Rudolf un da kanaatinin bu yönde olduğunu belirtmiştir. Öğrencilerin ve hocaların bu iş sırasında konaklayacakları bir mekânın da tahsisini istemiştir. Tüm bu işlerin masraflarının da on bin kuruştan fazla olmayacağını beyan etmiştir 25. Mezunlar ve başlarındaki mühendis Goseski nin ikamet etmesi için beş odası ve bir mutfağı olan bir yer talep etmiştir. Ayrıca bu odalara kanepe ve sandalye konmasını istemiş, eğer böyle bir yer mevcut değil ise geceleyecekleri köylerde ikamet edebilecekleri hanelerin kiralanmasını istemiştir. Böyle bir işle geçici de olsa imtihanlarını başarı ile tamamlayıp Orman Mektebi nden mezun olan bu mezunlar bir işte istihdam edilmiştir. Belgrat ormanlarındaki faaliyet karşılığında mezunlara hazineden on bin kuruş verilmiştir 26. Faaliyetten sonra yapılan yazışmalardan anlaşıldığı üzere öğrenciler için bin kuruşa bir konak kiralanmış ve öğrenciler orada ikamet etmişlerdir 27. Okuldan mezun olan öğrencilerden öne çıkan diğer ikisi ise Artin ve Osman Efendi olmuşlardır yılında hocaları Tassy nin orman yetiştirilmesi, orman idaresi ve eğitim müfredatı ile ilgili notlarını bir kitap haline getirip Türkçeye tercüme etmişlerdir. O tarihten sonra okula alınacak öğrencilere verilmesi için bu tercümelerden ikişer yüz adedin basılmasına ruhsat verilmiştir. Bu iki mezuna gayretlerinden dolayı da beşinci rütbeden nişan-ı âli verilmiştir. Ayrıca bu kitabın orman memurlarının yanında da bir kılavuz olarak bulundurulması düşünülmüştür 28. Yaptığımız araştırmalardan ve belgelerden anlaşıldığına göre o yıllarda Osmanlı Devleti nde çağdaş anlamda orman mühendisliği ile ilgili yazılmış bir eser tespit edilememiştir. Dolayısı ile bu kitap alanında Türkçe literatüre kazandırılan ilk eser olduğu düşünülmektedir. Ancak eserin nüshası kütüphanelerde çıkmamıştır. Yine 1861 yılında Orman Mektebi mezunlarından birisine Midilli Adası ndaki tersaneye ait ormanların keşif ve muayenesini yapmak için ihtiyaç duyulmuştur. Adadaki ağaçların yerli halk 24 Halil Nadir Kutluk, Mehmet Nazif Bey, Orman ve Av, sayı: 3-4-5, Yıl:14, 1942 Mart-Nisan-Mayıs. s , Kerim Yund, Türkiye Orman Umum Müdürleri Albümü, Hüsnütabiat matbaası, İstanbul, 1959, s Mezunların kendi durumları ile ilgili yazdıkları arz-u hal ve ayrıntıları, Tassy nin Belgrat ormanları ve yapılacak faaliyet ile ilgili yazdığı 8 Temmuz 1861 tarihli layihanın Fransızcası ve tercümesi, mezunların Belgrat ormanındaki harita çıkartma işinde görevlendirilmelerine ve ayrıntılarına dair hazırlanan irade için bkz. : BOA, İ. DH. 475/ a.g.v., BOA A.MKT. NZD. 380/ Konağın kira bedelinin ödenmesi için Maliye ve Ticaret nezaretlerine yazılan tezkire için bkz.: BOA, A. MKT. NZD. 387/ Osman ve Artin Efendilerin yazdığı kitapla ilgili ayrıntılı bilgi içeren Sadaret e yazılan 5 Ağustos 1861 (28 Muharrem 1278) tarihli tezkire ve kitabın tab ettirilmesi, yazarların taltifi vs. dair 22 Ağustos 1861 tarihli irade için bkz.: BOA, İ. DH. 476/ 31975, Yine aynı kitapla ilgili Ticaret ve Maliye Nezaretlerine yazılan tezkire için bkz. : A. MKT. MHM. 233/

