ANKARA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ DOKTORA TEZİ

Transkript

1 ANKARA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ DOKTORA TEZİ GENİŞ VE DAR YAPRAKLI KABULİ TİP NOHUT (Cicer arietinum L.) ÇEŞİT VE HATLARINDA VERİM VE KALİTE ÖZELLİKLERİNİN BELİRLENMESİ Abdulkadir AYDOĞAN TARLA BİTKİLERİ ANABİLİM DALI ANKARA 2012 Her hakkı saklıdır

2 TEZ ONAYI Abdulkadir AYDOĞAN tarafından hazırlanan GENİŞ VE DAR YAPRAKLI KABULİ TİP NOHUT (Cicer arietinum L.) ÇEŞİT VE HATLARINDA VERİM VE KALİTE ÖZELLİKLERİNİN BELİRLENMESİ adlı tez çalışması 02/03/2012 tarihinde aşağıdaki jüri tarafından oy birliği ile Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Tarla Bitkileri Anabilim Dalı nda DOKTORA TEZİ olarak kabul edilmiştir. Danışman : Prof. Dr. Cemalettin Y. ÇİFTÇİ. Jüri üyeleri : Başkan : : Üye : Prof. Dr. Cemalettin Y. ÇİFTÇİ Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi, Tarla Bitkileri Bölümü Üye : Prof. Dr. Saime ÜNVER, Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi, Tarla Bitkileri Bölümü Üye : Prof. Dr. Mustafa ÖNDER Selçuk Üniversitesi Ziraat Fakültesi, Tarla Bitkileri Bölümü Üye : Prof. Dr. M. Sait ADAK Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi, Tarla Bitkileri Bölümü Üye : Doç. Dr. Muharrem KAYA Süleyman Demirel Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Tarla Bitkileri Bölümü Yukarıdaki sonucu onaylarım

3 Prof. Dr. Özer KOLSARICI Enstitü Müdürü

4 ÖZET Doktora Tezi GENİŞ VE DAR YAPRAKLI KABULİ TİP NOHUT (Cicer arietinum L.) ÇEŞİT VE HATLARINDA VERİM VE KALİTE ÖZELLİKLERİNİN BELİRLENMESİ Abdulkadir AYDOĞAN Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Tarla Bitkileri Ana Bilim Dalı Danışman: Prof. Dr. Cemalettin Y. ÇİFTÇİ Bu araştırma, 2010 ve 2011 yıllarında 10 geniş (AkN 501, AkN 485, AkN 892, AkN 897, AkN 899, AkN 680, AkN 896, AkN 491, AkN 804 Küsmen 99) ve 10 dar (Gökçe, İnci, Akçin, Sarı 98, Uzunlu 99, Er 99, Yaşa 05, Damla 89, Canıtez 87 ve Dikbaş) yaprak tipindeki nohut (Cicer arietinum L.) çeşit ve hatlarının verim ve kalite özelliklerinin belirlenmesi amacıyla Ankara koşullarında, tesadüf bloklarında bölünmüş parseller deneme desenine göre üç tekerrürlü olarak yürütülmüştür. Çalışmada, çeşit ve hatlar yaprak tiplerine göre; çıkışa kadar geçen gün sayısı, çiçeklenmeye kadar geçen gün sayısı, bitki boyu, ilk bakla yüksekliği, hasat olgunluğuna kadar geçen gün sayısı, bitkide biyolojik verim, bitkide bakla sayısı, bitkide tane sayısı, bitki tane verimi, birim alan tane verimi, birim alan biyolojik verim, hasat indeksi, 100 tane ağırlığı, antraknoz hastalığı, nohut sineği zararı, tanede protein oranı, kuru ağırlık, yaş ağırlık, kuru hacim, yaş hacim, su alma kapasitesi, su alma indeksi, şişme kapasitesi, şişme indeksi, pişme süresi ve elek analizi gibi özellikler yönünden değerlendirilmiştir. Araştırmada ele alınan özelliklerden çiçeklenme ve hasat olgunluğuna kadar geçen gün sayısı açısından dar yaprak tipindeki çeşit ve hatlar daha erkenci olmuş ve yaprak tipleri arasındaki fark istatistiki yönden 0.01 düzeyinde önemli bulunmuştur. Birim alan tane verimi ve birim alan biyolojik verimi yönünden yaprak tipleri arasında oluşan fark istatistiki olarak 0.01 düzeyinde önemli bulunmuştur. Dar ve geniş yaprak tipindeki çeşit ve hatların ortalama verimi sırası ile 203 kg/da ve 156 kg/da olarak gerçekleşmiştir. Nohut antraknoz hastalığı ve nohut sineği zararı geniş yaprak tipindeki çeşit ve hatlarda daha fazla görülmüştür. Ele alınan diğer özellikler açısından geniş ve dar yaprak tipleri arasında oluşan farklılıklar istatistiki olarak önemli bulunmamıştır. Mart 2012, 131 sayfa Anahtar Kelimeler: Nohut, çeşit, hat, antraknoz,geniş ve dar yaprak tipi, verim, kalite i

