Yrd. Doç. Dr. Müesser ÖZCAN

Transkript

1 Yrd. Doç. Dr. Müesser ÖZCAN

2 YAŞ * YETİŞKİN olmak ÇOCUK olmak TARAFLAR VERİCİ ALICI AİLE SAĞLIK EKİBİ

3 TURUNÇ/MARMARİS

4 Felsefenin insanlar arası ilişkilerini ve sorunlarını konu edinen dalı olan etik; doğru ve yanlış arasındaki farkı ayırt etme, etik tercihler yapma, ödev ve yükümlülükler yaratma ile ilgilenir. -doğru / yanlış, -erdemli / erdemsiz, -iyi / kötü ahlak ilkeleri ile felsefi olarak sorgulanması

5 Özel etiğin bir şeklidir. Tıp mesleğinin ahlaksal sorunlarının (değer sorunlarını) genel ilkeler doğrultusunda irdelenmesiyle ilgilidir. tıp mesleğinin ahlak yapısı, meslek ahlakı, etik kuralları (Beauchamp and Childress, 2009).

6 Değerler Erdemler Haklar İlkeler

7 Biyomedikal etikteki sorunların çözümüne yönelik temelini eylem kuramlarından alan en baskın yaklaşım ilkeciliktir. Sorunların her biri koşullara bağlı (prima facie) yükümlülüklere Karşılık gelen dört ilke yardımıyla uygun şekilde belirlenip, analiz edilip, çözümlenebileceğidir. (Beauchamp and Childress, 2009, s.15; Mappes and DeGrazia, 2006, s.27; Steinbock et al, 2006, s.36-37).

8 (1) Bireylerin kendi iyi yaşam tasarılarını seçme kapasitesine saygıyı buyuran özerklik ilkesi. (2) Diğer kişilere zarar vermekten kaçınmayı buyuran kötü davranmama ilkesi. (3) Kişilerin ve genel olarak toplumun yarar ve mutluluğunu artırmayı buyuran yararlılık ilkesi. (4) Doğru eylemeyi, yarar ve yükleri hakkaniyetli paylaştırmayı ve ihtilafları adil işlemlerle çözmeyi buyuran adalet ilkesi. (Beauchamp and Childress, 2009, s.15; Mappes and DeGrazia, 2006, s.27; Steinbock et al, 2006, s.36-37).

9 AZMAK/AKYAKA

10 Bilindiği gibi en eski tıp etiği ilkesi yararlılık (beneficence) ilkesidir. Hipokratik etiğinin merkezinde yer alan yararlılık ilkesi, çağdaş tıp ahlakı anlayışının da merkezinde yer almasına karşın, en tartışmalı, sınırlarını belirlemenin en zor olduğu ilkedir. (Ersoy N, Aydın E. Tıbbi etikte yararlılık ilkesi. T K. Tıbbi Etik 1994, 2).

11 Kötü davranmama ilkesi başkalarına zarar vermemeyi kapsar. Başkalarına zarar vermeme ahlaksal bir eylemdir. Kötü davranmama; başkalarına zarar vermeme başkalarını zarar tehlikesine atmama anlamına gelir. (Beauchamp and Childress, 2009).

12 Kök hücre donasyonunda etik olarak fayda zarar riskine bakılırsa, fayda çoğunlukla alıcıya gider. Alıcıya Yararı Sağlık, ömrün uzaması, yaşam kalitesinde artış, sosyal ve maddi kazanımlar vb. Vericiye Yararı Sevilme, takdir edilme duygusudur, Gönüllülükle ve bir başka insana yardım etme hayat verme amacıyla yapılırken, ve bu ne kadar riske karşılık olur tartışılmaktadır.

13 Önce zarar verme ilkesi ve verici ilişkisi Vericinin hazırlık süreci (İmmün sistem güçsüzleşiyor, Hücre değişimi) Vericiye ilaç veriliyor Vericinin zaman kaybı var

14 İşlem öncesinde, esnasında ve sonrasında en üst düzeyde tıbbi bakım verilmelidir. Elde edilecek yararın iyi değerlendirilmesi lazım Yarar zarar dengesi kurulabilmeli ve riskler ağır basıyorsa kaçınılmalıdır.

