Prof. Dr. Ziya BURSALIOĞLU EĞİTİM YÖNETİMİNDE TEORİ VE UYGULAMA ISBN Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarına aittir.

Transkript

1 12. BASKI

2 Prof. Dr. Ziya BURSALIOĞLU EĞİTİM YÖNETİMİNDE TEORİ VE UYGULAMA ISBN Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarına aittir. 2014, Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı, mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. 1. Baskı: Haziran 1971, Ankara 12. Baskı: Ekim 2014, Ankara Yayın/Proje Yönetmeni: Ayşegül Eroğlu Dizgi-Grafik Tasarım: Gamze Dumlupınar Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı Baskı: Yorum Basım Yayın ve Matbaacılık Ltd. Sti İvedik Organize Sanayi Bölgesi Matbaacılar Sitesi 35.Cadde No: ( ) Yayıncı Sertifika No: Matbaa Sertifika No: İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi: Yayınevi Belgeç: Dağıtım: Dağıtım Belgeç: Hazırlık Kursları: İnternet: E-ileti: pegem@pegem.net

3 ÖN SÖZ Prof. Dr. Ziya Bursalıoğlu 1960 lı yılların başından bu yana sürdüregeldiği çalışmaları, araştırmaları ve üretegeldiği makaleleri ve yapıtlarıyla, ülkemizde Eğitim Yönetimi alanının üniversitenin bir uğraşı alanı haline gelmesini sağlamıştır. Bu alanın gelişmesinde ve tanıtılmasında gerçek bir öncüdür o. Bursalıoğlu bugün üniversitelerimizde eğitim bilimleri alanlarında çalışmakta olan öğretim üyelerinin yetişmesinde büyük katkısı olan ve bu nedenle de, haklı olarak, hocaların hocası payesine ulaşan saygın bir bilim adamı ve seçkin bir eğitim yöneticisidir. Prof. Dr. Ziya Bursalıoğlu nun Eğitim Yönetiminde Teori ve Uygulama adlı bu yapıtında, geniş bir literatür taramasına dayalı olarak, eski, yeni ve daha yeni yönetim kuramları ve bunlara ilişkin bilimsel eleştiriler verilmekte, her kuramın eğitim yönetimi alanında uygulamaları ve yansıması ustaca tartışılmaktadır. İlk baskısı 1971 yılında yapılan yapıtın, şimdi on ikinci baskıya ulaşmış olması, bu yapıtın değerinin ve aranırlığının bir göstergesidir. Yapıtlarının gelecekteki tüm baskılarını, bitmeyen enerjisinin ürünü yeni yapıtlarını izlemek dilekleriyle, saygılar sunuyoruz. Ekim, 2014 Prof. Dr. A. Sudi BÜLBÜL Prof. Dr. Haydar TAYMAZ

4 İÇİNDEKİLER sayfa ÖN SÖZ...iii İÇİNDEKİLER... v MODELLER... vi BÖLÜM 1 YÖNETİM BİLİMİNİN OLUŞUMU VE EĞİTİME GİRİŞİ Yönetim Biliminin Oluşumu... 1 Sosyal Bilimlerin Yönetime Katkıları... 7 Diğer Bilimler ve Alanlar... 9 Yeni Yaklaşımlar Yönetim Biliminin Eğitime Girişi BÖLÜM 2 ESKİ TEORİLER VE EĞİTİMDE UYGULAMA Bilimsel İşletme: Frederick Taylor Eğitim Yönetiminde Uygulama Yönetim Süreçleri: Henri Fayol Eğitim Yönetiminde Uygulama Bürokratik Örgüt: Max Weber Eğitim Yönetiminde Uygulama Yönetimin Formülleştirilmesi: Luther Gulick-Lyndall Urwick Eğitim Yönetiminde Uygulama Dinamik Yönetim: Mary Parker Follet Eğitim Yönetiminde Uygulama BÖLÜM 3 YENİ TEORİLER VE EĞİTİMDE UYGULAMA İnsan İlişkileri: Elton Mayo Eğitim Yönetiminde Uygulama İşbirliği: Chester Barnard Eğitim Yönetiminde Uygulama Rasyonel Karar: Herbert Simon Eğitim Yönetiminde Uygulama Sosyal Sistem: Talcott Parsons v

5 Eğitim Yönetiminde Uygulama Hizmetlerin Takası: Peter Blau Eğitim Yönetiminde Uygulama Örgütte Uyum: Amitai Etzioni Eğitim Yönetiminde Uygulama BÖLÜM 4 DAHA YENİ YAKLAŞIMLAR İnformasyon Teorisi: Claude Shannon-Warren Weaver Eğitim Yönetiminde Uygulama Sibernetik: Norbert Wiener Eğitim Yönetiminde Uygulama Operasyonel Araştırma: Russel Ackoff-West Churchman Genel Sistem Teorisi: Ludwig Bertalanffy Eğitim Yönetiminde Uygulama Açık Sistem Teorisi: Daniel Katz-Robert Kahn Eğitim Yönetiminde Uygulama BÖLÜM 5 TEORİ - UYGULAMA DENGESİ VE EĞİTİM YÖNETİCİSİ Örgüte İlişkin Efsaneler Örgüte İlişkin Uydurmalar (Fictions) Teori-Uygulama Eşleşmesi Teori-Uygulama Karşılaştırması KAYNAKLAR MODELLER Model I. Alt Sistemler Etkileşimi Model II. Okula Açık Sistem Yaklaşımı Model III. Eğitim Sürecinin Sistemleşmesi Model IV. Eğitim Sisteminin Açıklaşması vi