9 tarafından kesilip satıldığı, çobanlar tarafından mera açmak için yakıldığı, yolcular tarafından yakılan ateşlerin orman yangınlarına dönüştüğü ayrıca bu adada iyi katran imal edilebilir olduğu Ticaret ve Maliye Nezaretlerine bildirilmiştir. Hem yapılan tahribatı bir nebze durdurabilmek için hem de ormanların kullanımını fenni kaidelere göre kontrol altına alarak hazineye faydası dokunacağını düşüncesi ile Orman Mektebi nden imtihan olunarak çıkmış efendilerden birisinin seçilerek bu işe görevlendirilmesi istenmiştir. Bu işin tahminen bir buçuk ay süreceği belirtilmiştir. Gidiş-geliş yol harcırahı ve diğer masraflar içinde olmak üzere beş bin lira maaş verileceği yazılmıştır. Bu paranın yarısı Maliye Nezareti nden diğer yarısının da adanın yerel sandığından karşılanması uygun görülmüştür 29. Bu iş için yine ilk Orman Mektebi mezunlarında Osman Efendi uygun görülmüştür. Osman Efendi 25 Nisan da memuriyetini tamamlayıp Dersaadet e dönmüştür. Dönmeden önce de 1862 nin Mart ayında Midilli Ada sı ile ilgili 26 maddeden ve bir haritadan oluşan 14 sayfalık oldukça tafsilatlı bir rapor sunmuştur. Bu raporda adanın havasından ormancılıkla ilgili ticari metalara, kesilen ağaçların naklinden adadakilerin geçim kaynağına, amele yevmiyesine kadar pek çok konu hakkında bilgi içeren bir rapor sunmuştur Fransa dan Dört Mühendisin Daha Getirilmesi ve Orman Mektebi nin İkinci Defa Öğrenci Alması Orman Mektebi ilk mezunlarını verdikten sonra eğitiminde bir süre kesinti yaşanmıştır yılına kadar eğitim vermeyen Orman Mektebi nin ikinci kez öğrenci alması dört yeni mühendisin Fransa dan getirilmesi ile gerçekleştirmiştir. Tassy nin 1864 yılında kontratı yenilenmiştir. Paris sefaretine yazılan tezkireye göre Tassy, tüm masrafları dahil senelik otuz bin frank ve Dersaadet e avdeti için de iki bin frank da yol harcırahı verilmesi şartı ile geçici olarak döndüğü Fransa dan tekrar gelmeyi kabul etmiştir. Alexsander Estem Türkiye de bir yıl kalıp döndüğü için olsa gerek Tassy, bu gelişinde yanına muavin olabilecek kimseleri de istemiştir. Meclis-i Maabir bu işin sonra halledileceğini belirtmiştir 31. Tassy ye muavenet edecek mühendislerin getirilmesi 1866 yılına kadar ertelenmiştir yılında ait arşiv belgelerinden anlaşılana göre Tassy den istenmesi sonucu miri ormanların işletilmesine dair 5 sayfalık bir rapor (layiha) hazırlamıştır. Bu raporda Tassy Osmanlı Coğrafyası ndaki ormanların genel bir açıklamasını yapmıştır. Köy ve kasabalara ait ormanlar ve tersanenin ormanlarından bahsetmiş. Düzensiz ağaç kesimlerinin devlet tarafından kontrol altına alınmasının gerekliliğini belirtmiştir. Tüccarların ormanlardan ağaç kesip satarak ticaret yapmakta olduklarından ve hatta Yunanlıların gemilerini Konya dan kesilen keresteler ile inşa ettiklerinden bahsetmiştir. Devlet-i Âliye sahip olduğu ormanlardan hiç olmazsa az bir kısmını denetimi altına alırsa bu ormanlardan istifa edilebileceğinden bahsetmiştir. Tassy ülke ormanlarının parça parça keşif işlemlerinin yapılması, ağaçların genel değerinin ne olduğunun anlaşılması ve ondan sonra pek çok ağacın satışının yapılması gerektiğini yazmıştır. Avrupa da da bina inşa etmek için ağaç sıkıntısının yaşandığını, Memalik-i Mahrusa ormanlarından kesilecek ağaçların Avrupa ya satılabileceğini