15 AKYAKA/GÖKOVA

16 Geniş anlamda özerklik; bireyin özgür, bağımsız olarak kendi başına düşünebilme, kendi hakkında karar verebilme ve bu kararına dayanan bir eylemde bulunabilme yeterlik ve yetkinliğidir. Özerklik kavramı, özerk birey, özerk seçim ve özerk eylem öğelerini de kapsamaktadır.

17 Hastalığın/müdahalenin doğası, Riskleri, Yararları, Onam vermemenin sonuçları da dâhil alternatifler ve onların yarar ve riskleri konusunda birey tarafından bir tıbbi müdahalenin kabulü veya reddiyle sonuçlanan özerk kararı olarak tanımlanır (Ersoy, 2003; Jonsen et al, 2002, s.55).

18 Bilginin kavranması Kapasite Gönüllülük Onam

19 Kolayca anlaşılabilir bir dil kullanmalı, tüm görüşmelerin zamanlaması, yeri ve hekim/hemşirenin tutumu ile iletişim sürecine zarar verebilecek duygusal, psikolojik, sözel, kültürel ve sosyoekonomik farklılıkları dikkate almalı, gerektiğinde geribildirim alarak bireyin bilgileri kavradığından emin olmalıdır (Ersoy, 2003; European Commission, 2004, m.7.2.1; Sharpe and Carter, 2006, s ).

20 Tıbbi ortamda bireyin bir müdahaleye onam verme veya reddetme kapasitesi uygun bilgiyi anlama, tıbbi durumunu ve muhtemel sonuçlarını değerlendirme, tercihleri üzerine iletişim kurabilme, seçenekler konusunda kendi değerleri çerçevesinde makul değerlendirmeler yapabilme becerisidir (Ersoy, 2003; Etchells et al. 1996b).

21 Bireyin kendisi için uygun gördüğü kararın uygulanmasına herhangi bir baskı, ikna ve zorlama olmaksızın izin vermesi anlamına gelir. Gönüllülüğü duygusal ve psikolojik iç etkenler ile aşırı ikna, baskı, yönlendirme gibi dış faktörler zedeleyebilmektedir. Dış etkenler tamamen bilginin verilmesiyle ilişkilidir. (Ersoy, 2003; Sharpe and Carter, 2006, s.128).

22 Aydınlatmanın ardından bireyin işlemi gönüllülükle kabul ettiğinin göstergesi olan onam formu imzalanır. Her bir tıbbi işlem için onam formunun imzalanması onamın alındığına dair bir varsayım sağlasa da açıklama ve kavrama öğeleri için açıklık sağlamaz (Sharpe and Carter, 2006, s.137).

23 Hemşirenin Aydınlatılmış Onam sürecinde rolü nedir/ne olmalıdır?

24 . İşlemin riskleri ve yararları, Donör ve alıcının sağlığını korumak için gerçekleştirilen testler ve işlemler, Bu testleri incelemek için donörün hakları, Alternatif yöntemler, Donörün tıbbi bilgilerinin korunması ve gizliliğin olduğu, Donöre soru sormak için fırsat tanındığı, Donörün bağış yapmayı reddetme hakkı olduğu ve reddetme halinde alıcının maruz kalacağı sonuçlar anlatılır.

25 Üzerinde en fazla durulan konu yönlendirici olmama ve bireyin özerk seçim yapmasını sağlama olduğundan gönüllülüğe vurgu yüksektir. Bilgiye duygusal ve psikolojik uyumlarını da içerecek şekilde kendi ihtiyaç, amaç, endişe ve beklentilerini tartışmalı ve bu sayede gönüllülük sağlanmalıdır.

