İLKÖCRETİM TÜRKÇE DERS KİTAPLARI DERLEMİ VE TÜRKÇE ULUSAL DİL DERLEMİ ÖRNEKLEMİNDEKİ SÖZCÜK SIKLIKLARı i

Transkript

1 İLKÖCRETİM TÜRKÇE DERS KİTAPLARI DERLEMİ VE TÜRKÇE ULUSAL DİL DERLEMİ ÖRNEKLEMİNDEKİ SÖZCÜK SIKLIKLARı i Yeşim Aksan yesi m.aksan@gmail.com Ümit Mersinli Mersin Üniversitesi umit@mersinli.org Yılmaz Yaldır yilmazyaldir@hotmail.com i. Giriş Bu çalışmanın amacı, Türkçe Ulusal Dil Derlemini Oluşturma Projesi (TUDO) veri tabanından alınan sözcüklük bir Referans Derlem ile 25 ı.860 sözcüklük İlköğretim Türkçe Ders Kitapları (İTDK) Derlemini kullanarak karşılaştırmalı sayısal sıralı sözcük sıklığı listeleri hazırlamak ve bu derlemlerdeki sözcük türü sıklığı dağılımlarını belirlemektir. Bu yazıda önce temel terimler tanımlanacak, sıklık çalışmalarıyla ilgili alanyazın kısaca sunulacaktır. Ardından, sıklık listeleri oluşturulurken izlenen yol betimlenecek; derlemlerden elde ettiğimiz kök sıklıkları ile bunların sözcük türü sıklıklarını gösteren bulgular nicel değerler halinde sunulacaktır. Böylece İTDK Derleminin doğal dil kullanımını ne ölçüde temsil ettiği, referans deri em le karşılaştırılarak saptanacaktır. II. Temel Kavramlar Çalışmada kullanılan temel derlem dilbilimi terimleri sıklık (frequency), örnekçe (token), çeşit (type), ve başsözcük'tür (lernma). Derlern-temelli çalışmaların en önemli farkı, sıkfık bilgilerinin kullanılmasıdır. Sıklık, derlernde bir dilsel öğenin kaç defa geçtiğini gösteren yüzdelik değerdir. Örnekçe ise derlernde karşımıza çıkan, her iki tarafında boşluk olan ya da bir noktalama imi ile sınırlanmış bulunan dilsel birimi göstermektedir. Öte yandan, derlemi oluşturan ve birbirinden farklı olan her bir sözcük biçimine çeşit denir. Derlernde aynı sözcüğün tekrar edilmesi durumunda tek bir çeşitten ve bu tek sözcük çeşidini temsil eden çok sayıdaki ömekçeden söz i Bu çalışma TÜBİTAK tarafından desteklerımiştir. Katkılarından dolayı TÜBİTAK'a teşekkür ederiz (Proje no: i08k242).

2 Türkçe Öğretimi Üzerine Çalışma/ar edilebilir. Başsözcük çoğunlukla bir sözcük çeşidinin çekim eklerinden arındırılmış yalın haline verilen addır. ıu. Sözcük Sıklık Listeleri Sözcük sıklığı ile ilgili çalışmalar bilgisayarların yaygınlaşmasından çok önce başlamıştır. Thorndike (192 ı), bilgisayarın kullanıma girmesinden çok önce yapılmış olan, eğitim amaçlı istatistiki bilgiler veren önemli bir sıklık çalışmasıdır. Klasik edebi eserler ve çocuk kitaplarından alınan 4,5 milyon sözcüklük bir derlem temelinde gerçekleştirilmiştir. Günümüzde okuma malzemelerinin tasarım ve düzenlenmesinde benimsenen ve kısaca "bir dili öğrenen kişilere ilk önce o dilde en sık geçen sözcükler gösterilmelidir" şeklinde ifade edebilen sözcük dağarcığı kontrolü ilkesi bu öncü çalışma üzerinde şekillenmiştir. Bilgisayarların yaygınlaşmasından sonra, oldukça dikkat çeken pek çok deri em-temelli çalışma gerçekleştiriimiş, sözcük sıklığı listeleri hazırlanmıştır. Bunlardan biri olan Brown der/emi, yaklaşık 1 milyon sözcükten oluşmaktadır. Tasarlandığı dönem için bilgisayar yardımıyla yapılan ilk derlerndir. Kucera ve Francis (1967) ise Brown derlerninden elde edilmiş verilere dayanan sözcük sıklığı çalışmasıdır. İngiliz Ulusal Der/emi, 1980'ler ve 1990'larda İngiliz İngilizcesini esas alan, % 90'1 yazılı, % 10'u sözlü metinlere dayanan 100 milyon sözcüklük bir derlerndir. Bu derlernden elde edilen sıklık verileri, Leech, Rayson ve Wilson (2001) tarafından sunulmuştur. Çağdaş Amerikan Ingilizeesi Derlemi, 400 milyondan fazla sözcükten oluşmakta ve bu derlem temelinde, Davies ve Gardner (2010) tarafından yayımlanan sıklık sözlüğü kapsamlı sözcük listelerini sunmaktadır. Bu listelerde sadece sözcük sıklıkları değil, en sık geçen eş dizinli sözcüklerin listeleri de vardır. Derlem büyük olduğundan ilk bin sözcüğün sıralı sıklık listeleri yapılabilmiştir. III. ı. Sözcük Sıklığı-Dil Eğitimi İlişkisi: İngilizce Dil eğitiminde derlemler, (a) dil öğretimi/öğrenimi ile ilgili betimleyici bulgu kaynakları olarak ya da (b) öğrenme ve öğretme süreçlerini doğrudan doğruya etkileyecek şekilde kullanılabilirler (Bemardini 2004: ı5). Burada, örnek vermek amacıyla, bu alanda İngilizce için yapılan üç çalışmadan söz edilecektir. 398

