ÜNİTE PSİKOMOTOR GELİŞİM ÇOCUK GELİŞİMİ I İÇİNDEKİLER HEDEFLER. Doç. Dr. Mücahit DİLEKMEN

Transkript

1 PSİKOMOTOR GELİŞİM İÇİNDEKİLER Giriş Tanımı ve önemi Temel kavramlar 0-12 Yaş Çocuklarında Psikomotor Gelişim Dönemleri Refleksif Hareketler Dönemi İlkel Hareketler Dönemi Temel Hareketler Dönemi Sporla İlgili Hareketler Dönemi Psikomotor Gelişimde Bireysel Farklılıklar ve Önemi Psikomotor Gelişimi Etkileyen Etmenler Psikomotor Gelişimin Diğer Gelişim Alanlarıyla İlişkisi ÇOCUK GELİŞİMİ I Doç. Dr. Mücahit DİLEKMEN HEDEFLER Bu üniteyi çalıştıktan sonra; Psikomotor gelişimi, önemini ve temel kavramları açıklayabilecek, Gelişim dönemlerine ilişkin psikomotor özellikleri öğrenebilecek, Psikomotor gelişimde bireysel farklılıklar ve önemini kavrayabilecek; dönemler arasındaki farklılıkları ve benzerlikleri söyleyebilecek, Psikomotor gelişimin diğer gelişim alanlarıyla ilişkisini kavrayabileceksiniz. ÜNİTE 5

2 Psikomotor gelişim, yaşam boyu devam eden ve bireyin ilerideki yaşantısını önemli ölçüde etkileyebilecek bir süreçtir. GİRİŞ Psikomotor (devinimsel) gelişim, bireyin gelişiminde önemli bir yer tutan ve yaşamı boyunca devam eden bir süreçtir. Özellikle ilk yıllar, çocuk gelişiminin hızlı olduğu yıllardır. İlk yıllarda temeli atılan gelişimlerden birisi de psikomotor gelişimdir. İnsanlar sabah kalkınca çok çeşitli hareketler yaparlar. El yüz yıkarlar, elbise giyerler, saçlarını tararlar, mutfak dolabını açarak bir şeyler alırlar; ekmeğe bir şeyler sürerler, ayakkabılarını giyerler, merdivenden inme gibi pek çok motor (hareket) becerileri sergilerler. Motor beceriler, büyükler için sıradan ve kolay hareketler olmasına rağmen çocuklar bu becerileri kazanmak için zamana gereksinim duyarlar. Psikomotor gelişim, yaşam boyu devam eden bir süreç olup, yetişkinler tarafından desteklenmesi gerekir. Psikomotor gelişim özellikle 0-12 yaş arası çocuklar için yaşamsal bir öneme sahiptir. Bu dönemde yetişkinlerin çocuğun hareket gelişimi ile ilgili destekleri, çocuğun psikomotor gelişimine önemli etki yapmaktadır. Psikomotor gelişim önce çocuğun bedeninin gelişimi ilegerçekleşmektedir. Beden gelişimi, çocuğun gözlenebilen ve objektif ölçütlerle ölçülebilen niceliksel yönünü oluşturmaktadır. TANIMI VE ÖNEMİ Resim 1. Psikomotor gelişim, fiziksel büyüme ve merkezî sinir sisteminin gelişimine paralel olarak organizmanın isteme bağlı hareketlilik kazanması olarak tanımlanmaktadır. Psikomotor gelişim, motor becerilerde ortaya çıkan davranışların kontrol altına alınmasını içeren ve yaşam boyu devam eden bir süreçtir. Çocuğun kol ve bacaklarıyla tüm organlarını kullanmada güç, hız ve uygunluk sağlamasına; bedenini denetim altına almada becerikli duruma gelmesine psikomotor gelişim denilmektedir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 2