26 Potansiyel vericiler mümkün olduğu kadar erkenden riskler, yararlar ve seçenekler konusunda tam olarak bilgilendirilmelidir. Mümkün olan her yerde zorlayıcı, içsel ve dışsal baskılar araştırılmalı ve tanımlanmalıdır Vericilere tarafsızlıkla yaklaşılmalıdır. Mümkün olduğunda bağımsız klinisyenler ve sağlık mensupları da bu sürece katılmalıdır.

27 DATÇA

28 Bir nakli gerektiren bir hastanın kendi doktoru/hemşiresi tarafsız olabilir mi? Foundation for the Accreditation of Cellular Therapy and the Joint Accreditation Committee of International Society for Cellular Therapy and European Group for Blood and Marrow Transplantation (FACT-JACIE) recommends Bronwen E. Shaw. First do no harm. BLOOD : doi: /blood

29 tüm vericiler için bağımsız bir doktorun kullanılacak donör uygunluğu değerlendirmesi önerilir. Joint Accreditation Committee-ISCT&EBMT. JACIE. Accessed May 5, 2010.

30 Günümüzde kök hücreler farklı yöntemlerle mobilize edilmekte, farklı şekillerde toplanmakta, farklı ayıklama işlemleri yapılmakta, ekspanse edilmekte, dondurulmakta, saklanmaktadır. Tüm bu işlemlerin ehil kişilerce yapılması etik olarak gerekmektedir.

31 Yamaç Paraşütü/Fethiye

32 Alıcı ve verici ile ilgili tıbbi ve kimlik bilgilerinin mahremiyeti korunmalı; yazılı ve görsel kitle iletişim araçlarında hasta mahremiyetini çiğneyen, özel yaşamı sergileyen, hasta ve yakınlarının, ailenin korunmasını zedeleyen beyanlardan kaçınılmalıdır. Hasta mahremiyetine giren ancak üçüncü tarafları, kamuoyunu, bilim çevrelerini, toplumu ilgilendiren bu tür olgularla ilgili bilgilendirme, öncelikle hastanın izniyle ve bilgisi dahilinde yapılmalıdır.

33 Basın haberlerinde ve basına yapılan açıklamalarda bağışı özendirici, kamuoyunu bilgisel temelde aydınlatıcı, hasta mahremiyetine saygılı ifadeler kullanılmalı, halkın, bağışı özendirme yönünde güveni kazanılmalıdır. Açıklamalar, merkezlerin reklamına yönelik ve ekipler arası rekabet izlenimi veren, hasta yararını göz ardı eden ifade ve eylemler içermemeli; halkı aydınlatma ve özendirme sorumluluğuyla davranılmalıdır

34 Etiğin adalet, eşitlik ve hakkaniyet ilkelerine uygun olarak, organ ve doku nakli asla ticari kâr gayesiyle yapılamaz. Downs S. Ethical issues in bone marrow transplantation. Semin Oncol Nurs Feb;10(1): Bone Marrow Transplantation;Apr2012 Supplement, Vol. 47, ps471 European Group for Blood and Marrow Transplantation (EBMT) 2012

35 Ölüdeniz

36 Kötüye kullanım mümkün olabilir! Gizlilik verilerin saklanması vb. durumda etik duyarlılık, Deney aşamasındaki tedaviler zorlama yönlendirmeden sakınmak gerekir, Mucize beklenmemesi, Umut tacirliğinden uzak durmak,

37 Karşılıklı güven duygusuna dayanan ilişki, Kararı etkileyen kültür ve inanç farklılıklarını göz ardı etmeme, Kanıta dayalı tıp uygulamasına göre uygun tedavinin belirlenmesi, Kök hücre kaynağının varlığı, donorün riski, yanıt oranı, protokole hastanın uyumu ve maliyetin artışı Her hasta için kök hücre nakli tedavisini fayda zarar analizi yapma Dürüstlük ilkesine bağlı kalma (Örneğin; standart tedavi yetersiz kaldığında kök hücre nakli ikinci seçenek olarak mı planlanıyor?) Hastasına hastalığının tedaviye yanıt oranını, hastadan kaynaklanan ve neticeyi etkileyecek olaylar tüm gerçekliği ile anlatılması, Hastasını gerçekten söylenenleri anlama ve kavrama düzeyini gözden geçirme