6 1. BÖLÜM YÖNETİM BİLİMİNİN OLUŞUMU VE EĞİTİME GİRİŞİ Yönetim en eski bilimdir. Tarih boyunca insanlar hem yönetmiş, hem de yönetilmiştir. Her iki taraf da, birbirleri için çeşitli efsaneler ve sloganlar yaratmış ve yaşatmıştır. Bunların bir kısmı sağduyu, bir kısmı da bilim yoluyla ayıklanmıştır. Gerisi de her ikisinin gelecekteki gelişmelerine kadar geçerli kalacaktır. Bu bölümde incelenecek olan yönetim biliminin oluşumu, birinci aşamayı karşılamaktadır. Gelişimi de ikinciyi karşılayacaktır. Oluşum süreci yönetimin kısa bir tarihçesi, gelişim süreci de, diğer bilimlerin yönetime yaptıkları katkılarla açıklanacaktır. Bunların sonucunda, yönetim biliminin eğitime girişi ve ikisi arasında kurulan temel ilişkiler belirtilecektir. Böylece, eski ve yeni yönetim teorilerinin, eğitime geçmişteki ve gelecekteki etkilerinin incelenmesi de kolaylaşmış olacaktır. Yönetim Biliminin Oluşumu Eski Mezopotamya'da yaşayan kabilelerdeki sanat gruplarının yöneticileri, o sanatta üstün artistik ve teknik hünerleri olan kişiler arasından seçilirdi. Gitgide, mabutların temsilcileri olan din adamları, temsil ettikleri tanrıların adından kuvvet alarak yönetimi ele geçirdiler ve her türlü yetkiyi kullanmaya başladılar. Bir yandan işçi, esnaf, tüccar ve asker gruplarını düzenlerken, diğer yandan da tanrılara yapılan adaklardan yararlanarak büyük yatırım ve yapım eylemlerine giriştiler. Yönetimi hem kolaylaştırmak, hem de gelecek kuşaklara aktarmak için, kayıt ve rapor işlerinden sorumlu maiyet grupları da kurdular. (1) Kitabı olmadığı iddia edilegelmiş bulunan yönetim alanında ilk kitaplar çok eskiden yazılmıştır. Eski kitapların özelliklerinden biri de, hükümdar ve yöneticilere işlerin nasıl yürütüleceği konusunda verdikleri öğütler olmuştur. Bunlardan bir kısmı "Mahabhrata" ve "Tevrat" gibi din (1) Allen L.A., Management and Organization, McGraw Hill, New York, 1958, s.9-10.

7 2 Eğitim Yönetiminde Teori ve Uygulama kitaplarında çıkmıştır. Bir kısmı da büyük düşünürlerin, devlet adamlarının ve yöneticilerin eserleridir. Bunlar arasında, Kautilya "Arthasastra", Aristo "Politika", Eflatun "Cumhuriyet", Nizamülmülk "Siyasetname", Machiavelli "Prens", Sarı Mehmet Paşa "Nesayih ül Vüzera Vel Ümera" isimli kitapları yazmıştır. Yönetim alanında klasik denilebilecek bu eserlerden bazıları (2, 3, 4, 5, 6, 7) yazarlarına zarar getirecek kadar gerçekçi idi. Eski Çin'de, imparatorluk arşivlerinin korunması ile görevli olan ve Tao dininin kurulmasına yol açan filozof Laotse, insan sistemlerinin kapsamı ve yöntemi konusunda değerli öğütler vermiştir. Yönetim koşulları uygun ortam ve düşüncedir ki, insanlık ve adalet ilkeleri ile sağlanır. Bu felsefe benimsendikten sonra, makamlar ve görevler derecelendirilir, bunları tanımlayacak bir terimler düzeni kurulur ve bu terimlere göre insanlar kadrolanır, çalışmaları değerlendirilir, mükâfatlandırılır veya cezalandırılır. (8) Lao aynı zamanda, yöneticileri değerlendirmiş ve halkın önce sadece var olduğuna inandığı, sonra sevdiği ve övdüğü, sonra korktuğu, en sonra da yerdiği yöneticiler düzeylerinde derecelendirmiştir. (9) Görülüyor ki, Lao'nun düzenleme sürecinin aşamaları ve yönetici davranışının biçimleri açılarından yaptığı gözlemler, bugün için öngörülen ve uygulananlardan pek farklı değildir. Diğer yandan, batı dillerinde bugün kullanılan yönetim terimlerinden çoğunun, eski Roma'da bulunmasına rağmen pek az kullanıldığı anlaşılmaktadır. Bu yüzden, oldukça silik kalmış olan "yönetim" teriminin bugünkü kadar yüksek frekans ve prestiji olmadığı görülmektedir. (10) Bu ülkede de, esnaf grupları çerçevesinde kişisel liderlik olarak başlayan yöneticilik, imparatorluğun ve işlerinin gelişmesiyle büyük işletmeciliğe dönüşmüştür. Böylece, uzak ülkelerdeki kuruluşları çalıştıracak hissedar, yönetici ve teknik maiyet grupları meydana gelmiştir. (11) (2) Kautilya, Arthasastra, Çeviren. Shamasastry Mysore, Mysore Printing and Publishing House, (3) Aristotle, Politics, Çeviren. B.Jowett, Modern Library, New York, (4) Plato, Republic, Çeviren. B Jowett, Modern Library, New York (5) Nizamülmülk, Siyasetname, Çeviren Mehemmed Şerif Çavdaroğlu, Sermet Matbaası, İstanbul, (6) Machiavelli, Niccola, The Prince and the Discourses, Modern Library, New York, (7) Sarı Mehmet Paşa, Devlet Adamlarına Öğütler, Derleyen. Hüseyin Ragıp Uğural, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, (8) Lui Yutang, The Wisdom of Laotse, Random House, New York, 1948, s.114. (9) Allen, s.10. (10) Belisle E.L., Sargent C.G. The Concept of Administration ; Campbell-Gregg, Administravite Behavior in Education, Harper, New York, 1957, s.84 (11) Allen, s.11.