5 ABSTRACT Ph.D.Thesis DETERMINATION OF YIELD AND QUALITY TRAITS OF NORMAL AND SIMPLE LEAVED KABULI CHICKPEA (Cicer arietinum L.) CULTIVARS AND LINES Abdulkadir AYDOĞAN Ankara University Graduate Sachool of Natural and Applied Sciences Department of Field Crops Supervisor: Prof. Dr. Cemalettin Y. ÇİFTÇİ This research was conducted to determine the yield and quality parameters of ten simple leaved (AkN 501, AkN 485, AkN 892, AkN 897, AkN 899, AkN 680, AkN 896, AkN 491, AkN 804 Küsmen 99) and ten normal leaved (Gökçe, İnci, Akçin, Sarı 98, Uzunlu 99, Er 99, Yaşa 05, Damla 89, Canıtez 87 ve Dikbaş) kabuli chickpea (Cicer arietinum L.) cultivars and lines, during the years of 2010 and 2011 in the Ankara conditions. The study was carried out by randomized block design with split plot and three replications. In the study, simple leaved and normal leaved cultivars and lines were evaluated for days to emergence duration, days to flowering time, days to maturity, plant height, first pod height, number of pods and seeds per plant, yield per plan, 100 kernel weight, seed yield, biomass, harvest index, protein content of seed, dry and wet weights of seeds, water absorption capacity and index, dry and wet volume, swelling capacity and index, cooking time and sieve analysis. Simple leaved chickpea cultivars and lines were earlier than that of normal leaved chickpea according to days to flowering time and days to maturity. The differences between the leaves types were statistically significant at 0.01 level. Seed yield and biomass were higher in normal leaved types than simple leaved cultivars and lines and differences were statistically significant at 0.01 level. The yields of normal and simple leaved chickpea cultivars and lines were 203 kg/da and 156 kg/da respectively. Damages of ascochyta blight and leafminer were higher in simple leaved types than normal leaved types. There were no statistical differences between the leaf types of chickpea cultivars and lines for other traits. March 2012, 131 pages Key Words: Chickpea, cultivar, line, Ascochyta blight, simple and normal leaf types, yield, quality ii

6 TEŞEKKÜR Çalışmalarım sırasında değerli fikirleri ve yardımları ile katkıda bulunan danışman hocam sayın Prof. Dr. Cemalettin Yaşar ÇİFTÇİ (Ankara Üniversitesi Tarla Bitkileri Ana Bilim Dalı) ye tez izleme komitesinin değerli üyeleri Prof. Dr. Saime ÜNVER ve Prof. Dr. Mustafa ÖNDER (Ankara Üniversitesi Tarla Bitkileri Ana Bilim Dalı)e, denemelerin yürütülmesinde büyük özveri ile çalışan değerli çalışma arkadaşlarım Ayşegül GÜRBÜZ ve Gözde ÇELİK e, laboratuar çalışmalarında büyük katkı sağlayan Teknoloji Laboratuarı Bölüm başkanı Turgay ŞANAL a, Ramazan AVCIOĞLU na, Kazım KARACA ya ve Oğuz ACAR a, denemelerin istatistiki analizlerinin yapılmasında ve yorumlanmasında yardımlarını esirgemeyen mesai arkadaşım Sayın Dr. Muzaffer AVCI ya, denemelerin yürütülmesinde emeği geçen ve katkısı bulunan tüm mesai arkadaşlarıma, Enstitü Müdür yardımcısı Dr. Aydan OTTEKİN e, beni her konuda destekleyen, teşvik eden ve anlayış gösteren eşim Tülay AYDOĞAN a ve çocuklarım Ceren ve Yusuf AYDOĞAN a en içten duygularla teşekkür ederim. Abdulkadir AYDOĞAN Ankara, Mart 2012 iii

7 İÇİNDEKİLER ÖZET. i ABSTRACT. ii TEŞEKKÜR. iii KISALTMALAR İZİNİ..... vii ŞEKİLLER DİZİNİ... viii ÇİZELGELER DİZİNİ.. ix 1. GİRİŞ 1 2. KAYNAK ÖZETLERİ MATERYAL VE YÖNTEM Materyal Deneme yeri ve yılı Deneme yerinin iklim özellikleri Deneme yerinin toprak özellikleri Materyal Yöntem Ekim ve gübreleme Deneme deseni Çıkışa kadar geçen gün sayısı (gün) Çiçeklenmeye kadar geçen gün sayısı (gün) Bitki boyu (cm) İlk bakla yüksekliği cm) Hasat olgunluğuna kadar geçen gün sayısı (gün) Bitkide biyolojik verim (g/bitki) Bitkide bakla sayısı (adet) Bitkide tane sayısı (adet) Bitki tane verimi (g) Birim alan tane verimi (kg/da) Birim alan biyolojik verim (kg/da) Hasat indeksi (%) tane ağırlığı (g) 35 iv