belirtmiştir. Bosna, Tuna, Selanik te Karasu sahilleri, Kazdağı, Çanakkale etrafı, Konya, Sinop ve Samsun dan toplamda 1 milyon ağaç keserek ve her birini 5 Frank a satarak beş milyon frank gelir elde edilebileceğini belirtmiştir. Ağaçlara mühür vurularak hangilerinin kesileceğinin belirlenmesi, nereden nakil edilecek, hangi cinslerin hangi boylarının kesime uygun olacağının belirlenmesi için de Dersaadet Orman Mektebi nden mezun olmuş efendiler ile 29 Midilli Adası nda ormanlara yapılan tahribat ve adaya bir orman mühendisinin gönderilmesine dair Ticaret ve Maliye Nezaretlerine yazılan 15 Eylül 1861 tarihli tezkire için bkz.: BOA, A. MKT. MVL. 132/ Midilli Livası Meclisi tarafından Ticaret Nezareti ne Osman Efendi nin görevlendirilmesi ile ilgili yazılan 20 Kasım 1861 (17 Cemazi el Evvel 1278) tarihli tezkire ve Osman Efendi nin hazırladığı harita ve 13 sayfalık 26 maddelik rapor için bkz. : BOA, MVL. 788/ Tassy nin kontratı ile ilgili ayrıntılı bilgi içeren Hariciye Nezareti nden Paris Sefaretine yazılan 20 Aralık 1864 tarihli tezkire için bkz.: BOA, HR.TO. 489/

10 Fransa dan celp olunacak orman memurlarının kullanılmasının münasip olduğunu yazmıştır. Bu mühendislerin getirilmelerine müteakip çoktandır terk edilmiş vaziyette olan ticarethanedeki Orman Mektebi ne de yine bir mahal tesis edilerek açılması düşünülmüştür 32. Yani ikinci sefer Fransa dan getirilen orman mühendisleri için de daha getirilme aşamasındayken dahi sadece ağaç kesimi ve teknik işlerin tayini için değil, aynı zamanda Orman Mektebi ni de yeniden açmak için getirilmekte oldukları anlaşılmaktadır ilkbaharında getirilen bu memurların masrafları ise şu şekilde belirtilmiştir; Fransa dan getirilecek dört adet birinci sınıf orman mühendislerinin her birine yol masrafı dahil senelik verilecek tutar Frank olmak üzere Frank. Yine Fransa dan getirilecek ikinci sınıf mühendislere (kolcular) 8 er bin Franktan Frank. Alet ve edevat için Frank. Kitap ve kırtasiye masrafları için frank. Ameli ücreti olarak Frank ve orman memurlarının memuriyetlerinde seyahat masrafları da frank olarak tahmin edilmiştir. Toplamda Frank harcanarak beş milyon frank gelir elde edilmesi düşünülmüştür 33. Yeni açılacak orman Mektebi ne de müdürlük edecek ve yine okulda ders verecek hocalar bu vesile ile Fransa dan 1866 ilkbaharında getirilmişlerdir. Bu mühendislerin isimleri Adolphe Bricogne, Charles Simon, Frederic Chervau, Eugene Godchaux 34. Ayrıca bu gelen mühendislerle beraber teknik anlamda kullanılacak alet-edevat da Paris ten getirtilmiştir 35. Getirilen bu mühendisler ilk olarak çeşitli komisyonlara bölünmüşlerdir. Her bir komisyonda bu mühendislerden bir tanesine ve bir adet de Orman Mektebi mezununa yer verilmiştir. Tassy bu komisyonların koordinasyonunu sağlamak üzere çalışırken yanına yardımcı olarak Orman Mektebi mezunu Artin Efendi yi almıştır. Bosna komisyonuna ilerleyen yıllarda ikinci kez öğrenci alan Orman Mektebi nin Tassy den sonraki müdürü olacak Mösyö Simon görevlendirilmiştir. Ayrıca Simon u önemli kılan diğer bir faktör ise ilk Orman Mektebi Nizamnamesini kaleme alacak kişi olmasıdır. Simon un yanına da yine mezunlardan Mehmet Efendi verilmiştir. Bu