HUKUKUN TEMEL KAVRAMLARI

Transkript

1 Editörler Müslüm AKINCI & Bayram ÖZBEY HUKUKUN TEMEL KAVRAMLARI Yazarlar Ayşegül GÜLHAN Nibal Fatma TANGÖR Bayram ÖZBEY Mehmet KAHRAMAN Mehmet TAN Müslüm AKINCI Özcan SEZER

2 Editörler Müslüm Akıncı & Bayram Özbey Hukukun Temel Kavramları ISBN: Kitapta yer alan bölümlerin sorumluluğu yazarlarına aittir 1.Baskı 2013 Bu kitabın basım,yayın ve satış hakları Lisans Yayıncılığa aittir.anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri mekanik,elektronik veya başka yöntemlerle çoğaltılamaz basılamaz ve dağıtılamaz. Elma Basım Lisans Yayıncılık Tahtakale Mah.Vişne Sokak No:31/B Avcılar-İSTANBUL e-posta : lisans@lisansyayincilik.com.tr

3 ÖNSÖZ Hukukun temel kurum ve kavramlarının ele alındığı bu Kitap, daha çok İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, Yüksekokul ve Meslek Yüksekokulu nda yüksek öğrenim gören öğrencilerin ihtiyacını karşılamaya yöneliktir. Çalışma altı bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde Toplumsal Düzen Kuralları ve Hukuk, ikinci bölümde Hukukun Kaynakları,üçüncü bölümde Hukuk Kurallarının Uygulanması,dördüncü bölümde Pozitif Hukukun Bölümleri, beşinci bölümde Hak ve son bölüm olarak altıncı bölümde Yargı Kurumlarına yer verilmiştir. Türkiye nin farklı Üniversitelerinde görev yapan yedi öğretim elemanının imecesiyle ortaya çıkarılan bu çalışma; dil, kurgu ve anlatım bakımından yalın, özlü ve güncel bilgiler ışığında hazırlanmaya özen gösterilmiştir. Hayatın içinden örnekler verilerek hukukun mekanik ve soğuk atmosferi ötelenip, somutlaştırılmaya çalışılmıştır. Burada sergilenen hukuka giriş niteliğindeki bilgilerin, yaşamın ileriki adımlarında girilecek sınavlar için de çok yararlı bir başvuru kaynağı olduğu söylenebilir. Bu çalışmanın organizesinden baskısına kadar her aşaması ile ilgilenerek, okuyucuya ulaşmasını sağlayan Lisans Yayıncılık çalışanlarına teşekkür ederiz. Yararlı olması dileğiyle İstanbul,2013 Müslüm AKINCI &Bayram ÖZCAN Editörler III

4 IV

5 İÇİNDEKİLER Önsöz Bölüm 1 TOPLUMSAL DÜZEN KURALLARI ve HUKUK 1.1. Toplumsal Yaşam ve Toplumsal Düzen 1.2. Toplumsal Düzen Kuralları Din Kuralları Ahlak Kuralları Örf ve Âdet Kuralları Hukuk Kuralları Hukuk Kuralları ile Diğer Toplumsal Düzen Kurallarının Karşılaştırılması 1.3. Hukuk Kavramı ve Hukukun Farklı Anlamları Hukukun Tanımı Hukukun Çeşitli Anlamları 1.4. Hukukun Amaç ve İşlevleri Toplumsal Düzeni ve Barışı Sağlamak Toplumsal İhtiyaçları Karşılamak Toplumda Eşitliği Sağlamak Adaleti Sağlamak Özgürlüğü Sağlamak Hukuki Güvenliği Sağlamak 1.5. Hukuk Kurallarının Özellikleri 1.6. Hukukta Yaptırım Kavramı ve Yaptırım Çeşitleri Hukukta Yaptırım Çeşitleri Ceza Cebri İcra Tazminat İptalini İsteme İşlemin Geçersizliği (Hükümsüzlük) 1.7. Hukuk Sistemleri Kara Avrupası (Roma-Germen) Hukuk Sistemi Anglo-Sakson Hukuk Sistemi İslam Hukuk Sistemi Sosyalist Hukuk Sistemi III V