8 Tanede protein oranı (%) Antraknoz hastalığı Nohut sineği Kuru ağırlık (g) Yaş ağırlık (g) Kuru hacim (ml) Yaş hacim (ml) Su alma kapasitesi (g/tane) Su alma indeksi (%) Şişme kapasitesi (ml/tane) Şişme indeksi (%) Pişme süresi (dak.) Elek analizi Verilerin değerlendirilmesi BULGULAR Çıkışa Kadar Geçen Gün Sayısı (gün) Çiçeklenmeye Kadar Geçen Gün Sayısı (gün) Bitki Boyu (cm) İlk Bakla Yüksekliği (cm) Hasat Olgunluğuna Kadar Geçen Gün Sayısı (gün) Bitkide Biyolojik Verim (g/bitki) Bitkide Bakla Sayısı (adet) Bitkide Tane Sayısı (adet) Bitki Tane Verimi (g) Birim Alan Tane Verimi (kg/da) Birim Alan Biyolojik Verim (kg/da) Hasat İndeksi (%) Tane Ağırlığı (g) Tanede Protein Oranı (%) Antraknoz Hastalığı Nohut Sineği Kuru Ağırlık (g) 76 v

9 4.18 Yaş Ağırlık (g) Kuru Hacim (ml) Yaş Hacim (ml) Su Alma Kapasitesi (g/tane) Su Alma İndeksi (%) Şişme Kapasitesi (ml/tane) Şişme İndeksi (%) Pişme Süresi (dak.) Elek Analizi İncelenen Özellikler Arası İlişkiler TARTIŞMA VE SONUÇ 107 KAYNAKLAR. 118 ÖZGEÇMİŞ. 130 vi

10 KISALTMALAR DİZİNİ V.K. S.D. K.O. ICARDA ICRISAT g kg da ml dak. Varyasyon katsayısı Serbestlik derecesi Kareler ortalaması The International CenterFor Agricultural Research in the Dry Areas International Crops Research Institute for the Semi-Arid Tropics Gram Kilogram Dekar Mililitre Dakika vii

11 ŞEKİLLER DİZİNİ Şekil 1.1 Nohutta yaprak tipleri 5 Şekil 3.1 Deneme materyali hat ve çeşitlerin tohumları 26 Şekil 3. 2 Denemede kullanılan hat ve çeşitlerin yaprak tipleri 27 Şekil 3.3 Hasatta bitki boyuna ait gözlemin alınması 30 Şekil 3.4 Denemede hasat olgunluğuna gelen parsel. 31 Şekil 3.5 İki farklı yaprak tipine ait tek bitkilerin görünümü. 32 Şekil 3.6 a,b 2010 yılı denemesinin genel görünüşü 33 Şekil 3.7 a,b 2011 yılı denemesinin genel görünüşü Şekil 3.8 Mikro-kjeldahl yöntemi protein analiz cihazı 35 Şekil 3.9 Yaprak tiplerindeki antraknoz hastalığı.. 36 Şekil 3.10 Nohut sineği (Liriomyza cicerina). 37 Şekil 3.11 Forages nohut pişirme aleti ve pişirme sonrası.. 39 Şekil 3.12 Elek analizi.. 40 viii

12 ÇİZELGELER DİZİNİ Çizelge 3.1 İklim verileri Çizelge 3.2 Deneme alanı toprakalrının fiziksel ve kimyasal özellikleri 25 Çizelge 3.3 Denemede kullanılan nohut materyallerine ait bazı özellikler Çizelge 4.1 Çıkışa kadar geçen gün sayısı varyans analizi Çizelge ve 2011 yıllarında çıkışa kadar geçen gün sayısı varyans analizi 42 Çizelge ve 2011 yıllarına ilişkin çıkışa kadar geçen gün sayıları. 43 Çizelge 4.4 Çiçeklenmeye kadar geçen gün sayısı varyans analizi. 44 Çizelge 4.5 Çizelge ve 2011 yıllarında çiçeklenmeye kadar geçen gün sayısı varyans analizi ve 2011 yılları ilişkin çiçeklenmeye kadar geçen gün sayısı. 45 Çizelge 4.7 Bitki boyu birleştirilmiş varyans analizi 46 Çizelge ve 2011 yılına ait ortalama bitki boyları 47 Çizelge 4.9 İlk bakla yüksekliği birleştirilmiş varyans analizi.. 48 Çizelge ve 2011 yılı ilk bakla yüksekliği 49 Çizelge 4.11 Çizelge 4.12 Hasat olgunluğuna kadar geçen gün sayısı birleştirilmiş varyans analiz ve 2011 yılları hasat olgunluğuna kadar geçen gün sayıları varyans analizi.. 50 Çizelge ve 2011 yılları hasat olgunluğuna kadar geçen gün sayıları. 51 Çizelge 4.14 Bitkide biyolojik verimlere ait birleştirilmiş varyans analizi 52 Çizelge ve 2011 yılları bitkide biyolojik verim varyans analizi. 53 Çizelge ve 2011 yıllarına ilişkin bitkide biyolojik verimleri ix