38 Begonvil/Eski Muğla Evi/ Çocuk

39 Çocukların vericiliği, kardeş ve akraba çocuklar (A savior sibling or saviour sibling) Kordon kanı

40 Kordon kanı genetik ve biyolojik özellikleri nedeniyle bebeğe ait bir dokudur. Aile bebek adına karar verebilirse de fetus ile ilgili araştırmalarda olduğu gibi kordon kanı toplanmasında hekimin gereksinim belirtmesi ya da kurul kararı gerekebilir. Alındığı kişiye bir zarar vermediği düşünülürse Kemik iliği nakliyle karşılaştırıldığında ise herhangi bir anestezi ya da müdahale olmadığından kan bağışı gibi düşünülebilir Annas GJ. Waste and longing-the legal status of plasentalblood banking. N Engl J Med; 340: Sugarman J, Reisner Eg, Kurtzberg J. Ethical aspects of banking placental blood for transplantation. JAMA 1995; 274:

41 Kordon kanı normal akışa müdahale gerektirmeyen yenidoğana külfeti olmayan uygulama? Kordon kanı vericiye hiçbir risk oluşturmadan toplanıp saklanabilir. Yenidoğanın kendi kordon kanının kendisine verilmesi olasılığı konusunda kesin rakamlar olmadığından ailelere biyolojik bir sigorta?? Kordon kanı Kime ait?(yenidoğanın mı? Ailenin mi?) Merkezler saklanma ücretleri vb.

42 Çocukluk çağındaki donörlerden periferik kök hücre toplayabilmek için tamamen sağlıklı olan bu çocuklara dışarıdan hematopoietik büyüme faktörlerinin (G-CSF veya GM-CSF) verilmesinin çok uygun olmadığı genel olarak kabul edilmektedir Ayrıca çocuklarda uygun damar yolunun sağlanması da sorun yaratabilmektedir. Çocuk incinebilir gurubun bir üyesi Çocukların vericiliği, kardeş ve akraba çocuklar

43 Küçüklerden kemik iliği nakli etik açıdan onaylanabilmektedir. Özetle; Hiçbir şekilde yetişkin uygun donorün bulunmaması, Alıcının makul bir yararının olması, Donör, klinik duygusal ve psikososyal risklerin minimize edilmesi, Donör ve ilgili alıcı arasında güçlü kişisel ve olumlu duygusal ilişki beklenmeli, Ebeveyn onamı ve çocuğun onayı (American Academy of Pediatrics, Committee on Bioethics. Children as hematopoietic stem cell donors. Pediatrics. 2010;125(2): ).

44 Kordon kanı nakli için doku grubu uygun kordon kanına ihtiyaç bulunmaktadır. Uygun kanı bulmak için yeni kardeş dünyaya getirmek Uygun doku grubu taşıyan kardeşin dünyaya gelmesi için IVF işlemine başvurulması IVF uygulaması sırasında embriyolar arasından doku grubu uygun olan seçilmekte, diğerleri yok edilmektedir (ya da araştırma vb. amaçlı kullanılmaktadır)?????

45 Kardeş özellikle yeni bir çocuğun dünyaya gelişi insanı araç olarak görmek????? Burada % 100 uyumlu tüp bebek yapma çabası insanın değeri ve onuru için????

46

47 Nakillerde, gerek araştırma etik kurullarından gerekse hastane etik kurullarından, sağlık çalışanlarının bilimsel ve etik yönden doğru karar almasına ışık tutacak yapılar olarak yararlanılması önemli ve değerlidir

48 Türkiye Bilimler Akademisi ülkemizde insan sağlığını ilgilendiren her türlü girişimde bilimsel, yasal ve etik kuralların (Ulusal bioetik kurulların izni alınarak) titizlikle uygulanması gerektiği görüşündedir. TÜBA'nın Kemik İliği Nakli Kampanyaları İle İlgili Görüşü -18 Haziran 1999 Yakın tarihlerde karşılaşılan örneklerde ise bu kampanyalar sosyal paylaşım sitelerinden çoğalmaktadır?