3 Türkçe Öğretimi Üzerine Çalışma/ar Coxhead (1998), özel amaçlı dil öğretimi alanında kullanılmak üzere hazırlanmış bir Akademik Sözcük Listesi (ASL) sunmaktadır. Bu liste sözcüklük yazılı akademik metinlerden oluşan bir derlem üzerinde temellenmiştir. Listede İngilizcede en sık görülen ilk 2000 sözcük (West, 1953) dışında kalan ve akademik metinlerde çok sık kullanılan sözcükler bulunmaktadır. Liste akademik çalışma yapmaya hazırlanan öğrenciler ve onlara ders verecek öğretmenlerin gereksinimleri düşünülerek oluşturulmuştur. Listenin hangi ilkeler temelinde kurulduğu ise şu şekilde özetlenmektedir: (a) öğretmenler öğrencilerle bağı olan materyalleri öğretmelidirler, (b) öğretmenler gelecekte hangi konuda çalışacak olurlarsa olsunlar, öğrencilere en faydalı olan sözvarlığını kazandırmalıdırlar ve (c) öğretmenler en önemli sözcükleri ilk önce ele almalıdırlar. ASL, belirli ilkelere dayanan ve dengeli bir derlem üzerinde oluşturulduğundan, birçok amaca hizmet eden kullanışlı bir öğrenim-öğretim aracı haline gelmiş, bu listeyi ortaya çıkaran derlem-temelli çalışma da, öğrenme-öğretme uygulamalarının dikkate değer örnekleri arasındaki yerini almıştır. Thompson ve Sealey (2007), çocuklara yönelik kurgusal yazın yapıtlarının dilsel özelliklerinin incelendiği bir çalışmadır. Çalışma, ingiliz Ulusal Derlerninden elde edilen bir alt derlem ile gerçekleştirilmiştir. Çocuk okurlar için özelolarak yazılmış ve büyük oranda kurgusal metinlerden oluşan bu alt derlem, yine İngiliz Ulusal Derlerni'nden çekilen, biri yetişkinler için yazılmış edebi eserleri, bir diğeri de gazete haber metinlerini içeren iki ayrı alt derlem ile karşılaştırılmıştır. Bu yolla çocuklar için hazırlanmış kurgusal metinleri içeren alt derlernde en sık görülen sözcükler ve sözcük dizileri araştırılmıştır. Bu çalışmanın sonucunda, çocuklara yönelik eserlerin dil özellikleri ile yetişkinlere yönelik edebi eserlerin dillerinde çok büyük farklar olmadığı, öte yandan her iki alt derlemdeki dil özelliklerinin gazete metinleri alt derleminden oldukça farklı sayısal değerler sunduğu gözlenmiştir. Çocuklar için yazılmış metinlerden oluşan alt derlernin içerik anlatan sözcüklerinin (örneğin, boyun, baş gibi beden bölümlerini gösteren sözcüklerin) daha çok temel anlamlarında kullanılmalarına rağmen, aynı tür sözcüklerin diğer iki derlemdeki kullanımlarının daha çok mecaz! anlamlar içerdiği gösterilmiştir. 399