13 Çizelge 4.17 Bitkide bakla sayısı verileri birleştirilmiş varyans analizi. 55 Çizelge ve 2011 yılına ait ortalama bitkide bakla sayısı 56 Çizelge 4.19 Bitkide tane sayısı birleştirilmiş varyans analizi Çizelge ve 2011 yılına ait ortalama bitkide tane sayıları Çizelge 4.21 Bitkide tane verimi birleştirilmiş varyans analizi.. 59 Çizelge ve 2011 yılına ait ortalama bitkide tane verimi 60 Çizelge 4.23 Birim alan tane verimi birleştirilmiş varyans analizi. 61 Çizelge ve 2011 yılı ortalama birim alan tane verimleri Çizelge 4.25 Birim alan biyolojik verim birleştirilmiş varyans analizi Çizelge ve 2011 yılı ortalama birim alan biyolojik verimleri.. 64 Çizelge 4.27 Hast indeksi verileri ile yapılan birleştirilmiş varyans analizi Çizelge ve 2011 yılına ait ortalama hasat indeksi verileri 66 Çizelge tane ağırlığı (g) birleştirilmiş varyans analizi 67 Çizelge ve 2011 yılları 100 tane ağırlığına ilişkin varyans analizi.. 67 Çizelge ve 2011 yıllarına ilişkin 100 tane ağırlığı 68 Çizelge 4.32 Tanedeki protein oranı birleştirilmiş varyans analizi 69 Çizelge ve 2011 yılları tanedeki protein oranı varyans analizi 70 Çizelge ve 2011 yıllarına ilişkin ortalama protein içeriği. 71 Çizelge Antaknoz hastalığı birleştirilmiş varyans analiz 72 Çizelge ve 2011 yılları antarknoz hastalığı varyans analizi. 72 Çizelge ve 2011 yıllarına ilişkin antarknoz hastalığı verileri 73 Çizelge 4.38 Nohut sineği birleştirilmiş varyans anlizi Çizelge ve 2011 yılları nohut sineği varyans analizi 75 x

14 Çizelge ve 2011 yılları nohut sineği gözlem verileri.. 76 Çizelge 4.41 Kuru ağırlık birleştirilmiş varyans anlizi 77 Çizelge ve 2011 yılları kuru ağırlık verileri varyans analizi. 77 Çizelge ve 2011 yılları ortalama kuru ağırlık verileri Çizelge 4.44 Yaş ağırlık birleştirilmiş varyans analizi 79 Çizelge ve 2011 yılları yaş ağırlık varyans analizi 80 Çizelge ve 2011 yıllarına ortalama ilişkin yaş ağırlıkları Çizelge 4.47 Yaş hacim birleştirilmiş varyans analizi.. 82 Çizelge ve 2011 yıllarına ilişkin ortalama kuru hacimleri 83 Çizelge 4.49 Yaş hacim birleştirilmiş varyans analizi 84 Çizelge 4.50 Yaş hacim verilerine ilişkin varyans analizi. 84 Çizelge ve 2011 yıllarına ilişkin ortalama yaş hacimleri. 85 Çizelge 4.52 Su alma kapasitesi birleştirilmiş varyans analizi 86 Çizelge ve 2011 yıllarına ilişkin ortalama su alma kapasitesi Çizelge 4.54 Su alma indeksi birleştirilmiş varyans analizi 88 Çizelge ve 2011 su alma indeksi varyans analizi Çizelge ve 2011 yılları ortalama su alma indeksi.. 89 Çizelge 4.57 Şişme kapasitesi birleştirilmiş varyans analizi Çizelge ve 2011 yılları şişme kapasitesi varyans analizi.. 91 Çizelge ve 2011 yıllarına ilişkin ortalama şişme kapasitesi.. 92 Çizelge 4.60 Şişme indeksi birleştirilmiş varyans analizi Çizelge ve 2011 yılına ait ortalama şişme indeksi Çizelge 4.62 Pişme süresi birleştirilmiş varyans analizi. 95 xi