6 Bölüm 2 HUKUKUN KAYNAKLARI 2.1. Kavramsal Çerçeve Kaynak Kavramı ve Kaynakların Sınıflandırılması Yazılı Kaynaklar/Yazılı Olmayan Kaynaklar Asli Kaynaklar/Yardımcı Kaynaklar Normlar Hiyerarşisi 2.2. Asli Kaynaklar Yazılı Kaynaklar Anayasa Kanun (Yasa) Kanuna Eşdeğer Kaynaklar TBMM İç Tüzükleri Uluslararası Antlaşmalar Kanun Hükmünde Kararnameler (KHK) Tüzükler Yönetmelikler Adsız Düzenleyici İşlemler Yazılı Olmayan Kaynak (Örf ve Âdet Hukuku) Hukukun Genel İlkeleri 2.3. Yardımcı Kaynaklar Doktrin (Bilimsel İçtihat) İçtihat (Mahkeme Kararları) Bölüm 3 HUKUK KURALLARININ UYGULANMASI 3.1. Niteliği Bakımından Hukuk Kuralları ve Uygulanması Emredici Hukuk Kuralları Tamamlayıcı Hukuk Kuralları Yorumlayıcı Hukuk Kuralları Tanımlayıcı Hukuk Kuralları Yetki Verici Hukuk Kuralları 3.2. Hukuk Kurallarının Anlam Bakımından Uygulanması Yapana Göre Yorum Türleri Kullanılan Yönteme Göre Yorum Türleri Lâfzî (Kavramsal) Yorum Gaî (Amaçsal) Yorum Tarihsel Yorum Sistematik Yorumu Yorumla İlgili Bazı Özel Düzenleme ve İlkeler VI

7 Hukuk Kurallarının Anlam Bakımından Uygulanmasında Başvurulan Mantık Kuralları Hukukta Boşluk Kavramı ve Boşluğun Doldurulması Kanun Boşluğu Gerçek Olmayan Kanun Boşluğu Gerçek Kanun Boşluğu Hukuk Boşluğu 3.3. Hukuk Kurallarının Zaman Bakımından Uygulanması Hukuk Kurallarının Yürürlüğe Girmesi Hukuk Kurallarının Yürürlükten Kalkması Yürürlük Süresinin Dolması Yargı Organlarınca İptal edilmesi Yapan Organca Kaldırılması Hukuk Kurallarının Geriye Yürümezliği İlkesi ve İstisnası Kural Olarak Hukuk Kurallarının Geriye Yürümezliği İlkesi İstisnai Olarak Hukuk Kurallarının Geriye Yürümesi Özel Hukuk Alanında İstisnai Olarak Hukuk Kurallarının Geriye Yürümesi Kamu Hukuku Alanında İstisnai Olarak Hukuk Kurallarının Geriye Yürümesi Hukuk Kurallarının İstisnai Olarak İleriye Yürümesi 3.4. Hukuk Kurallarının Yer Bakımından Uygulanması Mülkîlik (Yersellik) İlkesi Şahsîlik İlkesi Bölüm 4 POZİTİF HUKUKUN BÖLÜMLERİ 107 Ünite 1 KAMU HUKUKU DALLARI 4.1. Kamu Hukuku ve Özel Hukuk Ayrımı 4.2. Kamu Hukuku-Özel Hukuk Ayrımında Kullanılan Ölçütler Menfaat/Çıkar Ölçütü Yöneten-Yönetilen Ölçütü İrade Özgürlüğü Ölçütü Resen Uygulama Ölçütü Egemenlik Ölçütü VII