3 Çocuğun en önemli özelliklerinden birisi sürekli büyüme ve gelişim süreci içinde olmasıdır. Çocuk daha doğum öncesinde fiziksel olarak gelişmeye başlamaktadır. Doğum ile birlikte bu gelişim hızlanarak yaşam boyu devam etmektedir. Motor hareket anlamına gelmektedir. Motor gelişimi, hareket yeteneklerinin ve fiziksel yeteneklerin gelişimini kapsamaktadır. Bu hareketlerin bazıları refleks olup ömür boyu devam etmekte, bazıları ise organların bilinçli olarak kullanılması sonucu zamanla motor becerilere dönüşmektedir. Çift sıçrayış, tek ayaküstünde sekme, makasla kâğıt kesme organların bilinçli olarak kullanılması ile yapılan davranışlar olup psikomotor gelişim içinde değerlendirilmektedir. Psikomotor gelişim, motor becerilerde ortaya çıkan davranışların kontrol altına alınmasını içeren ve yaşam boyu devam eden bir süreçtir. Psikomotor gelişim, hareket becerileri ile ortaya çıkan davranışların kontrol altına alınmasını, zihin ve kas koordinasyonu ile yapılan hareketlerin gelişmesini içeren ve yaşam boyu devam eden bir süreçtir. Psikomotor gelişim, yaşam boyu devam eden bir süreç olduğu için bütün motor hareketlerin edinilmesini ve kaybolmasını, fiziki değişimleri, dengelenmeleri içermektedir (Özer, 2000; Şimşek,1998; Sağlam, 2005). Resim 2. Psikomotor etkinlikler insan yaşamında önemli yer tutmaktadır. Bir sporcunun hareketleri, otomobil kullanma, çocuğun elbisesini giyip çıkarması, müzik aletinin çalınması, bir askerin şınav ve barfiks hareketleri psikomotor etkinliklerden sadece bazılarıdır. Psikomotor becerilerin oluşum ve gelişimi sırasıyla duyu organları kanalı ile uyarıcıların alınmasını, beyinde ilgili merkeze iletilmesini, algılamanın meydana gelmesini ve algılamaya bağlı olarak ilgili organların harekete geçirilmesini içermektedir. Çocuk, doğumdan itibaren emme, uyuma, kollarını hareket ettirme, tutunma, ağlama gibi hareketler yapabilme uğraşı içindedir. Çünkü her çocuk genetik etkiye ve çevre etkisine karşı geliştirdiği nöromotor, duyuşsal, bilişsel ve sosyokültürel modeller aracılığıyla var olmaktadır (Başaran, 1974; Kerkez, 2006). Motor gelişim ve fiziksel büyüme birbirine bağlıdır. Psikomotor hareketlerin bir kısmı bilinçli olarak gelişirken, bir kısmı da bilinçsiz olarak gerçekleşmektedir. Psikomotor hareketlerin gelişmesi, sinir sisteminin en önemli görevlerinden birisidir (Başer, 1996). Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 3

4 Resim 3. Fiziksel Gelişim ve Motor Beceriler Psikomotor gelişim dönemlerini ve özelliklerini bilen ilgililer, çocuğun gelişimine daha büyük katkılar yapabilirler. Gelişimin bütünlüğü içerisinde bireye psikomotor beceriler kazandırmak, çocuğun gelişiminden sorumlu herkes için önemli bir görevdir (Özdenk, 2007). Motor beceriler, kaba ve ince motor beceriler olarak ikiye ayrılır. Kaba motor beceriler yürüme, koşma, eğilme vb. temel motor becerilerdir. İnce motor beceriler ise bir aktiviteyi gerçekleştirirken ince, küçük kasların kontrolünü gerektiren becerilerdir. Kesme, katlama, atılan topu yakalama, nesneyi hedefe atma gibi etkinlikler bu tür becerilerdir. Motor beceriler, kaba ve ince motor beceriler olarak ikiye ayrılmaktadır. Kaba motor beceriler yürüme, koşma, eğilme, dönme, bir yerde durma, zıplama, sıçrama ve fırlatma gibi temel motor becerilerdir. Kaba motor becerilerde hassaslık önemli olmasa da görevi yerine getirirken hareketin düzgün ve koordineli olması önemlidir. İnce motor beceriler ise bir aktiviteyi gerçekleştirirken ince, küçük kasların kontrolünü gerektiren becerilerdir. Bu beceriler el-göz koordinasyonu gerektirdiği gibi harekette ve performansta yüksek derecede duyarlılık gerektiren yetenekleri içermektedir. Yazma, düğmeye basma, çizme, resim yapma, dikiş, nesneleri birbirine takma-çıkarma, ipe boncuk dizme, nesneleri elle şekillendirme, kesme, katlama, atılan topu yakalama, nesneyi hedefe atma gibi etkinlikler ince motor becerilere örnektir (Magill, 1993; Sarı, 2001; Sağlam, 2005). Resim 4. İnce motor beceriler Kaba motor beceriler Psikomotor gelişim fiziksel büyüme ile yakından ilgilidir. 2-7 yaş arası çocuklar atlama, zıplama, koşma, atma, yakalama gibi temel hareketleri Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 4

5 yapabilmektedir. Bu hareketler sporla ilgili becerilerin temelini oluşturmaktadır. Çocukların temel motor becerileri gerçekleştirirken yaşadıkları başarısızlık onların üzerinde uzun süreli olumsuz etkiler gösterebilmektedir. Psikomotor becerilerin yokluğu, grup oyunlarına ve diğer sporlara katılmaktan alıkoymaktadır (Sarı, 2001). Bebekler için ilk öğrenmeler kendi beden hareketleriyle başlamaktadır. Çocuklarda motor aktiviteler ve algısal deneyimler, daha karmaşık motor, algısal ve zihinsel öğrenmelerin temelini oluşturmaktadır. Çocuklar algı ve motor öğrenmeler yoluyla motor beceri gelişimini sağlamaktadır (Kerkez, 2006: 35). TEMEL KAVRAMLAR Psikomotor yetenekler; dikkat, kuvvet, denge, tepki hızı, eş güdüm ve esnekliktir. Dikkat Dikkat, psikofizik enerjinin belli bir noktaya toplanmasıdır. Dikkatin süresi gelişimle beraber artmaktadır. Resim 5. Dikkat, duygularla düşünceyi, bir olay veya bir nesne üzerinde toplama olarak tanımlanabilir. Çocuk ilk yıllardan itibaren çevresini tanıma ve keşfetme çabası içindedir. Bebek, gördüğü ve dokunduğu her şeyi algılar. Bebek, öncelikle tanıdık kişi veya eşyayı göz ile takip eder; seslere tepki verir. Annesini tanır ve dikkatle izler. Annesi yanından ayrılınca ağlar (Meb, 2007). Çocuğun çevresindeki varlıkların durumuna ve kendi yaptığı etkinliklere dikkatini vermesi, psikomotor etkinliklerin önemli bir ögesidir. Bir kuşu belli bir süre gözlemek, bir filmi izlemek, oyuncaklara odaklanmak gibi pek çok durumlar dikkati gerektirir. Çocukların dikkat süreleri gelişimle birlikte artmaktadır. İlkokul başlarında çocukların çok ilginç bulduğu konuları dinleme süresi ancak 20 dakikadır. Ergenlik çağındaki gençler ilginç konularla dakika kadar ilgilenebilmektedir (Başaran, 1974). Kuvvet Kuvvet; bir direnci yenebilme ve karşı koyabilme becerisi olarak tanımlanabilir. Motor becerilerde kas ve sinir sisteminin gelişmesi önemli bir yer Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 5