komisyonun tüm masraflarını karşılamak üzere kendilerine kuruş verilmiştir. Karaman a gönderilecek komisyona Bricogne göverlendirilmiştir, yanına da mezunlardan Rüştü Efendi verilmiştir. Bu komisyona kuruş verilmiştir. Tırhala ya gidecek komisyona Chervau görevlendirilmiştir, yanına mezunlardan Nazif Efendi görevlendirilmiştir. Bu komisyona kuruş verilmiştir. Kazdağına gidecek komisyona da Godchaux görevlendirilmiştir, yanına mezunlardan Rıza Efendi verilmiştir. Bu komisyona da kuruş verilmiştir 36. Bu vesile ile Orman Mektebi nin ilk mezunları, Fransa dan mühendislerin getirilmesi ile maaşlı olarak bu mühendislerin yanında istihdam edilmişlerdir. Ayrıca bu mühendisler ikinci kez açılan Orman Mektebi nde de ders vermişlerdir Eylül ünde Tassy nin tavsiyesi üzerine 1866 baharında gelmiş olan mühendislerin bazılarının kontratları tekrardan yenilenmiştir 37. Kontrat 32 Tassy nin hazırladığı mühendislerin getirilmesi ile ilgili ayrıntılı bilgi içeren Ormanların İşletilmesi (Explotation des Forets) başlıklı 5 sayfalık Fransızca rapor ve tercümesi, silik çıktığı için okunamayan bir meclisten yine 4 yeni mühendisin getirilmesi ile ilgili bir tezkire, Saffet Paşa tarafından yazılmış Fransızca bir belge ve bu mühendislerin getirilmesine dair irade için bkz. BOA, İ. DH. 546/ 38044, Bu mühendislerin getirilmesi ile ilgili ayrıntılı bilgi içeren Sadaret ten Nafia ve Maliye Nezaretlerine yazılan tezkire için bkz. : A. MKT. MHM. 352/ BOA, İ. DH. 546/ Metin Özdönmez, Abdi Ekizoğlu, Tanzimat ve Meşrutiyet Dönemleri Ormancılığında Katkıları Olan Yabancı Uzmanlar, İstanbul Üniversitesi Orman Fakültesi Dergisi, sayı:3-4 Cilt: 43, 1993 ss.60-61, Halil Kutluk, Türkiye de Yabancı Ormancılar, Türk Ormancılığı Yüzüncü Tedris Yılına Girerken, Türkiye Ormancılar Cemiyeti, Ankara, 1957, s Bu eşyaların bedellerinin Paris deki Bank-ı Osmaniye Şubesinden ödenmesi ve alet-edevatın getirilmesine dair ayrıntılı bilgi içeren Sadaret ten Maliye ve Nafia Nezaretlerine gönderilen tezkire için bkz.: BOA, A. MKT. MHM. 356/ Tassy nin bu mühendisler ve komisyonlara verilecek ücretlerle ilgili kendi imzası ile Sadaret e yazdığı 21 Haziran 1866 tarihli 10 sayfalık Fransızca rapor ve tercümesi, Sadarat e sunulan tezkire ve 21 Temmuz 1866 (8 Rebi ül evve 1283) tarihli irade için bkz.: BOA, İ.MMS. 31/1302, A. MKT. MHM. 361/1. 37 Bu mühendislerin kontratlarının yenilenmesine dair Tassy nin kaleme aldığı 27 Ağustos 1867 tarihli dilekçe, bu dilekçenin tercümesi ve mühendislerin kontratlarının yenilenmesine dair 5 Ekim 1867 (6 Cemazi el ahir 1284) tarihli irade için bkz.:boa, İ. DH. 567/

11 süresi uzatılan Simon un ikinci kez açılan Orman Mektebi nde müdürlük yaptığı ve 93 Harbi ne yani 1877 de Rusya ile yapılan savaş yaklaşana kadar Osmanlı Devleti nde ormancılık alanında hizmette bulunduğu bilinmektedir. Ayrıca Chervau da ikinci kez açılan Orman Mektebi nde derse girmiştir 38. Belgelerde dokuz sene boyunca sadakat ve hürmetle hizmet ettiği yazılı olan ilk Orman Mektebi müdürü ve hocası aynı zamanda Meclis-i Maabir de de ormancılık adına pek çok faaliyette bulunan Tassy 1868 de hastalığından dolayı Paris e kalıcı olarak dönmek zorunda