8 Kamu Hukuku-Özel Hukuk Ayrımını Reddeden Teoriler Kamu Hukuku-Özel Hukuk Ayrımının Değerlendirilmesi 4.3. Kamu Hukukunun Dalları Uluslararası Hukuk (Devletler Hukuku) Anayasa Hukuku Anayasanın Üstünlüğü Anayasaya Hâkim Olan Temel İlkeler İnsan Haklarına Saygılı Devlet İlkesi Demokratik Devlet İlkesi Laik Devlet İlkesi Sosyal Devlet İlkesi Hukuk Devleti İlkesi Kuvvetler Ayrılığı İlkesi İdare Hukuku İdare Teşkilatı Merkez Teşkilatı Taşra Teşkilatı Yurt Dışı Teşkilatı Mahalli İdareler (Yerel Yönetimler) İdari Hizmetlerin Görülmesinde Görev Alanlar İdarenin Denetimi Yargı Dışı Denetim Yargısal Denetim Ceza Hukuku Genel Ceza Hukuku Suç ve Suçun Unsurları Genel Ceza Hukukuna İlişkin Önemli Kavramlar Ceza Hukukuna Egemen Olan Temel İlkeler Özel Ceza Hukuku Disiplin Cezası Hukuku Yargılama Hukuku (Usul Hukuku) Medeni Yargılama Hukuku Ceza Yargılama Hukuku İdare ve Vergi Yargılama Hukuku Anayasa Yargısı Askeri Yargılama Hukuku Devletler Genel Hukuku İnsan Hakları Hukuku Vergi Hukuku İcra ve İflas Hukuku VIII

9 Ünite 2 ÖZEL HUKUKUN DALLARI Medeni Hukuk Hâkimin Hukuk Yaratması Dürüstlük Kuralı İyi Niyet Kişiler Hukuku Kişi Kavramı Gerçek Kişilerde Ehliyet Yerleşim Yeri Hısımlık Tüzel Kişiler Dernekler Vakıflar Aile Hukuku Nişanlanma Evlilik Evliliğin Sona Ermesi Miras Hukuku Eşya Hukuku Borçlar Hukuku Borç İlişkisi ve Borcun Kaynakları Sözleşmeler Haksız Fiiller Sebepsiz Zenginleşme Genel Olarak Borç İlişkisinin Sona Ermesi Ticaret Hukuku Ticari İşletme Hukuku Şirketler Hukuku Şahıs Şirketleri Sermaye Şirketleri Kooperatifler (Kooperatifler Kanunu) Kıymetli Evrak Hukuku Taşıma Hukuku Deniz Ticaret Hukuku Sigorta Hukuku Devletler Özel Hukuku Vatandaşlık Hukuku Yabancılar Hukuku Milletlerarası Özel Hukukun Usulü IX

10 Bölüm 5 HAK 5.1. Hak Kavramı 5.2. Hak Kavramını Açıklayan Görüşler 5.3. Hakların Çeşitleri Özel Hukuk Haklar-Kamu Hukuku Hakları Ayırımı Özel Hukuk Haklarının Çeşitleri Mal Varlığı Hakları-Şahıs Varlığı Hakları Alacak Hakları Ayni Haklar Fikrî Haklar Şahıs Varlığı Hakları Mutlak Haklar-Nispi haklar Yenilik Doğuran Haklar Şahsen Kullanılması Zorunlu Olan ve Olmayan Haklar Kamu Haklarının Çeşitleri Kişi Hakları Sosyal ve Ekonomik Haklar Siyasal Haklar 5.4. Hakların Kazanılması ve Kaybedilmesi Hakların Kazanılma Şekilleri Aslen Kazanım Devren Kazanım Tesisen Kazanım Hakların Kaybedilmesi 5.5. Hakların Kazanılmasında İyi Niyet Kuralı İyi Niyet Kavramı ve Rolü İyi Niyetin İspatı 5.6. Hakların Kullanılmasında Dürüstlük Kuralı Dürüstlük Kuralının Rolü Kanunların Yorumunda ve Uygulanmasında Hukuki İşlemlerin Yorumunda ve Sözleşmelerin Yeni Şartlara Uyarlanmasında Hakkın Kötüye Kullanılması Kavramı Hakkın Kötüye Kullanılmasının Yaptırımı 5.7. Hakların Korunması Talep Dava Tespit Davası Eda Davası Yenilik Doğuran Davalar Davaya Karşı Savunma Yolları X