6 tutar. Kasların merkezî sinir sisteminin yönergeleri ile belli bir davranışı yapabilmesi için belli bir kuvvete erişmesi gerekmektedir. Çocuklarda kas kuvvetinin oluşumu yaş, cinsiyet, olgunlaşma düzeyi ve daha önceki fiziksel etkinliklere bağlıdır. Bütün psikomotor davranışların öğrenilmesi kuvvet gerektirir. Bütün psikomotor davranışların öğrenilmesi kuvvet gerektirir. Yürüme, koşma, tırmanma, atlama ve benzer hareketlerin hepsi kuvvet gerektirir. Öğrenilecek psikomotor davranışları yapabilmek için bütün vücudun genel bir kuvvetinin olması yanında; kol ve bacakların, elin ve parmakların hareketlerinde de belli bir kuvvetin olması gerekir. (Açıkada ve Ergen, 1990:100; Megep, 2007:6). Resim 6. Denge Denge, belli bir yerde bir durumu veya hareketi sürdürme ve devam ettirmedir. Resim 7. Denge, belli bir yerde bir durumu veya hareketi sürdürme ve devam ettirme olarak tanımlanabilir. Denge durumu olmadan psikomotor etkinlikler gerçekleştirilemez ya da istenen hızda, sürede yapılamaz. İlk denge formları oturma ve ayakta durmadır. Tek ayak üzerinde durma, eğilme, dönme, yukarı doğru uzanma ve diğer birçok davranış çocuğun gelişimine paralel olarak ortaya çıkan diğer denge şekilleridir. Denge; yürüme, koşma ve atlama gibi becerilerin kazanılmasında çok önemli bir faktördür. Denge yeteneğinin geliştirilmesi için kreş, anaokulu ve diğer öğretim kademelerinde beden eğitimi programlarında denge ile ilgili etkinliklere yer verilmelidir. Denge; sinir sistemi ve kas sistemi, göz Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 6

7 Denge durumu olmadan psikomotor etkinlikler gerçekleştirilemez. İlk önemli denge şekilleri oturma ve ayakta durmadır. kontrolü ve orta kulak problemleri hakkında da bilgi verir (Megep, 2007; Özdenk, 2007; Sarı, 2001). Denge yeteneği okul öncesi çocuklarda oldukça iyi bir düzeydedir. İlkokul çocuklarının beden dengeleri oldukça gelişmiştir. Ağaca tırmanma, bisiklete binme, tahta üzerinde yürüme, atlama, zıplama ve koşmada oldukça yeterlidirler. Bu dönemde kızlarla erkekler arasında henüz önemli farklılıklar ortaya çıkmamıştır. Ortaokulda çocuğun denge yeteneği en gelişmiş durumuna erişmektedir. Ergenlikte ise denge yeteneği az gelişmekte ya da duraksamaya uğramaktadır (Kerkez, 1997). Çocuğun durağan ve dinamik durumlardaki denge becerileri geliştirilerek sportif aktivitelerde başarılı olması sağlanabilir. Çünkü denge çoğu sportif etkinliklerde önemli bir etkendir. Tepki Hızı Tepki hızı, duyum ve algılama ile yakından ilgilidir. Bu nedenle zihinsel gelişim tepki hızında önemli rol oynamaktadır. Çocukların tepki hızının artmasında özellikle alıştırmaların önemli etkisi vardır. İlkokul çağından itibaren çocuğun tepki hızında hızlı gelişmeler olmaktadır (Cantekinler ve diğerleri, 1991; Akt: Sarı, 2001). Tepki hızı ne kadar kısa olursa psikomotor öğrenme de o kadar hızlı olur. Eş güdüm (koordinasyon), belli bir amaca ulaşmak için, bilinçli motor hareketlerin devamlılığı, ahenkli ve uyumlu çalışmasıdır. Tepki hızı, harekete hazır olma anlamını ifade etmektedir. Vücudun her zaman etkiye karşı tepki göstermeye hazır olması gerekmektedir. Etki ile bu etkiye yapılan tepki arasında geçen zaman, tepki hızı zamanıdır. Tepki hızı süresi ne kadar kısa olursa psikomotor öğrenme de o kadar hızlı olur. Psikomotor öğrenmede genel olarak bütün vücudun tepkiye hazır olması gereklidir. Özellikle kolların, bacakların ve ellerin tepki yapabilecek olgunluğa ulaşması gerekir. Her psikomotor davranışın kendine özgü bir yapılış şekli vardır. Gerektiğinden az veya çok hızda yapılması durumunda organizma tehlikeye girebilir. Bir makinenin veya herhangi bir aracın çalışmasını öğrenecek bir kişinin gerekli hızda hareket edememesi, onun hayatının tehlikeye girmesine yol açabilir. Psikomotor öğrenmede özellikle kol ve parmakların gereken hızı kazanması son derece önemlidir (Megep, 2007: 6). Eş Güdüm (Koordinasyon) Eş güdüm (koordinasyon), belli bir amaca ulaşmak için; bilinçli motor hareketlerin devamlılığı, ahenkli ve uyumlu çalışması olarak tanımlanabilir. Veya herhangi bir psikomotor davranış gösterilirken kullanılan organlar arasında öncelik sonralık sırasıyla bir koordinasyon sağlanmasıdır. Herhangi bir psikomotor davranış gösterilirken kullanılan organlar arasında öncelik sonralık sıralamasında koordinasyon sağlanmalıdır. Psikomotor becerilerin çoğu birden çok organın birlikte çalışmasını gerektirir. Çocuk öğreneceği davranışları yapacak organları arasında koordinasyonu sağlayamıyorsa o davranışı öğrenemez. Bu nedenle organlar arasındaki yeterli koordinasyonun gelişimi, bedensel olgunluğa ve alıştırmalara bağlıdır (Gökmen, 1985: 76). Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 7