kalmıştır 39. Tassy nin Meclis-i Maabir de tohumlarını attığı ormancılık eğitiminde bayrağı Simon devralmıştır. İkinci kez açılan Orman Mektebi nin de herhangi bir nizamnamesi veya talimatnamesi bulunmamaktadır. Bu okulda Simon hem müdürlük yapmış hem de ders vermiştir. Ayrıca 1866 yılında gelen mühendislerden bazılarının da bu okulda hocalık yaptığı bilinmektedir un Haziran ında mezunların imtihanlarını başarı ile tamamlayıp şehadetname aldıklarının yazılı olduğu belgede geçen sene maliye hazine-i celilesinde küşad olunan orman mektebi 40 yazmaktadır. Dolayısı ile ikinci defa öğrenci alan Orman Mektebi bu komisyonlar 1867 yılında işlerini tamamladıktan sonra yani 1868 yılında açılmıştır Halil Kutluk, Türkiye de Yabancı Ormancılar, Türk Ormancılığı Yüzüncü Tedris Yılına Girerken, Türkiye Ormancılar Cemiyeti, Ankara, 1957, s Tassy nin Paris e dönüşü, o gittikten sonra bazı işleri kimin devralacağı gibi ayrıntıların yazılı olduğu Ticaret ve Nafia Nezareti nden Sadaret e yollanan 4 Mayıs 1868 (11 Muharrem 1285) tarihli tezkire ve 20 Mayıs 1868 tarihli irade için bkz. : BOA, İ. DH. 575/ Maliye Nezareti nden Şura-i Devlet e 31 Mayıs 1869 (19 Safer 1286) tarihinde havale kılınan öğrencilerin şehadetname almaları, mezuniyetleri vs. hakkında ayrıntılı bilgi içeren ayrıca yukarıdaki ifadenin geçtiği tezkire, mezunların isimlerinin yazılı olduğu pusula ve öğrencilerin mezuniyetini onaylayan irade için bkz. :BOA, İ. ŞD. 15/ Yukarıda adı geçen belgeye baktığımızda tarihi 19 Safer 1286 dır yani 31 Mayıs 1869 dur. Geçen sene ibaresinin Hicri takvim dikkate alınarak hazırlanmış olduğunu varsayarsak olabilecek en erken tarih Hicri yılın başıdır yani 1 Muharrem 1285 dir buda miladi olarak 24 Nisan 1868 dir. Eğer geçen sene ibaresinin Rumi takvime göre yazıldığını varsayarsak belgenin hazırlandığı tarih 19 Mayıs 1285 olduğuna göre evvelki Rumi senenin en erken tarihi Rumi yılbaşının başlangıcı olan mart ayıdır yani 1 Mart 1284 dür bu da miladi olarak 13 Mart 1868 dir. Dolayısı ile belgedeki hangi tarih dikkate alınırsa alınsın okulun 1868 de açıldığı anlaşılmaktadır. 223

12 1869 Yılında Orman Mektebi nden Mezun Olanlar 42 1 Corci Angilidisi 2 Mişel Zaharyadis 3 Banasit Hekimoğlu (Hekimyan Efendi) 4 Corci Kabril 5 Nuri Efendi 6 Muiz Dalmajeyo 7 Aşil Razi 8 Kadri Efendi 9 Eftim Baspadis 10 Karnik Bezezayan Bu öğrencilerin en parlağı Hekimyan Efendi olmuştur. İlerleyen bölümlerde bahsedeceğimiz gibi orman eğitimi ile ilgili kitap tercüme etmesi, ileride açılan orman mekteplerinde hocalık, müdürlük gibi vazifelerde görev alması Hekimyan Efendi yi öne çıkartmıştır. Sonuç arası açılan Orman Mektebi nde iki devrede toplam 19 mezun verilmiştir. Bu yıllarda ileride açılacak orman mekteplerinin ilk hocaları, orman idarelerinde ve meclislerinde görev alacak altyapı sahibi insanlar yetiştirilmiştir. Ders kitabı, Türkçe bilen hoca gibi çeşitli eksiklikler bu tecrübelerden yola çıkılarak ilerleyen yıllarda giderilmeye çalışılmıştır. Kısacası açılan ilk Orman Mektebi gelecek yıllar için izlenecek bir yol haritası çizmiştir arası ilk Orman Mektebi nin tam olarak bir okul şeklinde işlememesinin başlıca sebepleri ilk Orman Mektebi