15 Çizelge ve 2011 Pişme süresi verilerine ilişkin varyans analizi. 95 Çizelge ve 2011 yılına ait ortalama pişme süresi. 96 Çizelge 4.65 Elek analizi birleştirilmiş varyans analizi.. 97 Çizelge ve 2011 yılına ait ortalama elek analizi. 98 Çizelge 4.67 Dar yapraklı hat ve çeşitlerde korelasyon katsayıları Çizelge 4.68 Geniş yapraklı hat ve çeşitlerde korelasyon katsayıları. 106 xii

16 1. GİRİŞ Nohut (Cicer arietinum L.) ve diğer baklagiller birçok ülkede temel gıda olup, beslenmede önemli bir rol oynamaktadırlar. Baklagiller aminoasit kombinasyonu ile tahıllarla kombine edildiğinde insan için ideale yakın bir oranda beslenme sağlamaktadır. Nohut içeriğinde, Kcal/100g enerji, % protein, % yağ ve % oranında karbonhidrat bulundurmaktadır (Wood and Grusak 2007). Nohut, mineral ve vitaminlerce de zengin bir besin maddesi olup, 100 g nohutta ortalama olarak mg P, mg Ca, 141 mg Mg, 6.6 mg Fe mineralleri ve 0.19 mg A, 0.29 mg B 1, 0.20 mg B 2, 0.55 mg B 6 ve 3.78 mg C vitamini içermektedir (Williams and Singh 1987). Nohut, insan beslenmesi yanında kurak alanlarda atmosferik azot (N) fiksasyonu yolu ile toprak verimliliğinin korunmasında da önemli bir rol oynar. Nohut, simbiotik N fiksasyonu yolu ile N gereksinimini önemli oranda karşılayabilmektedir. Ekim nöbetinde nohudun kullanılmasının toprak verimliliğinin korunması ve üretimin geliştirilmesi için önemli olduğu bildirilmektedir (Kantar vd. 2007). Nohut tarafından fikse edilen N miktarını, Rupela (1987) kg/ha; Çiftçi ve Adak ( 2009), çeşide ve çevre koşullarına bağlı olarak değişmekle birlikte 8 kg/da olarak bildirmişlerdir. Baklagillerin ekim nöbetinde yer almasıyla, azotlu ticari gübrelerin kullanımı azalmaktadır. Böylece hem girdi maliyeti düşmekte hem de toprak, toprak suyu ve havanın kirlenmesi önlenmektedir. Toprakta yüksek azot kapsamlı organik maddelerin daha kısa sürede ayrıştığı bilinmektedir. Yapılan çalışmalarda; C/N oranı 13:1 olan baklagil köklerinin parçalanma süresinin uygun koşullarda 1-2 hafta olmasına karşın; C/N oranı 80:1 olan tahıl köklerinde bu sürenin 4-8 hafta olduğu gözlenmiştir. Böylece baklagil kökleri toprakta bıraktıkları yüksek kapsamlı organik maddeler ile mikroorganizma faaliyetlerini hızlandırmakta, kök yayılma bölgesinde toprak canlılığının artmasını sağlamaktadır (Çiftçi ve Adak 2009). Tahıl ekim nöbetinde baklagillerin 1

17 kullanılmasının birçok avantajları bulunmaktadır. Bu avantajlar tahıl veriminin arttırılması, tahıl hastalık ve zararlılarında azalma, tahılın kullanımı için kalıntı nemin bırakılması, toprak kalitesinin iyileştirilmesi, diğer bitki besin maddelerinin yarayışlılığının arttırılması olarak sıralanabilmektedir (Pala vd. 2000). Berrada vd. (2007) ın bildirdiğine göre buğday-buğday ekim nöbetinde buğdayın protein içeriği % 9.4 olurken, nohut- buğday ekim nöbetinde bu oran % 10.7 e yükselmektedir. Yemeklik tane baklagillerin tane ve sapları hayvan beslenmesinde de kullanılmaktadır. Baklagiller hayvanlar için de iyi bir protein kaynağıdır. Nohut kümes hayvanlarının beslenmesinde büyüme ve yumurta üretiminin arttırılmasında yüksek enerji ve protein kaynağı olarak kullanılmaktadır (Bampidis vd. 2009) yılı verilerine göre, ülkemizde 482 bin hektar ekim alanında 530 bin ton nohut üretimi yapılmakta olup, ortalama verim 110 kg/da dır yılı dış ticaret istatistiklerine göre 7585 ton dış alıma karşın, ton dış satımdan 55 milyon dolar gelir elde edilmiştir (Anonim 2011a). Nohutun orijininin büyük bir ihtimalle Türkiye ve Suriye olduğu bildirilmektedir. Vavilov a göre nohutun birinci derecede orijininin Güneybatı Asya ile Akdeniz bölgesi ve ikinci derecede ise Ethiopya olduğu belirtilmiştir (Van Der Masen 1987). Kültüre alınan nohudun, birincil gen havuzunda genitör yabani akrabası olarak C. reticulatum un olduğu, Türkiye nin Güneydoğu Anadolu Bölgesindeki dağılımına göre de muhtemelen o bölgede kültüre alındığı ve oradan da M.Ö yıllarında Batı-Orta Asya ve Avrupa ya yayıldığı bildirilmektedir (Redden ve Berger 2007). Cicer L. (Leguminosae, Cicereae) cinsi, 9 tek yıllık, 35 çok yıllık olmak üzere 44 türden oluşmaktadır. Cins, Leguminosae (baklagiller) familyası, Papilionoideae (kelebekgiller) alt familyası, Cicereae Alef. oymağına bağlıdır. Cicer türleri içinde kültürü yapılan en eski tür Cicer arietinum dur (2n=16). Taksomomik ayrım temelde çiçek boyutu, hayat döngüsü (tek veya çok yıllık oluşu), büyüme şekli, bitkinin otsu veya odunsu oluşu, yaprak formu ve yaprak ucunun sonlanma şekline (sülüklü veya sülüksüz, yapraklı) göre yapılmaktadır. 44 türden yalnızca bir tanesinin (Cicer 2