8 Esneklik Eğilme, yürüme, oturma vb. hareketler gereken esneklikte yapılmaz ise birey çabuk yorulur ve sakatlanabilir. Bazı psikomotor etkinlikler vücudun yeter derecede esnek olmasını gerektirir. Eğilme, yürüme, oturma, kalkma gibi hareketler gereken esneklikte yapılmadığı takdirde birey çabuk yorulur ve sakatlanabilir. Vücut küçük yaşlarda daha esnektir. Kemik ve kaslar geliştikçe esneklik azalır. Çocukların esneklik yetenekleri yaşlarında en yüksek seviyeye ulaşır. Kız çocuklar erkeklere göre her yaşta daha esnektirler. Okullardaki beden eğitimi çalışmaları çocukların vücutlarının esnekliğini koruma açısından son derece önemlidir. Vücudun yeterli esnekliğe sahip olmadığı zamanlarda psikomotor davranışları öğrenmek oldukça güçleşir (Megep, 2007) YAŞ ÇOCUKLARINDA PSİKOMOTOR GELİŞİM DÖNEMLERİ İnsan gelişimi yaşam boyu süren bir olgudur. Bu nedenle bireyler hareket etmek ve dünyanın hızlı değişimine uyum sağlayabilmek için yeterliklerini geliştirme çabası içerisindedirler. Motor davranışlarda meydana gelen değişimleri gözleyerek motor gelişim süreci takip edilebilir. Normal gelişim gösteren her çocuğun psikomotor gelişim aşamaları vardır ve belli bir sıra izler. Motor gelişim; refleksif hareketler, ilkel hareketler, temel hareketler ve uzmanlaşmış hareketler olmak üzere dört döneme ayrılabilir (Yıldırım, 2011). Psikomotor gelişim aşamaları; refleksif hareketler, ilkel hareketler, temel hareketler ve sporla ilgili hareketler dönemi olmak üzere dört döneme ayrılabilir. Refleksif Hareketler Dönemi (0-1 Yaş) Refleks, dıştan gelen bir uyarıcı sonucu oluşan istem dışı fiziksel tepkilerdir. Anne rahminde bebeğin ilk hareketleri refleksiftir. Bebek refleksleri istemeyerek yapmakta ve hareketlerini kontrol altına alamamaktadır. Reflekslerden bazıları, bebeğin büyüyüp ve isteyerek yaptığı hareketler arttıkça ortadan kaybolur. Bazıları ise yetişkin döneminde de devam eder (Sarı, 2001; Megep, 2007). Refleksif hareketler 0-1 yaş aralığını kapsar. Refleks hareketler, bebeğin ilk motor tepkileri ve ilk bilgi edinme kaynaklarıdır. Örneğin, bebeğin gözlerine ışık tutulunca göz bebeği otomatik olarak büzülür. Refleksler bebeğin yaşamını sürdürebilmesi, beslenebilmesi ve korunması bakımından önem taşırlar (Şimşek, 1998; Altınkök, 2006). İlkel Hareketler Dönemi (1-2 Yaş) Resim 8. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 8