4 Türkçe Öğretimi Üzerine Çalışmatar lll. 2. Türkçedeki derlern-temelli sıkhk çahşmaları Türkçe için yapılmış deri em-temelli çalışmalardan birisi olan Göz (2003), yazılı Türkçe'nin sıklık sözlüğüdür. Brown Der/emi örnek alınarak, yazılı Türkçeyi temsil edebilecek yaklaşık 1 milyon sözcüklük bir derlem oluşturulmuştur. Derlernden elde edilen veriler ışığında hazırlanan bu sözlükte, farklı sözcük (çeşit) sayısı 179,861; çekimlerden arındırılmış sözcük (başsözcük) sayısı ise 22,693'tür. Türkçe ders kitaplarıyla ilgili sıkiık çalışmalarına Arı (2003) ve İpekçi (2005) örnek olarak verilebilir. Arı (2003) ilköğretim 6. sınıf Türkçe ders kitaplarında geçen sözcüklerin sıklık listelerini oluşturmuştur. Elde edilen verilere göre, üç ders kitabında en sık geçen ilk 100 sözcük ayrı bir liste halinde verilmiş ve bu sözcüklerin hem ayrı ayrı her bir ders kitabında, hem de toplam havuz içinde kaç defa geçtiği belirtilmiştir. Listede en sık işlev sözcükler yer almıştır. Örneğin, bu tabloda en sık görülen sözcük birdir. Benzer bir durum, en sık görülen ilk LO sözcük bağlamında da gözlenebilir: bir, olmak, bu, de/da, demek, ve, o, ben, gelmek, ne. Öte yandan, liste içerik sözcükleri yönünden incelendiğinde, çocuk, göz, gün, insan, ev gibi sözcüklerin görece sık oldukları gözlenmektedir. Benzer şekilde, İpekçi (2005) de ders kitapları ile ilgili bir sözcük sıklığı çalışmasında işlev sözcüklerinin (ve, bir, insan, bu, olmak, ben, çok, o gibi) en sık geçen sözcükler olduğunu belirtir. LV. Yöntem Bu çalışmada kullanılan sıklık değerlerinin hesaplanmasında izlenen yöntem aşağıdaki gibi özetlenebilir. Öncelikle deri em işleme yazılımı NooJ (Silberztein, 2003) aracılığıyla, örnekçe sayıları ve çeşit gözlenen-sıklıkları dizini oluşturuldu. Büyük/küçük harf duyarlı dizinden özel Ad ve kısaltmalar ayrıştınldıktan sonra, dizindeki eş girdilere (OKULA, Okula, okula) ait sıklık değerleri toplandı. Böylece, çalışmanın amacına uygun olarak, örnekçe sayılarından, gözlenen çeşit sıklık değerlerine ulaşıldı. Ardından, veri tabanı yazılımı aracılığıyla (FileMaker), Türkçe Ulusal Dil Derlemi kapsamında sürdürülmekte olan dizinlerne çalışmalarından yararlanılarak, elde edilen çeşit dizini ilgili başsözcüklerle eşleştirildi. Bu aşamada, eşseslilikten kaynaklanan çoklu eşleşmeler (yüzün> yüz, AD / yüz, EYLEM / yüz, 400