18 arietinum L.) tarımı yapılmaktadır. Bugün Akdeniz bölgesinden Hindistan, Doğu Afrika, Meksika ya kadar 49 ülkede tarımı yapılmaktadır (Van Der Maesen vd. 2007). Tarımı yarı kurak, tropik ve ılıman iklim bölgelerine kadar geniş bir alanda yapılmaktadır. Nohudun orijinal yetiştirme alanı, doğu boylamları ile kuzey enlemleri arasında kalan alanlardır (Çiftçi ve Adak 2009). C. arietinum Linnaeus, tek yıllık ve dik gelişme tabiatlıdır. Yaprakları, tüysü (imparipinnate), mm uzunluğunda, dikdörtgenden eliptike kadar değişen, x 7-14 mm ebatlarında adet yaprakçıktan oluşmaktadır. Stipula (yaprak sapı kaidesi-yaprak sapındaki yaprakçık) 3-6 x 2-4 mm ebatlarında ve üçgenimsiden eliptiğe kadar değişmektedir. Çiçek salkımı 1 veya 2 çiçeklidir. Çiçek rengi beyaz, pembe, açık mavi veya mor renktedir. Tanesi, yuvarlak veya ovalimsi üzeri düz ya da pürüzlü olup, dikenli değildir. Taneleri iri ve tane renginde çok fazla varyasyon bulunmaktadır. Kültürü yapılan nohut türlerinin kromozom sayısı 2n: 14, 16, 24, 32,33 dür. Yükselti olarak deniz seviyesinden 2400 m kadar olan yerlerde yetiştirilmektedir (Van Der Maesen vd. 2007). Nohutun kültürü yapılan türü Cicer arietinum L. nin yaprak şeklinin belirlenmesinde yaprak ekseni (rachis) ve yaprakçık olduğunu, ortalama yaprak ekseni uzunluğunun 3-7 mm ve üzerinde yaprakçık bulunduğunu, yaprakçıkların iki seti (kanadı) çevre koşullarına göre katlandığını veya katlanmadığını, her bir yapraktaki yaprakçıkların sayısının dağılımının yıllara göre değiştiğini, yaprakçıkların dişli ve yaprak kenarının 2/3 nü oluşturduğunu, yaprakçıklarında önemli ölçüde varyasyon gösterdiğini, yaprak şeklinin, tüysü-eğrelti otu (pinnat) ve yaprak sonu tek bir yaprakçık ile sonlandığını (imparipinnate, odd-pinnate), uç yaprakçık rachisin (yaprak ekseni) uzantısı gibi olduğunu bildirmektedir (Cubero 1987). Nohut bitkisinin yaprak tipi normalde pinnat (eğrelti otu) tipinde ve bileşiktir. Ancak mutant simple (basit) yaprak tipini ilk tanımlayan Ekbote (1937) olmuştur. Normal ve simple yaprak tipinin birkaç değişik formunun olduğunu Muehlbauer ve Singh (1987) tarafından bildirilmiştir. 3