9 İlkel hareketler 1-2 yaşlar arasında gözlenen ilk istemli hareketlerdir. Bunlar emekleme, ayakta durabilme, oturma becerileridir. Baş, boyun ve gövde kaslarının kontrolü; uzanma, yakalama, bırakma gibi hareketler ve emekleme, sürünme, yürüme gibi lokomotor hareketleri kapsar. İlkel hareketler olgunlaşmaya bağlıdır. İlkel hareketlerin ortaya çıkışında bireysel farklar vardır. Biyolojik, çevresel etmenlerden ve becerinin zorluğundan etkilenebilir (Şimşek, 1998; Altınkök, 2006; Kerkez, 2006; Demirci, 2007). İlkel hareketler döneminin üç temel ögesi; denge, yer değiştirme ve el becerileridir. Görülen üç temel hareket, uzanma, yakalama ve bırakmadır. Temel Hareketler Dönemi (2-6 Yaş) Temel hareketler dönemi, uzun süreli dinamik ve karmaşık bir süreçtir. Resim 9. İlk çocukluk dönemi tüm gelişim dönemleri içerisinde önemli bir yere sahiptir. Bu dönemde bireyler bilişsel, dil, algısal, motor, duygusal ve sosyal yeteneklerini geliştirirler. Normal gelişim gösteren her çocuğun motor gelişim aşamaları vardır ve kendine göre bir sıra takip eder. İki yaşından başlayarak yedi yaşına kadar geçen süre temel becerilerin kazanıldığı dönemdir. Yaşam için gerekli becerilere temel beceriler denir. Bu dönemde hareket gelişimi yoğundur. Bu dönem çeşitli dengeleme ve manipülatif hareketlerin önce birbirinden bağımsız olarak, sonra birlikte, yeterli bir biçimde nasıl kullanılacağının keşfedildiği dönemdir. Koşu, sıçrama ve atlama, fırlatma, yakalama, vurma gibi hareketler temel hareket yeteneklerinden bazılarıdır. İki yaşından sonra temel hareketler kaba motor beceriler olarak ortaya çıkar. Bu dönemde çocukların vücutları çok esnek olup etkinlik düzeyleri oldukça yüksektir. Uzun süre bir yerde oturamazlar. Sürünmek, koşmak, atlamak, tırmanmak zevk aldıkları hareketlerdir. Yine bu dönemdeki çocukların büyük kas gelişimi, kemik gelişiminden daha ileri düzeyde gerçekleşir. Bu nedenle çocuklar koşma, atlama, tırmanma gibi büyük kaslarla ilgili becerilerde kendilerini daha çok gösterirler (Altınkök, 2006). Bu dönemde deneyim, alıştırma, spor alanları, çocuk parkları ve spor önemlidir. Temel hareketler çocuğun sosyal ve duygusal gelişimi üzerinde önemli rol oynar (Gallahue, 1982) Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 9

10 SPORLA İLGİLİ HAREKETLER DÖNEMİ (7-12 YAŞ) Bu dönem temel hareketler döneminin bir uzantısıdır. 7 yaş sonrasını kapsamaktadır. Sporla ilişkili çocuğun hareket kalıpları olgunluk düzeyinden sonra çok az değişir. Bu dönemde hareket birtakım oyunlarla, değişik spor dallarıyla, danslarla ve benzeri aktiviteler ile uygulanabilen bir araç rolünü almaktadır (Şimşek,1998; Altınkök, 2006). Sporla İlgili hareketler dönemi: Bu dönem temel hareketler döneminin bir uzantısıdır. 7 yaş sonrasını kapsamaktadır. Çocuğun hareket becerisi; günlük yaşamdaki aktiviteler, rekreasyon veya bir spor dalının özel ihtiyaçlarına uyarlanmış olgunluk düzeyinde hareketlerdir. Bu dönemde bir önceki dönemde amaç olan temel hareketler çeşitli becerileri yapmada araç hâline gelirler. Zıplama ve hoplama hareketinin ip atlama, halk dansı veya atletizmde üç adım atlamada kullanılarak şekillendiği bir dönemdir (Yıldırım, 2011). Bu dönem ilkokul yıllarına rastlar. Çocuklar bu dönemde yeni hareketler kazanmaktan çok, daha önce kazandıkları temel hareket becerilerini daha ileri düzeyde gerçekleştirmektedir. Bu dönemdeki gelişim hızı psikomotor olgunluğa ve etkinliklere bağlıdır. Çocuklar 7-10 yaş arasında olgunlaşmış olan temel becerileri birleştirerek sporla ilgili becerileri de kullanmaya başlamaktadır. Kuvvet, dayanıklılık, hız, denge gibi özelliklerin gelişmesiyle performans gittikçe artmaktadır. Değişik hızlarda ip atlama, taş sektirme ve top fırlatma gibi hareketler bu dönemin belirgin hareketleridir. Zamanla hareketler giderek daha karmaşıklaşmaktadır. 11 yaşından sonra hareket beceri gelişmesinde bireysel farklılıklar gittikçe belirginleşmektedir. Kapsamlı alıştırmalar ile yeni birçok hareket öğrenilmiş olur. Bu dönemde çocuklar, hareket becerilerini öğrenmeye ve yarışmaya çok isteklidirler (Megep, 2007). Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 10