8 Yönetim Biliminin Oluşumu ve Eğitime Girişi 3 Batılı yazarlara göre, Osmanlılar da başarılı örgütleme ve yönetim eylemlerinde bulunmuşlardır. Bu sayede o çağın ölçülerine göre büyük bir imparatorluk kurdular ve yaşattılar. XVII'inci yüzyılın ortalarına kadar, çok kuvvetli ve verimli olan bu devlet, etkili bir yönetimin eseriydi. Bu yönetim aynı zamanda, zengin bir kültür ve dinsel bir hoşgörüyü dayanıyordu. (12,13,14) Yöneticiler de o çağın lâiklik, yaratıcılık ve süreklilik bakımlarından eşsiz bir öğretim kurumu olan Enderun'dan yetişiyordu. Bu yöneticiler savaşçı devlet adamı, bilim adamı ve sadık müslümanlardı. (15,16,17) Yönetim alanında veya yönetime ilişkin olarak Türk düşünürleri ve devlet adamları tarafından yazılmış zengin eserler vardır. Bunlardan birkaçını özetlemek fikir verici olacaktır. Farabî, "El-Medinetü'l Fâzıla" isimli eserinde, belde türlerini ve bu beldelerde yaşayan halk ile yöneticilerin özelliklerini açıklamıştır. İyi ve kötü belde yöneticilerinin nitelikleri ve davranış kalıplarını belirtmiştir. Farabi bu yolla liderlik kavramına da değinmiş ve liderin niteliklerini boyutlaştırmıştır. Beden, zekâ, ahlâk, hitabet gibi bu boyutlar içinde, liderin doğuştan ve sonradan kazanacağı nitelikleri açıklamıştır. (18,19) Siyaset alanında çeşitli kitapları olan Gazzalî'nin, yönetim ve yöneticilere ilişkin değerli fikirleri olduğu anlaşılmaktadır. Devlet başkanlarının doğuştan ve sonradan kazanmış olması gereken yetenek ve nitelikleri belirten Gazzalî, bilim ve eylemi yöneticiliğin iki koşulu olarak görmüştür. Ayrıca devlet yönetiminde adaletin önemini belirtmiş ve bunu sağlamanın yollarını göstermiştir. Gazzalî yönetimde danışmanın önemini anlamış ve sultanların bilginlere danışması gereğini savunmuştur. Yazar, aynı zamanda, vezir ve hatiplerin görev ve niteliklerine de değinmiş ve yönetimde maiyetin rolünü açıklamıştır. (20) Aynı çağda, XI'inci yüzyılda yaşayan, tanınmış devlet adamı Nizamülmülk, "Siyasetname" adlı eserinde örgüt ve yönetim konularında yöneticilere değerli öğütlerde bulunmuştur. Bu öğütlerin bazıları bugün bile geçerli olan fikirlerdir. Hükümdarların şikâyet kapısını açık bulundurması, maiyetin durum ve davranışlarının kontrol edilmesi, devlet memurlarına gerekli statünün sağlanması, karardan önce istihbarata önem verilmesi, (12) Robinson R.D., The First Turkish Republic, Harvard University Press, Cambridge, 1963, s.9. (13) Stavrianos L.S., The Ottoman Empire. Rhinehrat and Company, New York, 1959, s. 60. (14) White W.W., The Process of Change in the Ottoman Empire, University of Chicago Press, Chicago, 1937, s.13. (15) Stavrianos, s.15. (16) Peretz D., The Middle East Today, Holt and Rhinehart, New York, 1963, s.58. (17) Miller B., Beyond the Sublime Port, Yale University Press, 1931, s.48. (18) Farabi, El-Medinetü l Fazıla, Çeviren: Nafiz Danışman, Maarif Basımevi, İstanbul, 1956, s (19) Çubukçu, İbrahim Agâh, Türk Filozofu Farabi nin Din Felsefesi, İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1966, s (20) Çubukçu, İbrahim Agâh, "Gazzalî ve Siyaset", İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1961, s

9 4 Eğitim Yönetiminde Teori ve Uygulama iletişim hizmetlerinin gereğince düzenlenmesi, yöneticilerin danışmaya önem vermesi ve danışman maiyet bulundurması, hükümdarların kararlarında tedbirli ve dikkatli olması, yönetici ve maiyet davranışlarının olumlu olumsuz biçimleri bu fikirler arasındadır. (21) XIV'üncü yüzyılda yaşamış büyük Türk düşünürü İbni Haldun "Mukaddime" isimli eserini, hükümdarlar katında kazandığı yaşantılarıyla zenginleştirmiş, örgüt ve yönetim alanlarında, önemli fikirler ileri sürmüştür. Devletin mahiyeti, çeşitli aşamaları, zayıflama ve yıkılması, mülkî ve askerî makamların sınıflandırılması, barış ve savaşta yönetim ilkeleri, hükümdarın kıyafet ve davranışı, başarısızlık nedenleri yöneticilerin rüşvet veya ticaret yoluyla servet yapmaktan sakınmaları, liderlik koşulları, lider-grup ilişkileri bu yazarın incelediği konulardan bazılarıdır. (22) Defterdar Sarı Mehmet Paşa'nın XVIII'inci yüzyılda yazdığı "Nesayıh'ül Vüzera V'el Ümera" isimli eseri de, böyle öğütleri kapsamaktadır. Gerilemekte olan bir devlet ortamı içinde, yazar örgüt yapısından çok yönetici davranışını konu almış ve başarılı başarısız yönetim şekillerini karşılaştırmıştır. Sadrazamın göstermesi gereken davranışlar, yöneticilerden beklenen davranışlar, rüşvet ve zulümden sakınma, istihbarat ve danışmada bulunma, yönetici ve maiyetin iyi ve kötü huyları, yönetimde yeniden düzenleme ihtiyacını anlatır. Bütün bu konuları işlerken, özellikle devletin yönetim kadrosunda görev alacakların nitelikleri, üzerinde durmakta ve yapılacak atamalarda bu niteliklerin göz önünde bulundurulmasını tavsiye etmektedir. Böylece, devletin başarısını da her düzeydeki yönetici kadronun başarısına bağlamış görünmektedir. (23,24) Yöneticilik alanında yazılmış bu eski kitaplarda hükümdar ve yöneticilere verilen öğütler belli başlı altı grupta toplanabilir. 1.Akıllı davranınız: Süleyman, Eflâtun, Konfücyüs, Sokrat, Taylor, yönetimde aklın ve akıllı adamların birinci derecede etken olduğunu belirtmişlerdir. 2.İyi davranınız: Konfücyüs, Laotse, Gazzalî, İbn-i Haldun iyiliği akla paralel görmüşler ve yönetimi, politika ve ahlâk karışımı bir temele oturtmayı uygun bulmuşlardır. (21) Nizamülmülk. (22) İbn-i Haldun, Mukaddime, Çeviren: Zakir Kadrî Ugan, Maarif Basımevi, İstanbul, 1959, cilt I ve II. (23) Sarı Mehmet Paşa, Devlet Adamlarına Öğütler. (24) İslâm devletlerinde yönetim ve yöneticiler konusunda daha ayrıntılı bilgiler için bakınız: a. Muhammed Hamidullah, İslamda Devlet İdaresi, Çeviren: Kemal Kuşçu, Ahmed Said Matbaası, İstanbul, b. Harun Han Şirvanî, İslamda Siyasî Düşünce ve İdare, Çeviren: Kemal Kuşçu, Ahmed Said Matbaası, İstanbul, 1965.