19 Danehloueipour vd. (2008), nohutta birleşik, basit ve çoklu tüysü-eğrelti otu olmak üzere üç ana yaprak tipi olduğu ve bu üç yaprak tipinden en az ekim alanına sahip olanın basit yapraklı nohutlar ise en fazla birleşik yaprak tipindeki nohutlar olduğunu bildirmişlerdir. Kültürü yapılan nohutun yaprağı, farklı irilikteki (küçük, orta ve geniş) yaprakçıkların oluşturduğu bileşik (veya fern) yapraktır (Van Der Maesen 1972, Cubero 1987). Muehlbauer ve Singh (1987) e göre, nohut, gövde üzerinde imparipinnate tipi (tüysü ve uç yaprakçık tek) yapraklara sahiptir. Bu yaprak adet sapsız yaprakçıktan oluşur. Mutant Pusa 17 ve Pusa 25 çeşitlerinde yapılan ilk çalışmada yaprak iriliğinin genetik olarak kontrol edildiği bildirilmiştir. Van Der Maesen (1983), nohutu yaprak tipine göre normal yapraklı (normal leaf), dar yaprakçıklı (narrow leaflets), basit yapraklı (simple leaf), küçük yaprakçıklı (tiny leaflets), bölünmüş tüysü (bipinnate) olmak üzere beşe ayırılmıştır. Yaprakçıklar karşılıklı veya yakın, kenarları dişli ve ovaldir. Küçük yapraklı mutantlar, küçük veya basit yapraklılar olarak bilinir, sipralimsi ve değişik nadir formları tanımlanmıştır. Diğer bazı yaprak formlarının varyantları olmasına rağmen yaprak tipi sınıfına dahil edilmemiştir. Srinivasan vd. (2006), nohudun tipik birleşik yapraklı olduğunu, farklı sayıdaki yaprakçıkların yaprak ekseni üzerinde dizilmesi ile birleşik yaprak tipini oluşturduğunu, bu yaprakçıkların yaprak ekseni üzerine direkt olarak bağlandığını ve tek olduğunu, mutantların basit yaprak olarak tanımlandığını, yaprakçıkların yaprak kını üzerinde dizilmediğini ve yaprak kınından ayrılmadığını, yaprak ayasında derin kesilme ve yarıklar bulunduğunu belirtmişlerdir. Muehlbauer ve Singh (1987) nohudu yaprak tipine göre 5 gruba ayırmıştır (Şekil 1.1). 4

20 Şekil 1.1 Nohutda çeşitli yaprak tipleri Genelde nohut yaprak tiplerine göre 3 grupta toplanmıştır. Literatürde de her biri için farklı isimler verilebilmektedir. Buna göre yaprak tipleri: 1. normal, dar, pinnate,fern, compount, birleşik, uni-imparipinnate 2. simple, basit, unifoliate veya geniş 3. multipinnate, unipinnate, bipinnate, tri-pinnate veya çoklu dar olarak isimlendirilmekte ve gruplara ayrılmaktadır. Dar yapraklı nohut çeşitleri, geniş yaprak tipindeki çeşitlere göre daha fazla bitki başına yaprak alanı, yaprak iriliği ve yaprak alanı indeksine sahiptir (Li 2006). Pundir vd. (1990) ve Danehloueipour vd. (2008) a göre üç yaprak tipi, iki gen tarafından kontrol edilmektedir. 5

21 Muehlbauer ve Singh (1987), nohutun, çok sayıda kalitatif ve kantitatif özelliğe sahip olduğunu, bitki büyüme şekli, yaprak formu ve rengi, çiçek rengi, bakla oluşturma durumu, tohum kabuk rengi, hastalıklara dayanıklılık gibi karakterlerde varyasyon gösterdiğini, nohudu geliştirmek için kullanılabilir varyasyonun fazla olduğunu ve yürütülen ıslah çalışmalarında bu varyasyonların katkı sağladığını, bu nedenle tüketici ve üreticilerin kabul edebileceği özelliklere sahip olan çeşitlerin geliştirilebileceğini belirtmişlerdir. Baklagiller modern tarımsal teknolojilerde öncelikli olarak su, gübre ve zirai mücadele ilaçları gibi girdilerin kullanımlarında ve mekanizasyonda diğer türlerin gerisinde kalmıştır (Borlaug 1973, Dart ve Krantz 1977). Nohut, ülkemizde diğer baklagiller gibi geleneksel yöntemlerle, marijinal alanlarda yetiştirilmektedir. Özellikle ya nadasa bırakılcak alanlarda ya da boş ve verimsiz olan yerlerde nohut ekimi yapılmaktadır. Ayrıca nohut yetiştiriciliğinde çiftçi, girdi kullanmamasının yanında agronomik uygulamaları da yeterince yerine getirmemektedir. Böylesi koşullar altında binlerce yılda doğal seleksiyonla oluşan genotipler geliştirilen kültürel uygulamaları desteklememektedirler (Jain 1975). Dünyanın çeşitli bölgelerinde ıslah programlarında verimi geliştirme çalışmaları yürütülmektedir. Çeşitlerin düşük verim potansiyeline sahip olmalarının sebeplerinden biri genetik farklılığın olmamasıdır. Uluslararası kuruluşlar ve ülkelerin elinde çok sayıda germplasm bulunmaktadır. Bu genotipler biotik ve abiotik stres, uygun morfo-agronomik özellikler, birden çok çiçek sapı, bir çiçek sapında birden fazla bakla, bir baklada birden fazla tohum, yetiştirme şekli, toplu kanopy ve yatmayan uzun boylu bitki tipleri gibi bulunmayan özellikler açısından taranmaktadır. Tarımda amaç üretimi ve karlılığı artırmaktır. Bunun sağlanabilmesi için de kaliteli, hastalıklara dayanıklı ve yüksek verimli çeşitlerin geliştirilmesi, ıslah programlarının temelini oluşturmaktadır. Bu amaca ulaşmada tercih edilen yollardan biri varyasyonu artırarak istenen özellikler yönünden farklılıklar gösteren genotiplerden yararlanmaktır. Bu çalışma; yaprak tipine göre nohut genotiplerininin agronomik, morfolojik, fiziki kalite özellikleri ile protein miktarında oluşan varyasyonu belirlemek ve değerleri 6