11 Resim 10. Kuvvet, dayanıklılık, hız, denge gibi özelliklerin gelişmesiyle performans artar. Çocuklar belirli bir temel harekette olgunlaşınca, sporla ilgili hareket aşamasında hareketin şeklinde çok az bir değişiklik olur. Çocuklarda güç, dayanıklılık, tepkisel hareket, hareketin hızı, koordinasyon ve diğerleri geliştikçe, ortaya konan hareketler de gelişmektedir (Şimşek, 1998). Çocukların yapısal durumu ve çevreden gelen etkilerle hareket becerilerinde bir aşamadan diğerine geçmektedir. Çocuğun temel hareket kalıpları olgun aşamaya geldikten sonra çok az değişmektedir (Şimşek, 1998; Demirci, 2007). Bu evrede çocuklar tüm spor dallarına ilgi duymakta ve spor becerilerini nasıl yapacağı hakkında bilgi sahibi olmaktadır. Bu hareket becerileri temel hareketlerle aynı öğeleri içerir ancak hareketlerde daha çok biçim, doğruluk ve kontrol ön plandadır (Yıldırım, 2011). Birçok genç, düzenli uygulama olanaklarının kısıtlı olması, fiziksel aktivitelerinin desteklenmemesi veya yetersiz desteklenmesi sonucu sportif aktivitelerde yeterince başarılı olamamaktadır (Demirci, 2007). PSİKOMOTOR GELİŞİMDE BİREYSEL ÖNEMİ FARKLILIKLAR VE Tüm gelişim alanlarında olduğu gibi çocukların psikomotor gelişimleri arasında da bireysel farklılıklar vardır. Bireysel farklılıklarda kalıtsal ve çevresel faktörlerin etkisi önemlidir. Her çocuğun kendine özgü düşünme, hareket etme, hissetme, konuşma ve anlama yetisi vardır. Psikomotor gelişim becerileri, gözlenebilir beceriler olduğu için çocukta gerçekleşen farklılıklar daha somut olarak fark edilir. Örneğin, çocuğun yürümede akranlarına göre gecikmesi ailelerde soru işaretlerine neden olabilir. Oysa fiziksel bir sorun yoksa çocuk akranlarına göre birkaç ay gecikmeyle yürüme becerisini geliştirebilir. Çünkü gelişimsel farklılıklarda çevre ve kalıtsal faktörler önemlidir. Kalıtsal özellikler, her çocuğun büyüme ve gelişim oranını, boy uzunluğunu, kemik ve cinsiyet yönünden gelişimini belirler. Çocuğun doğup büyüdüğü çevre de psikomotor gelişimde önemli belirleyicidir. Çocuğun aile yapısı, sosyoekonomik durumu ve içinde yaşanılan sosyokültürel çevre psikomotor gelişimde önemli etkiye sahiptir. Ayrıca ailenin çocuğa yaklaşım biçimi, onu anlaması ve çocuk için en uygun davranışları göstermesi motor becerinin öğrenilmesinde etkilidir. Ailelerin sosyoekonomik düzeyleri, sağlıklı beslenme çocukların psikomotor gelişimlerinde önemli etkiye Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 11

12 sahiptir. Çocuklar bu koşullar bakımından farklı olanaklara sahiptir. Bu durum diğer gelişim alanlarında olduğu gibi psikomotor gelişimde de önemli farklılıklara neden olmaktadır. PSİKOMOTOR GELİŞİMİ ETKİLEYEN ETMENLER Psikomotor gelişimi doğum öncesi, doğum sırası ve doğum sonrası etmenler etkilemektedir. Psikomotor gelişimi etkileyen faktörler aşağıda verilmiştir. Doğum Öncesi Doğum Sırası Doğum Sonrası Etmenler Doğum Öncesi Etmenler Doğum Anı Etmenler Gelişimsel Etmenler Çevresel Etmenler Beslenme Kalıtım İlaçlar Alkol Enfeksiyonlar Kan uyuşmazlığı Radyasyon Yaş Duygusal durum Doğum travmaları Geç ve güç doğumlar Kalıtım Irk Cinsiyet Erken doğum Düşük doğum ağırlığı Gelişimin yönü Kritik dönem Bireysel farklar Uyarıcı zenginliği ve yoksunluğu Sosyoekonomik düzey Bağımlılık-bağımsızlık Çocuk yetiştirme yöntemleri PSİKOMOTOR GELİŞİMİN DİĞER GELİŞİM ALANLARI İLE İLİŞKİSİ Gelişimin tüm alanlarında olduğu gibi psikomotor gelişim de diğer gelişim alanlarından hem etkilenmekte hem de onları etkilemektedir. Psikomotor gelişim; uygun çevre ve yaşam koşulları, düzenli ve sağlıklı beslenme, giyim gibi temel ihtiyaçların karşılanması ile ilişkilidir. Ailelerin sosyoekonomik düzeylerinin düşük olması sonucu yetersiz ve dengesiz beslenme durumunda çocuklar sık sık hastalanabilmektedir. Olumsuz çevre koşulları, beslenme ve giyim problemleri çeşitli psikomotor yetersizlikleri de beraberinde getirir. Zihinsel gelişimde önemli rol oynayan algısal yetenekler, çocukların hareket becerilerini edinmede önemli bir etkiye sahiptir. Motor gelişim, çocukların beş duyusunun (dokunma, tat alma, görme, işitme, koklama ) olgunlaşmasını ve çeşitli uyarıcıları algılayarak tepki vermesine neden olur. Çocuklar, oyun içerisinde motor becerilerini keşfeder ve öz güvenleri artar. Sosyal ilişkiler sağlıklı olunca çocuk kendini yeterli hisseder ve olumlu benlik kavramı kazanır. Çocuğun sağlığı ve psikomotor becerileri benlik kavramının gelişimi üzerinde önemli rol oynar. Ayrıca çocukların çeşitli psikolojik ihtiyaçları karşılanıp ruhsal sağlıkları geliştikçe yeni motor becerilerin de kazanılması daha yüksek düzeyde gerçekleşir. Bu durum, psikomotor gelişimin diğer gelişim alanları ile ilişki olduğunu göstermektedir. Psikomotor gelişim sosyal gelişimi, sosyal gelişim hareket gelişimini, hareket Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 12