5 Türkçe Öğretimi Üzerine Çalışmalar SAYI), çalışmanın sınırlılıkları ve bağlam bağımsız niteliği gereği göz ardı edilerek, ilgili sıklık değerlerinin aynı olduğu varsayıldı. Son olarak, hesap tablosu yazılımı (MS Excel) aracılığıyla başsözcük ve sözcük türü gözlenen-sıklık değerlerine ulaşıldı. Çok sözeüklü birimler çalışmanın kapsamı dışında tutuldu. Sıklık sıralamasının sunumunda yalnızca "de, BELİRTEÇ" ve "de, EYLEM" ya da "ile, BAGLAÇ" ve "ile, AD+yönelme" gibi belirgin eşseslilikler göz ardı edilerek, yaygın olana öncelik verildi. İzlenen yöntemin sınırlılıkları, nicel veri toplama ve değerlendirme için de Türkçe'ye özel bir derlem işleyici yazılırnın gerekliliğini ortaya koymaktadır. V. Veri itdk Derlemi'nin oluşturulmasında yılları arasında MEB kararıyla kabul edilen ilköğretim Türkçe ders kitapları kullanıldı. Her sınıf için üç kitap seçilerek 25 ı.860 sözcüklük bir derlem oluşturuldu. Referans Derlem içinse TUDD için geliştirilen alan dağılımı göz önüne alınarak, veri tabanıarından İTDKD ile aynı sayıda sözcük içerecek biçimde metinler seçildi ve sözcüklük bir derlem kuruldu. VI. Bulgular ve Yorumlar VI. ı. İTDK- Referans Derlemler: Sayısal Sıralı Liste En sık kullanılan 15 sözcüğün arasında her iki derlernde de sayı ya da belirsiz tanımlık bir, bağı aç ve, sıfat bu, adıl o ve katkısız eylemlerden et, yap gibi işlev sözcükler, içerik sözcüklerden önce, listenin ilk sıralarında yer almıştır. Bunların ardından, gel, gör, al gibi çokanlamlılık yönünden zengin eylemlerin sıklıkla kullanıldığını görüyoruz. İTDK ve Referans derlernde bu anlamda önemli bir fark yoktur. En çarpıcı fark: itdk Derleminde ilk 15'te gün adı yer alırken aynı ad Referans derlernde 4 ı. sıradadır. Kennedy (1998)' de de belirtildiği gibi, konu açısından daraltılarak hazırlanan derlemlerde içerik sözcükler sıklık listelerinin üst sıralarında yer almaktadır1ar. Bizim sayısal sıralı listernizde, en sık kullanılan 50 sözcük arasında, Türkçe ders kitapları derleminde de bu tür içerik sözcükler üst 401

6

7 VI. 2. İTDKD yap ,78* et ,71* ben ,90* - RD: İlk 20 Ad ve Sıfat Türkçe Öğretimi Üzerine Çalışmalar Ders kitaplarında yer alan temalar ve çocuğun dünyasına uygun metinler oluşturma temelinde, İTDK Derleminde 7. sırada çocuk adının bulunması, iş 9. sırada, ev ll., ve 16. ve 17. sıralarda anne, baba adlarının gelmesi Referans Derlemdeki ilk 20 ad arasında bu adların olmaması dikkat çekicidir. Çokanlamlı adlardan baş her iki derlernde de ilk 20 arasındadır. Bileşik ve deyim yapılarında (başöğretmen, başa gelen çekilir), ayrıca katkısız eylemlerle de (bir şeyin başı olmak) sık kullanımı bu adın üst sıralarda bulunmasının nedenidir. Tablo 3. İTDK Derlemi - Referans Derlem: En Sık Kullanılan 20 Ad Sıra İTDKD Gözlenen Sıklık RD Gözlenen Sıklık i iç 2431 iç ne 1808 İş gün 1491 n 1i i 1 4 baş 1454 Yer yer 1331 insan var 1230 Baş çocuk 1221 Ne insan 1111 Var iş 998 Ön zaman 921 Gün ev 904 zaman el 895 Söz en 795 Öz ön 745 Ara şey 736 Yıl anne 734 En baba 723 Top ben 705 Yön yol 700 gerçek söz 681 Şey 721 Ders kitaplarının uyması gereken izlence çerçevesinde İTDK Derleminde olan, ancak Referans Derlernde hiç karşılaşılmayan adlardan bazıları da şunlardır: cariye, keşkek, cemre, kıtıl, cepken, 403