10 Yönetim Biliminin Oluşumu ve Eğitime Girişi 5 3.Cesur olunuz: Hint yönetim felsefesini aksettiren Mahabhrata'da, Machiavelli'nin "Prens" ve Taylor'un "The Statesman" isimli eserlerinde, cesaret yönetim eyleminin ekseni olarak alınmıştır. 4.Anlaşınız: Süleyman, Aristo, Nizamülmülk en kuvvetli hükümdar ve yöneticilerin bile, olumlu davranmak ve karşı gruplarla anlaşmak zorunda olduklarını belirtmiştir. 5.Esnek olunuz: Varılmak istenen amacın haklı göstereceği her aracı kullanmayı öğütleyen eskiler, ilkesizliği de hoşgörmüş oluyordu. Aristo, Kautilya, Machiavelli, Taylor, yönetici davranışında bu esnekliği zorunlu bulmuştur. Sonuncuya göre, hiç bir üyesi yalancı olmayan hükûmet henüz kurulmamıştır. (25) 6.Danışınız: Farabî, Gazzalî, Nizamülmülk, Machiavelli, Castiglione, danışmanın yöneticiler ve maiyet için kaçınılmaz olduğunu belirtmiştir. Ancak Hintli bir düşünürün fikrince danışma karar vermekten çok, kararı uygulamak için gereklidir. Castiglione'a göre danışmanın etkisi, danışılanın çekinmeden doğruyu söyleyebilmesine bağlıdır. (26) Genellikle, ilk yönetim kavramları ve süreçlerinin askerler tarafından geliştirildiği, kilise ve sanayinin de bunları izlediği görülmektedir. Örneğin, bugünkü maiyet örgütü bazı bakımlardan, İskender'in kurmuş bulunduğu sistemin aynıdır. (27) Paralı askerler ile, askerî yönetim modern bir gelişme kaydetmiştir, çünkü kâr etkeni harp sanatının daha dikkatle öğrenilmesine ve askerî örgüt veriminin artmasına yol açmıştır. (28) Meslekî asker yönetimi XV'inci yüzyılda İsviçre'de gerçek bir teknik nitelik kazanmış ve Fransa ile Almanya da bu gelişmeyi izlemiştir. Napolyon'un generallerinden Thiebault maiyet teori ve teknikleri üzerinde ilk eseri vermiştir. Bu gelişmeleri subayların eğitim eylemleri izlemiş ve birçok memleketlerde harp akademileri kurulmuştur ki, bunların içinde o çağda en dikkati çeken Prusya Harp Akademisi olmuştur. (29) Yönetim terimine anlam ve frekans bakımından önem kazandıran atılım, Almanya ve Avusturya'daki "Cameralist" akımıyla başlamıştır. Bu hareketin yazarları, meslekî makamlar ile kamu hizmetini birleştirerek, kısa bir süre sonra gelişecek olan kamu yönetimi hareketine yol açmıştır. (25) Taylor, s (26) Gross B.M., The Managing of Organizations, The Free Press, London, 1964, s (27) Hittle J.D., The Military Staff, Military Staff Publishing, 1949, s.20. (28) Lane W.R., Corwin R.G., Monahan W.C., Foundations of Educational Administration, Mcmillan, New York, 1968, s.4. (29) Hittle, s

11 6 Eğitim Yönetiminde Teori ve Uygulama Cameralism bir yönetim teknolojisi olup, yönetim ve işletme terimlerini bilimsel düşünce ve eyleme dayamayı öngörüyordu. Cameralist hareket teorik olmaktan çok deneysel nitelik taşıyordu ve bu yüzden zamanla teorik yaklaşımları düzeltme yoluna gitti. (30) Cameralist yazarlar çeşitli yönetim alanları arasındaki benzerliği tanıdılar ve devlet yönetiminin bu ortak ilkelere dayalı olduğunu belirttiler. (31) Özellikle, kamu yöneticilerinin eğitimine önem verdiler. Bu hareketin öncüleri hem kamu yöneticileri, hem de üniversite öğretim üyeleri olarak hizmet ettiler ve Alman kamu hizmetnin temellerini attılar. (32) Amerika'da kamu yönetimi hareketi, Wilson'un bu alandaki eseriyle yön buldu. Kamu yönetimini, kamu hukukunun ayrıntılı ve sistemli uygulaması olarak kabul eden bu yazar, yönetimi yöneticilere anayasal yollarla bağlanmış kurum ve fonksiyonlarla bağdaştırdı. Hükümet için temel ihtiyacın bir değer sınırı olduğunu ve hükümet ile yönetim ayrımının bunu sağlayacını savundu. (33) Diğer yandan Goodnow, hükümetin iki ana görevinin politika ve yönetim olduğunu, politikanın devlet yönetimin ifade etmesine karşılık, yönetimin bu ifadeyi harekete çevirdiğini belirtti. Böylece, yönetim ve politika arasında bir ikilik gütmenin yanlışlığını savundu. Gerçekte birincinin değersel olarak yaklaştığı soruna, ikinci olaysal açıdan bakmıştı ve aynı disiplinin biri teorisini, diğeri de uygulamasını hareket noktası olarak alıyordu. (34) Yirminci yüzyılın başlarında insana, felsefe, ekonomi, siyasal bilim açılarından çok; tıp, psikoloji ve psikiyatri açılarından bakanlar, yönetimde klinik bir yaklaşıma yol açmış oldular. Münsterberg'in yorgunluğa, Freud'un bilinç altına, Cannon'un duyguların fizyolojisine, Prince'nin kişilik bütünleşme ve çözülmesine ilişkin çalışmalarıyla açılan bu çığır, yönetime klinik bir içgörüş sokmuştur. Elton Mayo ve arkadaşlarının insan davranışı ve ilişkilerine ışık tutan Hawthorne araştırmaları, Moreno'nun aynı konudaki sosyometri çalışmaları, Lewin'in grup dinamiği ve liderlik incelemeleri, Carl Rogers'in dolaylı danışmanlık teknikleri bu yeni hareketi beslemiş ve zenginleştirmiştir. (35) (30) Belisle - Sargent, s (31) Small A., The Cameralists, University of Chicago Press, Chicago, 1909, s.303. (32) Gross, s (33) Wilson W., The Study of Administration, Political Science Quarterly 1887, Cilt, 2. (34) Belisle - Sargent, s (35) Aynı kaynak, s