13 gelişimi bilişsel gelişimi vb. etkilemektedir. Çeşitli gelişim alanları adeta bir gelişimsel örüntü hâlindedir. Özet Psikomotor gelişim, motor becerilerde ortaya çıkan davranışların kontrol altına alınmasını ve zihin ve kas koordinasyonu şeklinde yapılan hareketlerin gelişimini içeren ve yaşam boyu devam eden bir süreçtir ve ömür boyu sürmektedir. Psikomotor gelişimle ilgili temel kavramlar; dikkat, kuvvet, denge, tepki hızı, eş güdüm ve esneklik olarak sınıflandırılabilir. Dikkat, duygularla düşünceyi bir olay ve bir nesne üzerinde toplama olarak tanımlanır. Kuvvet, dirence karşı koyabilme kapasitesidir. Cinsiyete göre kuvvetler arasındaki en belirgin farklılığın yaşları arasında olduğu görülür. Denge, belli bir yerde bir hareketi sürdürme ve devam ettirmedir. İlk önemli denge şekilleri oturma ve ayakta durmadır. Tepki hızı, vücudun dışarıdan aldığı uyarıcılara karşı tepki göstermeye hazır olmasıdır. Eş güdüm (koordinasyon), belli bir amaca ulaşmak için psikomotor hareketlerin ahenkli ve uyumlu çalışmasıdır. Normal gelişim gösteren her çocuğun motor gelişim aşamaları vardır ve kendine özgü bir sıra takip eder. Motor gelişim; refleksif hareketler, ilkel hareketler, temel hareketler ve sporla ilgili hareketler olmak üzere dört dönem olarak ele alınmaktadır. Psikomotor gelişim doğum öncesi, doğum anı ve doğum sonrası etkenlerden etkilenir. Psikomotor gelişimi; uygun çevre ve yaşam koşulları, düzenli ve sağlıklı beslenme, giyim,temel ihtiyaçların karşılanması ve ailelerin sosyoekonomik düzeyi etkiler. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 13

14 Ödev Psikomotor gelişimdeki özellikleri araştırarak eğitimcilerin bu konudaki görev ve sorumluluklarını belirleyiniz. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 14

15 DEĞERLENDİRME SORULARI Değerlendirme sorularını sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan bölüm sonu testi bölümünde etkileşimli olarak cevaplayabilirsiniz. 1. Psikomotor gelişim ile ilgili etkinliklerle aşağıdakilerden hangisi gerçekleştirilemez? a) Dil becerisi gelişir. b) Fiziksel yeteneklerini tanır. c) Çocuklar kendi vücutlarını tanır. d) Dış dünya ile iletişim kurar. e) Hareket becerisi artar. 2. Psikomotor gelişimle ilgili aşağıdakilerden hangisi söylenemez? a) Motor becerilerde ortaya çıkan bir davranıştır. b) Yaşlılık dönemine kadar aynı hızla devam eden bir süreçtir. c) Motor hareketlerinin bütün fiziki değişimlerini içerir. d) Zihin ve kas koordinasyonu gerektirir. e) Vücudun hareketlerin yönetim altına alınması psikomotor gelişime katkı sağlar. 3. Aşağıdakilerden hangisi kaba motor becerilerden biri değildir? a) Fırlatma b) Koşma c) Belli bir pozisyonda belli bir yerde oturma d) Yazı yazma e) Zıplama 4. Aşağıdakilerden hangisi temel hareketler döneminin özelliklerinden biri değildir? a) Bu dönemde bireysel ve çevresel etkenler önemlidir. b) Çocuklar başarılarını birbirleri ile karşılaştırırlar. c) Temel hareket becerileri çocuğun sosyal ve duygusal gelişiminde önemli rol oynar. d) Güç, esneklik, denge, dayanıklılık, hız, çabukluk ve koordinasyon temel hareket becerilerinin kazanılmasında önemli rol oynarlar. e) Bu dönem deneyim ve alıştırma hareketinin başlangıç düzeyde başarılması için önemlidir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 15