8

9 Türkçe Öğretimi Üzerine Çalışmalar 20 ıo) gözlediğimiz gibi, adlar ve eylemler diğer sözcük türlerine göre daha sık kullanılmaktadırlar. Bağlaçlar İTDKD'de % 2.84 ile Referans Derlemdeki % 4.83 oranın neredeyse yarısı kadardır. Belirteçierde durum tam tersidir. Ders kitapları derleminde % 4.27 bir sıklık yüzdesi varken, Referans Derlernde bu sayı % 2.91 'dir. Bu iki sözcük türü üzerinde karışlaştırmalı ve kapsamlı çalışmalar yapılması gerekiyormuş gibi görünmektedir. Şekil ı. İTDKD ve RD'de Sözcük Sıklığı Dağılımları ORD ITDKD O AD EY Si AZ BG Al SA BE Il AD: ad, EY: eylem, Si: sıfat, BG: bağlaç AL: adıl, SA: sayı, BE: belirteç, IL: ilgeç VII. Sonuç ve Öneriler Bu araştırmada, İTDKD ve TUDD-Referans Derlemlerindeki sözvarlığına ilişkin temel eğilimleri ve farkları belirlemeye çalıştık. Kök çeşidi listeleri temelinde sayısal sıralı sözcük sıklığı listeleri oluşturuldu ve sözcük türleri sıklıkları belirlendi. Bu çalışmadaki gözlemlerimizden yola çıkarak, daha kapsamlı sözcük sıklığı çalışmaları yapabilmek ve sıklık çalışmalarının bulgularını Türkçenin eğitimi alanında kullanabiirnek için aşağıdaki önerileri sunmak istiyoruz. ı. Tür i kök çeşidi listelerini oluşturmada sözcük türü işaretlerne yazılımıyla işaretlenmiş, denetimi yapılmış ve mümkün olduğunca sözcük türü belirsizlikleri giderilmiş dil derlemleri üzerinde çalışı lması. 405

10 Türkçe Öğretimi Üzerine Çalışmalar 2. Dilin doğal kullanımını daha gerçekçi yansıtan, dil yönünden daha dengeli dağılım gösteren ders malzemelerinin (öğrenici sözlükleri, Türkçe ders kitapları, çocuklara yönelik okuma metinleri, vb.) hazırlanması. 3. Hangi yaş grubuna hangi sözcüklerin daha önce öğretilmesi gerektiği sorusunun, doğal dil verisinden elde edilen sıklık çalışmaları ile yanıtlanması. 4. Belirli bir alana ait ders malzemelerinin hazırlanması sürecinde, malzemelerde kullanılacak terimlerin saptanması. 5. Gündelik dile ait olup da, hedeflenen alana özgü bazı kullanımları da olan sözcüklerin saptanması ve hazırlanacak ders malzemelerine bilinçli olarak bu özel kullanımların katılması. 6. Türkçe ders kitaplarının nicel ölçütlerle değerlendirilebilmesi için özel amaçlı bilgisayar yazılımlarının geliştirilmesi. Kaynakça Aksan, Y. ve Yaldır, Y. (2010). Türkçe Sözvarlığının Nicel Betimlemesi. 24. Ulusal Di/bilim Kurultayı Mayıs Ankara: ODTÜ, sunulan bildiri. Arı, G. (2003). İlköğretim Altıncı Sınıf Ders Kitaplarındaki Kelimeler ve Bu Kelimelerin Kullanılabilirliği. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Bernardini, S. (2004). "Corpora in the Classroom. An Overview and Some Reflections on Future Developments". içinde J. McH. Sinc\air (Haz.) How to Use Corpora in Language Teaching (15-36). Amsterdam: John Benjamins. Coxhead, A. (1998). An Academic Word List. English Language Institute Occasional Publication, No. 18. Wellington: Victoria University of Wellington. Davies, M. & Gardner, D. (20 io). Frequency Dicıionary of American English. London: Routledge. Francis, W. N. & Kucera, H. (1982). Frequency Analysis of English Usage: Lexicon and Grammar. Boston: Houghton Miftlin. Göz, i. (2003). Yazılı Türkçenin Kelime Sıklığı Sözlüğü. Ankara: TDK. İpekçi, A. (2005). İlköğretim 7. Sınıf Öğrencilerinin Kelime Serveti Üzerine Bir Araştırma. Abant: Abant İzzet Baysal Üniversitesi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. 406

11 Türkçe Öğretimi Üzerine Çalışmalar Kucera, H. & Francis, W. N. (1967). Computationa/ Analysis of Present Day American English. Brown University: Brown University Press. Kennedy, G. (1998). An in/roduction to Corpus Linguistics. London: Longman. Leech, G., Rayson, P. & Wilson, A. (2001). Word Frequencies of Written and Spoken English: Based on the British National Corpus. London: Longman. Silberztein, M. (2003). Noo.l Manua!. (e.t. 20 Kasım 2009) Thompson, P. ve Sealey, A. (2007). "Through Childern's Eyes? Corpus Evidence of the Features of Childern's Literature". International Journal ofcorpus Linguistics. 12, Thorndike, E. 1. (1921). Teacher's Wordbook. New York: Columbia Teachers College. Türkçe Ulusal Derlemini Oluşturma Projesi. / West, M. (1953). A General Service List of English Words. London: Longman. 407