12 Yönetim Biliminin Oluşumu ve Eğitime Girişi 7 Sosyal Bilimlerin Yönetime Katkıları Uygulamalı bir sosyal bilim olan yönetim, özellikle sosyal bilimlerden geniş ölçüde yararlanmıştır. Bunlar arasında siyasal bilim, yönetim sürecine katılan grup ve kurumları tanımlamakla, en büyük katkıda bulunmuştur. (36) Ayrıca, özel gruplarla kamu kuruluşlarının etkileşimi, kuvvet, statü ve sembollerin açıklanması, yarar analizleri ve oyun teorilerinin ulusal ve uluslararası politika sorunlarına uygulanması denemeleri yapılmış bulunmaktadır. (37) Siyasal bilimciler kütle iletişimi sanayinin eylem ve etkilerini incelemiş, siyasal ve ekonomik süreçlerin ortak öğelerini belirtmiş (38, 39) ve siyasal teoriye sistemli yaklaşımlar yapmışlardır. Ekonomi biliminin yönetime olan katkısı, iş yönetimi alanındaki eğitim programlarının ekonomi bölümlerinde geliştirilmesinden anlaşılabilir. En dolaysız katkı, yöneticilerin karşılaştığı belirli ekonomik problemleri konu alan yönetim ekonomisi alanında olmuştur. (40) Daha çok dolaylı olan katkılar ise, kurumlar ekonomisi ve ekonomik kalkınmanın istatistiksel incelemeleri yoluyla gerçekleşmiştir. Yönetim teorisi bakımından özellikle önemli olan, ekonomik gelişme ve kalkınma alanı ve hızlı ekonomik değişmeyi doğuran etkenler olmuştur. (41) Bununla beraber, ekonomistler genellikle böyle değişme ve gelişmelerde, yönetimin rolünü görememiş veya gösterememişler ve sadece sermaye hacmini etken olarak almışlardır. Sosyoloji bilimi genellikle yönetimin anatomisine katkıda bulunmuş, sosyal rol ve statü, sosyal yapı ve görevler, işbölümü, kuvvet, çatışma, sosyal denge gibi yönetimin temelinde yatan kavramları aydınlatmıştır. (42,43,44,45) Modern sosyolojinin göze çarpan yanlarından biri, görgül (ampirical) araştırmalara verdiği önem olmuştur. Böylece tek örgüt üzerinde birçok zengin araştırmalar yapılmış bulunmaktadır. Argyris, Bakke, Blau, Gouldner, Selznick, Whyte, Homans ve Dubin tarafından yapılan (36) Bentley A., The Process of Government, Principia Press, Bloomington, (37) Lasswell H.D., Kaplân A., Power and Society, Yale University Press, New Neaven, (38) Dahl R.A., Lindblom C.E., Politics, Economics and Welfare, Harper, New York, (39) Easton D., The Political System, Knoph, New York, (40) Dean J., Managerial Economics, Prentice Hall, Englewood Cliffs, (41) Hirchman A., The Strategy of Economic Development, Yale University Press, New Heaven, (42) Merton R.K., Social Theory and Social Structure, Free Press, New York, (43) Durkheim, E., The Division of Labor in Society, The Free Press, Illinois, (44) Simmel G., Conflict, Free Press, New York, (45) Pareto V., Les Sytemes Socialistes, Paris, 1902.

13 8 Eğitim Yönetiminde Teori ve Uygulama araştırmalar, bunlar içinde en önemli olanlarıdır. (46,47,48,49,50,51,52,53) Modern sosyoloji, aynı zamanda, bütün sosyal bilimlerin birleşmesine yarayacak genel kavramlar geliştirmekte de öncülük etmiş bulunmaktadır. Böylece, dinamik süreçlerle uğraşmanın en iyi yollarından biri olarak sistem yaklaşımı seçilmiş ve sosyal bilimleri kapsayan bir genel teori kurulması yönüne gidilmiştir. (54) Diğer yandan, psikoloji örgütün daha çok fizyolojik özelliklerini konu almış ve kişilik, güdüleme, liderlik özellikleri gibi sorunları aydınlatmıştır. Taylor'un makina ve insanları birbirine uydurma çabası, Mayo ve arkadaşlarının büyük şirketlerin çalışmasında psikolojiye verdikleri önem, örgütlerin psikolojik yanlarıyla ilgilenen sınaî psikolojinin gelişmesine yol açmıştır. Bununla beraber, bireysel ve sosyal psikoloji yönetimin anlaşılması bakımından daha büyük önem taşımaktadır. Sosyal psikolojide Lewin'in ufak grup davranışı konusundaki analizleri, Cartwright ve Zander'in grup dinamiği araştırmaları, Lippit'in plânlı değişmeyi incelemesi, Bavelas'ın iletişim ağları alanındaki çalışmaları yönetime değerli katkılarda bulunmuştur. (55,56,57,58) Örgüt ortamında insan davranışı daha çok güdüleme ve kişilik teorilerine ilişkin olduğundan, özellikle psikiyatristler insan ilgi ve ihtiyaçları üzerinde durmuşlardır. Böylece, bireyler ve gruplar arası etkileşimde, insanların kendilerini geliştirebilme güçlerini belirtmişlerdir. (59,60,61,62) Diğer yandan, deneysel psikologların amaçlı davranış analizleri ve öğrenme teorilerinde sağladıkları yeni gelişmeler, örgütler ve yöneticilerinin öğrenme ve yenileme güçleri açısından önemli (46) Argyris C., Executive Leadership, Harper, New York, (47) Bakke E.W. Bonds of Organization, Harper-Row, New York, (48) Blau P.M., The Dynamics of Bureaucracy, Unıversity of Chicago Press, Chicago, (49) Gouldner A.W., Patterns of Industrial Bureaucracy, Free Press, Glencoe, (50) Selznick P., Leadership in Administration, Row-Paterson, Evanston, (51) Whyte W.F., The Organization Man, Simon-Schuster, New York (52) Homans G., The Human Group, Harcourt-Brace, New York, (53) Dubin R., Human Relations in Administration, Prentice Hall, Englewood Cliffs (54) Parsons T., The Social System, Free Press, New York, (55) Lewin K., Resolving Social Conflicts, Harper, New York, (56) Cartwright D., Zander A., Group Dynamics: Research and Theory, Row-Paterson, Evanston, (57) Lippit R., The Dynamics of Planned Change, Harcourt-Brace, New York (58) Bavelas A., Communication Patterns in Task-Oriented Groups Group Dynamics, Row-Paterson, (59) Horney K., Neurosis and Human Growth, Norton, New York, (60) Fromm E., The Sane Society, Rhinehart, New York, (61) Maslow A.H., Motivation and Personality, Harper, New York, (62) Adorno T.W., The Authoritarian Personality, Harper, New York, 1950.