16 5. Bir direnci yenebilme, karşı koyabilme becerisi olarak tanımlanan kavram aşağıdakilerden hangisidir? a) Dikkat b) Kuvvet c) Tepki d) Engel e) Oturma ve ayakta durma 6. Aşağıdakilerden hangisi psikomotor gelişim dönemlerinden biri değildir? a) İlkel hareketler dönemi b) Refleksif hareketler dönemi c) Emekleme dönemi d) Temel hareketler dönemi e) Sporla ilgili hareketler dönemi 7. Aşağıdakilerden hangisi motor becerilerinin gelişimine uygun etkinliklerden biri değildir? a) Farklı hareketler deneme b) Kas kuvveti, dayanıklılık, koordinasyon, esneklik ve çeviklik gibi temel unsurları geliştirmek c) Çocukta yaşam boyu fiziksel aktivite alışkanlığı kazandırmak d) Saldırganlığı olumlu yöne kanalize etmesini sağlamak e) Temel hareketleri aynı şekilde tekrarlamak 8. Çocuğun psikomotor gelişiminin desteklenmesinin amacı, aşağıdakilerden hangisidir? a) Çocuğun yeni davranışları sağlıklı bir biçimde kazanması ve uygulaması b) Çocukların kendi vücutlarını tanıması, fiziksel yeteneklerini ve sınırlılıklarını keşfetmesi c) Yürüme, koşma, atlama, tırmanma gibi becerileri kazanması d) Makasla kesme, çizgi çizme, kâğıt katlama vb. becerileri kazanması e) Çocukların fiziksel yeteneklerini ve sınırlılıklarını keşfetmesidir. 9. Aşağıdakilerden hangisi ilkel hareket olarak nitelendirilebilir? a) Takla atma b) İp atlama Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 16

17 c) Emekleme d) Yukarıya zıplama e) Göz kırpma 10. Emekleme, ayakta durma, yürüme, koşma, sallama, dönme yuvarlanma, zıplama, denge gibi psikomotor hareketler aşağıdakilerden hangisi ile ifade edilir? a) Büyük kas gelişimi b) Motor kelimesi c) Küçük kas gelişimi d) Psikomotor gelişim e) Büyük kas gelişimi Cevap Anahtarı 1.A, 2B, 3.D, 4.B, 5.B, 6.C, 7.E, 8.A, 9.C, 10.D Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 17

18 YARARLANILAN VE BAŞVURULABİLECEK DİĞER KAYNAKLAR Açıkada, E. ve Ergen, E. (1990). Bilim ve Spor. İstanbul: Büro-Tek Ofset Matbaacılık. Altınkök, M. (2006). Temel motor hareketlerin geliştirilmesini içeren özel beden eğitimi program tasarısının 5-6 yaş çocukların temel motor hareketlerinin gelişimine etkisinin araştırılması. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Marmara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, İstanbul. Başaran, İ. E. (1974). Eğitim Psikolojisi. Ankara: Yargıçoğlu Matbaası. Başer, E. (1996). Futbolda Psikoloji ve Başarı. İstanbul: Yayınevi Yayıncılık, Demirci, E. (2007). Okul öncesi eğitimde psikomotor gelişim. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kars. Gallahue, D.L. (1982). Understanding Motor Development Infants and Children. New York: John Wiley & Sons, Inc. Gökmen, H. (1988). Ortaöğretim Kurumlarında Beden Eğitimi ve Sorunları. Ankara: Şafak Matbaası. Kerkez, F. (1997) yaş grubu çocuklarda kondisyonelspormotorik özelliklerin koordinatif yeteneklere etkisinin araştırılması. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Yüzüncü Yıl üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Van. Kerkez, F. (2006). Oyun ve egzersizin yuva ve anaokuluna giden 5-6 yaş grubu çocuklarda fiziksel ve motor gelişime etkisinin araştırılması. Yayınlanmamış Doktora Tezi. Karadeniz Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Trabzon. Magill, A. R. (1993). Motor Learning Conseptand Applications. USA: Wm C. Brown Communications Inc. MEGEP (2007). Psikomotor Gelişim. Ankara. Mengütay, S. (1997). Okul Öncesi ve İlkokullarda hareket Gelişimi ve Spor. İstanbul. Muratlı, S. (1997). Antrenman Bilimi Işığında Çocuk ve Spor. Ankara: Kültür Matbaası. Özdenk, Ç. (2007). 6 yaş grubu öğrencilerinin psikomotor gelişimlerinin sağlanmasında oyunun yeri ve önemi. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Elazığ. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 18

19 Özer, D. (2000). Çocuklarda motor gelişim. İstanbul: Kazancı Kitap A.Ş. Özer, K., Dilara, S.Ö. (2005) Çocuklarda Psikomotor Gelişim, Nobel Yay, Ankara Psikomotor Gelişim Mesleki Eğitim ve Öğretim Sisteminin Güçlendirilmesi Projesi Kitapçığı T.C. Milli Eğitim Bakanlığı. Sağlam, M. (2005). Özel Öğretim Yöntemleri.3. Baskı. Eskişehir: Açıköğretim Fakültesi Yayınları. Sarı, K. (2001). Temel psikomotor becerilerin gelişimine farklı eğitim kurumları ve deneklerin özlük niteliklerine bağlı değişkenlerin etkisi. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Denizli. Şimşek, S. (1998). İlköğretim 8. sınıf beden eğitimi dersinin öğrencilerin psikomotor gelişimine katkısı konusunda beden eğitimi öğretmenleri ve öğrencilerin görüşleri. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Denizli. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 19