49 Belmont Raporuyla Helsinki Bildirgesinde İyi Klinik Uygulama Kılavuzu Klinik Araştırmalar Yönetmeliği (2011)

50 Eylül :12 Milliyet.com.tr Kan kanseri (Lösemi) olan 17 yaşındaki oğlu Göksel Özdemir in iyileşmesi için çağrıda bulunan anne Buket Burkaç, hastalığın son evresine girdiklerini belirterek, 2 ay içerisinde uygun iliğin bulunması gerektiğini söyledi. Doku bankalarına kayıt yaptırdıklarını dile getiren Burkaç, yurt içi ve yurt dışında donör arama çalışmalarının başladığını kaydederek, Sonrasında Amerika dan sevindirici bir haber geldi. Yüzde 90 uyumlu bir vericimizin olduğu söylendi. Fakat vericimiz şartlı bağışta bulunmuş ve iliği 8 ay sonra verebileceğini belirtmiş. 8 ay boyunca çok ağır bir kemoterapi tedavisi uygulandı çocuğu iliğe hazırlamak için. Fakat Şubat ayı geldiğinde hadi dedik artık verecek fakat hiçbir sebep belirtmeden donörümüzün vazgeçtiği haberini aldık. Bu haber oğlumu da bizi de yıktı. Bizim için moral çok önemli. Ve sonuçta oğluma çok daha büyük bir zarar verdi şeklinde konuştu.

51 21 Mart 2012 Lösemiye yakalanan Münevver Karabulut a ilik nakli gerekti; kardeşler arasında yalnızca Vali Cahit Kıraç uyumlu çıktı

52 Sipariş bebek olarak dünyaya gelen minik Gizem den alınan ilik, abla Gizem i yaşama döndürdü. 2 kardeş başarılı operasyonu birlikte kutladı

53 01 Nisan 2011 Japon hükümeti, yüksek radyasyona maruz kalan işçi ve mühendislerin kök hücre örneklerini toplayacak. Çalışanlar kemik iliği yetersizliği yaşadığında ise dondurulan örnekler verilecek. Ancak uzmanlar bu yöntemi eleştiriyor

54 10 Şubat 2011 Bazı ülkelerde yasak olan kardeşine kök hücre verebilmesi bebek elde etme yöntemi Türkiye de 10 yıldır uygulanıyor. Uygulamaya karşı çıkanlar, bebeklerin bir araç, hatta yedek parça gibi görüldüğünü söylüyor. Fransa da beta talasemi (Akdeniz anemisi) hastası ablası için dünyaya getirilen Umut Talha bebeğin doğumu kilise ve muhafazakârlar tarafından tepkiyle karşılanırken, Türkiye bu yöntemin uygulandığı ülkelerden biri. İtalya gibi bazı ülkelerde yasak olan genetik tanıyla sağlıklı ve kardeşiyle aynı doku uyumuna sahip bir bebek elde etme yöntemi, Türkiye de 10 yıldır uygulanıyor. Bu uygulamanın yasak olduğu ülkelerden Türkiye ye gelen ailelerin sayısı da az değil. Uygulamaya karşı çıkan uzmanlar, ilaç bebekler olarak tanımlanan bu bebeklerin bir araç, hatta yedek parça gibi görülmesi endişeleri taşıyor.

55 İnsan varlığının biricikliği değeri öncelenerek; insan onuru ve kişiliği korunarak; ırk, din, dil, cinsiyet gibi hiçbir ayrım gözetmeden, insan temel hak ve özgürlüklerine saygılı biçimde gerçekleştirilmedir. İnsan onurunun korunması, hastaya zarar vermemek, özerkliğine saygı duymak, mahremiyetini korumak gibi etik değerler ve hasta haklarının yerine getirilmesi ile gerçekleşir.

56 Teşekkürler