14 Yönetim Biliminin Oluşumu ve Eğitime Girişi 9 uygulama olanakları ortaya koymuştur. (63,64,65) Antropolojinin yönetime en büyük katkısı, örgütlerin bulunduğu çeşitli kültürel ortamların benzerlik ve aykırılıklarını meydana çıkarması olmuştur. Özellikle sosyal antropologlar modern kurumları tanımlamış, yapısal ve görevsel analiz yöntemini geliştirmiş ve kültürler arası örgütleri incelemiştir. (66,67,68) Diğer yandan uygulamalı antropoloji, baskı altında örgüt davranışlarını, inanç sistemlerinin tepkilerini, yabancı bir kültürde yöneticilik inceliklerini aydınlatan değerli araştırmalar vermiştir. (69,70) Tarihin yönetime olan katkısı genellikle örgütlerin yapısından çok, hükümetlerin eylemleri açısından olmuştur. Özellikle yönetim alanında yazılanlar bile, formal yapı ve prosedürlerin ötesine geçememiştir. Bunlar dışında, tarihi araştırmanın en zengin olduğu konu, şirketlerin gelişmelerinin incelenmesidir. Bu arada üniversitelerin oluşumu, saray biyografileri ve geleceğin tarihi üzerinde çalışmalar da yapılmıştır. Bunlardan devletlerin, liderlerin, harplerin tarihlerinden bazıları sansürlü yazılmış, bir kısmı tarziye yollu, diğerleri de kapalı bir öç alma yönünde ifade edilmiştir. (71,72,73) Diğer Bilimler ve Alanlar Genelllikle araştırmadan uzak kalan felsefenin yönetime katkısı az olmuştur. En ilişkin çalışmalar, genel değer teorisi, insan değerleri ve seçmeli davranış, bilimsel yöntemin yönetime uygulanması gibi yaklaşımlardır. (74,75,76) Fakat filozoflar henüz genel sistem teorisi, sibernetik gibi yeni alanların felsefeye yapacağı etkileri kavrayamamıştır. Halbuki modern mantık ve matematik, bu yeni disiplinlerin kurulmasında önemli rol (63) Tolman E.C., Purposeful Behavior in Animals and Men, University of California Press, Berkeley, (64) Bruner J., A Study of Thinking, Wiley, New York, (65) Mowrer O.H., Learning Theory and Behavior, Wiley, New York, (66) Malionowski B., The Dynamics of Culture Change, Yale University Press, New Heaven, (67) Radoliffe - Brown, Structure and Function in Primitive Society, Free Press, New York, (68) Hall E.T., The Silent Language, Premier Books, New York, (69) Leighton A.H., The Governing of Men, Octogon, New York, (70) Barnet H.G., Anthropology in Administration, Row-Peterson, Evanston, (71) Devis, J.P., Corporations, Capricorn, New York, (72) Orwell G., Nineteen Eighty Four, Harcourt-Brace, New York, (73) Hoselitz B.F., A Reader s Guide to the Social Sciences, Free Press, New York, (74) Perry R.B., General Theory of Value, Harvard University Press, Cambridge, (75) Morris C., Axiology as the Science of Preferential Behavior, Colombia University Press, New York, (76) Nagel E., The Structure of Science, Harcourt-Brace, New York, 1961.

15 10 Eğitim Yönetiminde Teori ve Uygulama oynamıştır. Özellikle operasyonel araştırma, uygulamalı matematiğin bir dalı olmuştur. Bu gelişmeler mantıkçı ve matematikçileri daha ince ve yeni teknikler bulmaya güdülemiştir. Bununla beraber, çok az matematikçi sosyal bilimleri incelemiş, az sayıda sosyal bilimci de gerçek matematikçi olmuştur. (77) Operasyonel araştırma fizikçi ve kimyacıları da örgüt problemlerinin incelenmesine sokmuş bulunmaktadır. Zaten doğal bilimciler örgüt ve yönetim üzerinde derin etkiler yapmış fikirler bulagelmiştir. Kan akımındaki homeostasis fikri örgütte sosyal denge kavramına yol açmış, biyolojik gelişme ile örgütteki gelişme arasında paralellikler kurulmuş, yorgunluk ve gerginlik gibi organik olayların örgütte de görülebileceği anlaşılmıştır. (78,79,80) Fizik, kimya ve biyolojideki yeni gelişmelerin yönetime daha dolaysız katkılarda bulunacağı anlaşılmaktadır. Genel sistem teorisi, açık sistem teorisi gibi yaklaşımların bu gelişmenin ilk müjdecileri olduğu söylenebilir. Yönetimin bilimleşmesine hukuk, mühendislik ve tıp gibi alanların da katkısı olmuştur. Örgütlemenin hukukî yönleri hukukçuların hizmetlerini, teknik yönleri de mühendislerin rehberliğini gerektirmiştir. İşletmelerdeki kaza, hastalık, devamsızlık gibi olaylar da, tıp bilimi ve doktorların sanayi kurumlarına girmesine yol açmıştır. Bu bilimlerin mümessilleri yönetime yalnız dolaylı katkılarda bulunmakla kalmamışlar, özellikle hukukçu ve mühendisler, birçok örgütlerde üst makamları ele geçirmiş ve yöneticiliğe başlamışlardır. Doktorlar da, tıp hizmetinde bulunan örgütlerin başlıca yöneticileri olmuşlardır. (81) Örgütlerin yapısını, yönetimini ve özellikle yöneticilerin davranışını anlama konusunda, edebiyatın geniş ve derin etkisi olmuştur. İnsan davranışını bütün olarak aksettirmesi bakımından, roman ve tiyatronun bilimsel analiz kadar gerçek olabildiği durumlar görülmektedir. Örneğin, yönetimde çok önemli olan rol kavramı Shakespeare'in bütün trajedi ve birçok komedilerinin merkezini teşkil eder. "Hamlet", "Makbet", "Antuan ve Kleopetra", "Jül Sezar" gibi eserlerde; yönetenler ile yönetilenlerin karşılıklı rol etkileşimleri, olanla olması gereken davranışlarının karşılaştırılması, yönetimsel ve sosyal yetki ve sorumluluklarının açıklanması görülür. Bu eserlerin kahramanları, böyle ortamlarda karşılaştıkları rol çatışmalarını (77) Gross, s (78) Cannon W.B., The Wisdom of the Body, Norton, New York, (79) Thompson D.W., On Growth and Form, Cambridge University Press, (80) Selye H., The Stress of Life, McGraw Hill, New York, (81) Gross, s