nde eğitim verecek kişinin az olması (sadece ilk getirilen iki orman mühendisi, Tassy ve Steme vardı), yeterli alt yapıya sahip öğrenci bulunamaması ve en önemlisi ülke çapında ilk defa orman eğitimi veren bir okul açılmaya teşebbüs edilmesi idi. İlk deneme olması hasebi ile hangi derslerin okutulacağından ülke genelinde istihdam edilmek için kaç öğrenci alınması gerektiğine kadar pek çok konu muallâkta idi. İlk 14 sene bu konulara açıklık getirmesi açısından önemlidir. Orman Mektebi nin temelleri bu 14 senede atılmıştır. İlk ders kitabının yazılmasından sonraki Orman Mektebi nde hocalık yapabilecek yerli mühendislerin yetiştirilmesine pek çok konuya bu 14 sene içerisinde çözüm bulunmuştur. 42 BOA, İ. ŞD. 15/

13 Kaynakça Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA) -BOA, Hariciye Nezareti- Tercüme Odası (HR.TO): BOA, HR.TO. Dosya No: 489 Gömlek No:19 -BOA, İradeler-Dahiliye (İ.DH): BOA, İ.DH. Dosya No: 415 Gömlek No: BOA, İ.DH. Dosya No: 417 Gömlek No: BOA, İ.DH. Dosya No: 475 Gömlek No: BOA, İ.DH. Dosya No: 439 Gömlek No: BOA, İ.DH. Dosya No: 470 Gömlek No: BOA, İ.DH. Dosya No: 476 Gömlek No: BOA, İ.DH. Dosya No: 546 Gömlek No: BOA, İ.DH. Dosya No: 567 Gömlek No: BOA, İ.DH. Dosya No: 575 Gömlek No: BOA, İradeler- Meclis-i Mahsus (İ.MMS): BOA, İ.MMS. Dosyan No: 31 Gömlek No: BOA, İradeler-Meclis-i Vala (İ.MVL): BOA, İ.MVL, Dosya No: 372 Gömlek No:16327 BOA, İ. MVL. Dosya No: 398 Gömlek No: BOA, İ.MVL, Dosya No: 389 Gömlek No: BOA, İ.MVL. Dosya No: 376 Gömlek No: BOA, İradeler- Şura-i Devlet (İ.ŞD.): BOA, İ.ŞD. Dosya No: 15 Gömlek No: 669 -BOA, Meclis-i Vala (MVL): BOA, MVL. Dosya No: 788 Gömlek No: 13 -BOA, Sadaret- Mektubi Mühimme Kalemi Evrakı (A.MKT.MHM): BOA, A. MKT.MHM. Dosya No: 352 Gömlek No:

14 BOA, A. MKT.MHM. Dosya No: 106 Gömlek No: 10 BOA, A. MKT. MHM. Dosya No: 146 Gömlek No: 71 BOA, A. MKT. MHM. Dosya No: 189 Gömlek No: 95 BOA, A. MKT. MHM. Dosya No: 216 Gömlek No: 75 BOA, A. MKT. MHM. Dosya No: 233 Gömlek No: 68 BOA, A. MKT. MHM. Dosya No: 361 Gömlek No: 1 BOA, A. MKT. MHM. Dosya No: 356 Gömlek No: 38 -BOA, Sadaret- Mektubi Kalemi- Meclis-i Vala Yazışmalarına Ait Belgeler (A.MKT. MVL): BOA, A. MKT. MVL. Dosya No: 132 Gömlek No: 26 -BOA, Sadaret- Mektubi Kalemi-Nezaret ve Devair Yazışmalarına Ait Belgeler (A.MKT.NZD): BOA, A.MKT. NZD. Dosya No:380 Gömlek No: 38 BOA, A. MKT. NZD. Dosya No:387 Gömlek No: 60 Tetkik Eserler: -İHSAN, Süleyman, Ormanlarımızın Tarihçesi, Orman Mekteb-i Âlisi Mecmuası, Eylül 1333 (1917 Eylül). -KESKİN, Özkan, Orman ve Ma adin Nezareti nin Kuruluşu ve Faaliyetleri, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul KUTLUK, Halil Nadir, Mehmet Nazif Bey, Orman ve Av, sayı: 3-4-5, Yıl:14, 1942 Mart-Nisan-Mayıs. -KUTLUK, Halil, Türkiye de Yabancı Ormancılar, Türk Ormancılığı Yüzüncü Tedris Yılına Girerken, Türkiye Ormancılar Cemiyeti, Ankara, ÖZDÖNMEZ, Metin, EKİZOĞLU Abdi, Tanzimat ve Meşrutiyet Dönemleri Ormancılığında Katkıları Olan Yabancı Uzmanlar İstanbul Üniversitesi Orman Fakültesi Dergisi, seri B, cilt 43, sayı 3-4, yıl Türk Dil Kurumu (tdk.gov.tr) - YUND, Kerim, Türkiye Orman Umum Müdürleri Albümü, Hüsnütabiat matbaası, İstanbul,