11 Cebrî İcra Hak Sahibinin Hakkını Kendi Gücü ile Koruması Haklı Savunma (Meşru Müdafaa) Zorunluluk Hali (Iztırar Hali) İleride Doğacak Tehlikeye Karşı Koruma Tazminat Ödetme Bölüm 6 YARGI KURUMLARI 6.1.Yargı Kurumlarının İşlevi ve İşleyişi 6.2.Türk Yargı Kurumları Anayasa Yargısı ve Anayasa Mahkemesi Kuruluşu, Çalışma ve Yargılama Usulü Görev ve Yetkileri Anayasaya Uygunluk Denetimi Bireysel Başvuru Yüce Divan Sıfatıyla Yargılama Yetkisi Siyasi Partilerin Denetimi Bazı Parlamento Kararlarının Denetimi Adli Yargı İlk Derece Mahkemeleri Hukuk Mahkemeleri Ceza Mahkemeleri Üst Derece Mahkemeleri Bölge Adliye Mahkemesi Yargıtay İdari Yargı İlk Derece İdari Yargı Yerleri Üst Derece İdari Yargı Yerleri Askeri Yargı Askeri (Ceza) Yargısı İlk Derece Mahkemeleri Üst Derece Mahkemesi: Askeri Yargıtay Uyuşmazlık Yargısı Mahkemenin Kuruluşu Çalışma Şekli Görev Uyuşmazlığı Hüküm Uyuşmazlığı Yargı İşlevi Yerine Getiren Diğer Kurumlar Sayıştay Yüksek Seçim Kurulu KAYNAKÇA XI

12 Tablolar Listesi Tablo 2.1. Normlar Hiyerarşisine Göre Yazılı Hukuk Kaynakları Tablo 3.1. Yorum Türleri Tablo 3.2. Hukukta Boşluk Kavramı ve Boşlukların Doldurulması Tablo 3.3. Hukuk Kurallarının Zaman Bakımından Uygulama Alanı Tablo 3.4. Hukuk Kurallarının Örtülü Olarak Yürürlükten Kaldırılması Tablo 3.5. Hukuk Kurallarının Zaman Bakımından Uygulanması Tablo 4.1.Türkiyenin Yönetim Yapısı Şekiller Listesi Şekil 6.1. Türk Yargı Sistemi Şekil 6.2. Anayasa Mahkemesi nin Karar Organları Şekil 6.3. Bölge Adliye Mahkemesi Şekil 6.4. Yargıtay Teşkilat Şeması XII

13 ABD. AİHM. AİHS. Any. AYM. AYİM. KISALTMALAR : Amerika Birleşik Devletleri : Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi : Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi : Anayasa : Anayasa Mahkemesi : Askeri Yüksek İdare Mahkemesi BK. :Borçlar Kanunu ( tarih ve 818 sayılı) BM. bkz. CMK. Çev. dnt. : Birleşmiş Milletler : Bakınız : Ceza Muhakemesi Kanunu : Çeviren : Dipnot E. : Esas HD. HMK. HSYK İSEDAK. İş K. İÜHF. İYUK. KHK. : Hukuk Dairesi : Hukuk Muhakemeleri Kanunu : Hakimler ve Savcılar Yüksek Kurulu : İslam İşbirliği Teşkilatı Ekonomik ve Ticari İşbirliği Daimi Komitesi : İş Kanunu K. : Karar m. : Madde OECD. RG. : İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi : İdari Yargılama Usulü Kanunu : Kanun Hükmünde Kararname : Organization for Economic Cooperation and Development (Ekonomik Kalkınma ve İşbirliği Örgütü) : Resmi Gazete XIII

14 s. : Sayfa s.k. : Sayılı Kanun TBK. : Türk Borçlar Kanunu TBMM. : Türkiye Büyük Millet Meclisi TCK. : Türk Ceza Kanunu TMK. : Türk Medeni Kanunu TTK. : Türk Ticaret Kanunu TVK. : Türk Vatandaşlığı Kanunu vd. : ve devamı VUK. : Vergi Usul Kanunu Y. : Yargıtay YHGK. : Yargıtay Hukuk Genel Kurulu XIV