16 Yönetim Biliminin Oluşumu ve Eğitime Girişi 11 çözmeye çaba gösterirler ve kaderlerini bu çabanın başarı yahut başarısızlığı çizer. (82) Bilim yönetimin zihinsel, edebiyat ise duygusal anlayışını kolaylaştırır. Ayrıca, yönetilenlerin yöneticilere ilişkin görüşlerini genişletir, onların yarattığı gerginlikleri hoşgörmelerini sağlar, eleştirilerini rasyonel açıdan yapmalarına, kararlarında ahlâkî etkenlere ağırlık vermelerine yol açar. (83) Dürüst ve mütevazi yöneticiler için, romancıların yazdıkları kamu yönetimi yazarlarının söyledikleri kadar yararlı ve geçerli olmuştur. Aynı zamanda, karikatürist, şair, piyes yazarı, ressam ve müzisyenlerin; politika ve yönetim ortamındaki insanları daha iyi anladığını ve ifade ettiğini de kabul etmek gerekir. (84, 85) Shakespeare, Tolstoy, Dostoyevsky, Mann gibi büyük yazarların; insan tabiatı ve davranışını, bilim adamlarından çok önce anlamış ve açıklamış oldukları söylenebilir. (86) Bizim edebiyat tarihimizde, kısa bir süre öncesine kadar, yazarlarımızın toplum düzeni, kurumları ve yöneticileri gibi sorunlar üzerine eğilmedikleri görülmektedir. Özellikle eğitimciyi ve eğitim yöneticisini konu almış ancak birkaç eser sayılabilir. Bunlardan "Çalıkuşu", Anadolu'nun çeşitli yerlerinde öğretmenlik yapan genç bir kızın hayatını anlatırken, hem merkez, hem de il çapındaki eğitim yöneticilerinden bazı tipleri canlandırmıştır. Merkez yöneticilerinin bürokratik davranışları yanında, taşradaki yöneticilerin yabancı hayranlığı veya çevrenin kuvvet yapısına uyumu dikkati çekmektedir. (87) "Sarıpınar 1914" isimli piyeste, Osmanlı çağının merkez ve taşradaki kamu yöneticilerinin belirli bir olay karşısındaki farklı davranışları açıklanmıştır. Hiç hata işlememek için, hiç bir girişimde bulunmamayı ilke kabul eden bir mutasarrıfın, maiyetindeki dinamik bir yönetici ile, amirine karşı olan davranışları arasındaki çelişki fikir vericidir. (88) "Hüküm Gecesi" İttihat ve Terakki çağının politik ortamı içinde, çeşitli düzeylerdeki devlet adamları ve yöneticilerini konu alan bir romandır. Olağanüstü bir çağda hizmet gören bu yöneticilerin davranışlarını, romanın kahramanına ilişkin olarak anlatır. (89) Devrimci bir öğretmen ve okul yöneticisinin, gerici kuvvetler ile yaptığı mücadele, "Yeşil (82) Bellisle-Sargent, s.116. (83) Waldo, Dweight, Perspectives on Administration, Alabama University Press, Alabama, 1956, s (84) Egger. R. Fable For Wise Man Public Administration Revlew, 1944, s. 371,376. (85) Bailey S.K., A Frank Statement of Affairs Public Administration Review, 1949, s (86) Gross, s.210. (87) Güntekin Reşat Nuri, Çalıkuşu, Semih Lütfi Kitabevi, İstanbul, (88) Güntekin, Reşat Nuri, Değirmen, Semih Lütfi Kitabevi, İstanbul, 1944, Turgut Özakman tarafından Sarıpınar 1914 adıyla oyunlaştırılmıştır. (89) Karaosmanoğlu, Yakup Kadri, Hüküm Gecesi, Bilgi Yayınevi, Ankara, 1966.

17 12 Eğitim Yönetiminde Teori ve Uygulama Gece" isimli romanda etkili bir şekilde canlandırılmıştır. (90) "Buzlar Çözülmeden", genç bir kaymakamın, yoksulların yanında yer alarak kamu yararı yönünde verdiği savaşı anlatır. (91) Sosyal adalet kavramına kendini adamış bir savcının, çevredeki kuvvet yapısı ve liderleriyle yaptığı ve kaybettiği mücadele, "Yeşilkaya Savcısı" isimli romanda çok anlamlı bir şekilde belirtilmiştir. (92) Devrimci bir kaymakamın, çevredeki kuvvet yapısı ve liderlerine karşı, kamu yararı ve vatandaş hakkını koruma çabaları "Teneke" de aksettirilmiştir. Bu kuvvet yapısı ve liderlerinin, devlet yönetimi üzerindeki olumsuz baskılarıyla, aynı çevredeki birçok yöneticiye üstün gelişini göstermek bakımından ilginç bir eserdir. (93) Büyük plânları yaratan ve başlatanlar liderler, bunları gerçekleştirenler de yöneticilerdir. Ancak birkaç lider iyi yönetici, ancak birkaç yönetici de iyi lider olabilmiştir. Bu iki rolü birleştirerek oynayabilenler enderdir. Böyle bir dengeleştirmenin başarılı örneği de, "Tek Adam" isimli eserde verilmiş bulunmaktadır. (94) Yeni Yaklaşımlar Böyle alanlardan bazıları, büyük iddialar ve kendilerine pek ilişkin olmayan durumlarda gözde büyütülmüş uygulamalar ile ortaya atılmış bulunmaktadır. Örneğin, bazı operasyonel araştırmacılar, işletmeciliğin sadece operasyonel araştırma olduğunu ifade edecek kadar ileri gitmişlerdir. Bu iddialardan bazılarının altında, böyle alanlardaki araştırma eylemlerini gerçekleştirmek için gerekli malî güdüler de sezilmektedir. Bununla beraber, henüz oluşan böyle yeni alanlardan bazıları, gelecekte yönetime çok önemli katkılarda bulunabilir. Bu alanlarda yeni buluşlar olabileceği gibi, daha yeni disiplinler de filizlenebilir. Bugünkü durumlarıyla en azından, hem bilim adamlarını, hem de yöneticileri uyanık tuttukları söylenebilir. (95) Yeni yaklaşımların başlıcaları informasyon teorisi, sibernetik, operasyonel araştırma, genel sistem ve açık sistem teorileridir. Bunların açıklanmasına, daha ayrıntılı ve uygulamalı olarak dördüncü bölümde yer verilecektir. (90) Güntekin, Reşat Nuri, Yeşil Gece, Semih Lütfi Kitabevi, İstanbul, (91) Başkut, Cevat Fehmi, Buzlar Çözülmeden, Tan Matbaası, İstanbul, (92) Tarus, İlhan, Yeşilkaya Savcısı, Varlık Yayınevi, İstanbul, (93) Kemal, Yaşar, Teneke, Ararat yayınevi, İstanbul (94) Aydemir, Şevket Süreyya, Tek Adam, Yükselen Matbaası, İstanbul, (95) Gross, s.210.

18 Yönetim Biliminin Oluşumu ve Eğitime Girişi 13 Yönetim Biliminin Eğitime Girişi Eğitim yönetimi alanındaki ilk terimlerin Roma kaynaklı olduğu anlaşılmaktadır. Okul müdürü, eğitim müdürü, müfettiş, teftiş, yetki ve sorumluluk gibi terimler bunlar arasındadır. Yönetim teriminin kesin anlamlı ve yüksek frekanslı kullanılması da bu çağı izlemektedir. (96) Romalılar okul yöneticiliğini önemsemiş ve geliştirmiştir. Okul müdürleri öğrencilerini yalnız okul içinde değil, dışında da izlerlerdi. Sekreterleri aracılığıyla yaptıkları bu izlemede, öğrencilerin ibadet ettikleri yerlerin, girip çıktıkları lokallerin durumlarını kontrol ettirirlerdi. Fakat okul yöneticilerinin ücretleri öğretmenlerden pek farklı değildi ve özellikle emeklilik gelirleri çok yetersizdi. (97) Hindistan'da her ilkokulda bir monitör bulunur ve bir tür yöneticilik görevi yapardı. İsrail'de her okuldaki öğrenci sayısı 40'ı geçtiği zaman bir direktör tayin edilirdi. (98) Bilimsel yönetmin eğitime girişi, yirminci yüzyılın başlarında işletme ilkelerinin okula uygulaması ile gerçekleşti. Bu ilkelerden çok etkilenen okul yöneticileri, onların bütün eğitim problemlerini çözebileceğine inanır oldular. Böylece, verime dönük okul yönetimi modası başladı. (99) Hawthorne araştırmalarının açtığı çığırla, okul yönetiminde verim etkeni ağırlığını kaybetti ve bu yönetimde insan ilişkileri kavramına da yer verildi. Böylece okul yönetimine sosyal sistem açısından bakıldı ve okul yöneticiliğinde sosyal bilimler ağır basmaya başladı. Bizim eğitim tarihimizde okul yöneticiliğinin pek eski olmadığı görülmektedir. Büroktartların eğitimine önem veren II'nci Mahmud çağında açılan Mektebi Maarifi Adliye'nin başına İmamzade Esat Efendi getirilmiş ve kendisine "Nazır" ünvanı verilmiştir. Bu terimin okul müdürü karşılığında kullanıldığı, adı geçenin hazırladığı lâyihadan anlaşılmaktadır. O çağda devlete gelir sağlayan ve masraf yapan yetkili memurlara nazır denildiğinden, bu kelimenin bakan anlamında kullanılmadığı görülmektedir. Nitekim adı geçen okulun tarihçesinde, nazırın görevleri sayılırken, bazen müdür teriminin kullanıldığı da olmuştur. (100) Başka eğitim örgütlerinde de, müdür yerine nazır teriminin kullanılmasının, okul yöneticiliğine önem verme ve okul yöneticisinin statüsünü yükseltme (96) Belisle-Sargent, s (97) Öymen, Hıfzı Rahman Raşit, Doğulu ve Batılı Yönü ile Eğitim Tarihi, Ayyıldız Matbaası, Ankara, 1969, s (98) Rustin G., Histoire des Institutions Scolairs, 1965, Paris, s (99) Callahan R., Education and the Cult of Effiency, University of Chicago, Chicago, 1962, s (100) Hasan Âli Koçer, Türkiye de Modern Eğitimin Doğuşu ve Gelişimi, Millî Eğitim Basımevi, İstanbul, 1970, s

19 14 Eğitim Yönetiminde Teori ve Uygulama amacını güttüğü anlaşılmaktadır. (101) 1848'de açılan ilk öğretmen okulumuz Darülmuallimini Rüşdi'nin başına, müdür unvanı ile Cevdet Efendi getirilmiştir. (102) Böylece, eğitim düzenimizde okul yöneticiliğine yer verilmiş ve eğitimde yöneticilik sınıfının gelişmesine yol açılmıştır. Bununla beraber, eğitim yöneticiliği sınıfının, bugün bile, eğitime ilişkin mevzuat içinde resmen kurulmadığı ve tanınmadığı da bir gerçektir. Eğitimde yöneticiliğin meslekleşme ve kurumlaşmasına en büyük engel, öğretmenlik ve yöneticilik görevleri ve değerlerinin karıştırılması olmuştur. Bu karışma öğretmen-yönetici tipinin doğmasına ve aynı kişinin değişik iki değer sisteminin gerektirdiği rolleri oynamasına yol açmıştır. Bu rollerin aykırı düştüğü durumlarda meydana gelen rol çatışmaları, eğitim yöneticisinin gücünü azaltmış, yıpranmasını artırmıştır. Öğretmen-yönetici tipi, merkeziyetçi eğitim sistemlerinin çoğunda bulunmaktadır. Eğitim yöneticiliği öğretmenliğe ek bir görev olmaktan kurtarılmadıkça, böyle sistemlerin etkisi ve veriminde yükselme görülmeyecektir. Eğitim yöneticileri yöneticilik mesleğinin gereklerine göre yetiştirilip geliştirilmedikçe, bu verimi artırmak amacıyla yapılan model ve yapı değişmeleri de başarılı olmayacaktır. Çünkü örgüt ve yönetim dengesi, bir dereceye kadar, model ve insan dengesine benzetilebilir. Bu paralellik, her ikisine de eşit ağırlık vermeyi zorunlu kılmaktadır. (101) Unat, Faik Reşit, Türkiye Eğitim Sisteminin Gelişmesine Tarihi Bir Bakış, Ankara, 1964, s.18. (102) Koçer, s.56.

20 BÖLÜM 2 ESKİ TEORİLER VE EĞİTİMDE UYGULAMA Bu bölümün başlığında eski terimi kullanılmasına rağmen, ele alınacak yönetim teorilerinin genellikle yirminci yüzyılda ortaya atıldığı görülecektir. Bundan sonraki bölümlerde işlenecek olan teori ve yaklaşımların, birçok yönetici ve yönetim öğrencileri tarafından duyulmamış derecede yeni olması, bu bölümdekilerin eskilik niteliğini haklı çıkarmaktadır. Bunlar genellikle verim amacına dönük düşünülmüş ve kurulmuş teoriler olup, bilimsel gözlem yönteminin yönetime uygulanmasıyla bulunmuştur. Yönetimin verimi konusunda birçok yazarlar öncülük etmiş olmakla beraber, burada en tanınmış yazarlar ve ana fikirleri ele alınacaktır. Bilimsel İşletme: Frederick Taylor yılları arasında Amerika Birleşik Devletleri nde yaşamış olan Taylor, ustabaşılıktan mühendisliğe yükselmiş ve genellikle özel sanayi kurumlarının orta kademelerinde yöneticilik yapmıştır. Meslek hayatı boyunca Taylor'un en çok üzerinde durduğu, çalışmalardan yüksek verim alabilme sorunu olmuştur. Bu amaçla yaptığı gözlem ve incelemleri, uyguladığı yöntem ve teknikleri, "Atölye İşletmesi" ve "Bilimsel İşletme İlkeleri" isimli eserlerinde toplamıştır. (1) Bilimsel işletmecilik hareketinin öncüleri, örgütün yapısından çok, yapılan işlerin incelenmesini ön plâna almışlardır. sistem prosedür ve iş ölçümüne dikkat etmişler fakat yapı ve hiyerarşiye pek önem vermemişlerdir. Bilimsel işletmecilik, birçok bakımlardan örgütün molekülünü teşkil eden işi merkez kabul ettiğinden, yapı ile işin yapıya olan ilişkisi oranında meşgul olmuştur. (2) Bilimsel işletmecilik iş ve işçinin sistematik bir felsefesi ve her ikisinin derinliklerine giren bir görüştür. Bununla beraber, bilimsel işletmecilik hareketi, bütün (1) (2) Gross, s Pfiffner J.M., Presthus R.V., Public Administration, Ronald Press, New York 1960, s.190.