22 karşılaştırmak, nohut ıslah programlarında ıslah kriteri olarak kullanılabilecek özelliklerin yaprak tipine göre saptanması amacıyla yürütülmüştür. 7

23 2. KAYNAK ÖZETLERİ Geniş ve dar yaprak tipindeki nohut çeşit ve hatlarının verim ve kalite özellikleri konusunda gerek ülkemizde gerekse dünyada sınırlı sayıda araştırma bulunmaktadır. Konu ile ilgili kaynaklara ait özetler, tarih sırasına göre verilmiştir. Singh vd. (1986) e göre pişme süresi kalıtım derecesi yüksek olarak bildirilen bir karakterdir. Kabuli tip nohutlarda pişme süresi dakika arasında değişmektedir. Pişme süresi nohudun bir gece önceden ıslatılması ile önemli ölçüde kısalmaktadır. Ancak araştırmada ıslatılmış ve ıslatılmamış nohudun pişme süreleri arasında korelasyon katsayısı yüksek bulunmamıştır. Çalışmada, ıslatma derecesi ile pişme süresinde farklılıklar oluşmakla birlikte pişme süresi üzerine nohudun yetiştirildiği çevrenin de etkisi de gözlemlenmiştir. Bu kapsamda 6 küçük taneli 8 de iri taneli nohut hattı kuru, su ve NaHCO 3 ile ıslatılarak pişirilmiştir. Kuru pişirmede küçük taneli nohutlar 127 dakikada, iri taneliler 137 dakikada; su ile ıslatılanlarda küçük taneliler 49 dakika, iri taneliler 42 dakika, NaHCO 3 ile ıslatılan küçük ve iri taneliler aynı sürede 28 dakikada pişmiştir. ICARDA da yapılan çalışmalarda iki lokasyonda yetiştirilen kabuli tip nohutlar 3 kalite parametresi bakımından değerlendirilmiştir. Lokasyona göre protein içeriği % , 100 tane ağırlığı g ve pişme süresi dakika olarak belirlemişlerdir. Williams ve Singh (1987), baklagillerin dünyada iyi bir bitkisel protein kaynağı olduğunu, gelişmekte olan ülkelerde yetersiz beslenmeye karşı geliştirilen en iyi çözüm yollarından birinin tahıllara protein içeriği yüksek baklagillerin ilave edilmesi olduğunu, geleneksel olarak nohut tüketime, ıslatma, filizlendirme, fermantasyon, kaynatma, kavurma, kızartma ve buğulama yöntemlerinden biri veya birkaçı kullanılarak hazırlandığını, nohutta besin kalitesi denildiğinde karbonhidrat, protein, yağ, lif, mineral madde, aminoasitler ve vitaminlerin akla geldiğini, ancak tüketiciler için besin maddesi olarak en önemli kıstasların görünüş, lezzet, tane yüzeyinin yapısı, fiyatı ve besin değeri olduğunu bildirmişlerdir. Kalite faktörleri fiziksel ve biokimyasal olarak iki grupta değerlendirilmektedir. Islah programlarında, nohut kalite faktörleri olarak tohum şekli ve iriliği, tohum yeknesaklığı, protein içeriği, kabuk kalınlığı ve yüzdesi, tohum yapısı 8

24 ve sertliği, kabuk soyulmasındaki kayıp, pişme süresi, pişme kalitesi, su alma kapasitesi protein kalitesi, antibesin maddesi ve test edilen bu parametrelerin stabil olmaları göz önüne alınmaktadır. Singh vd. (1988), çalışmalarında ICARDA da muhafaza edilen bazı bakla, mercimek ve nohut genotiplerinde, pişme öncesi uygulanan bazı işlemlerin pişme kalitesine etkisini incelemişlerdir. Araştırmaları sonucunda, nohutun pişme süresinin dakika arasında değiştiğini, nohutta pişme süresinin tane iriliğine göre farklılık gösterdiğini, küçük tanelilerin iri tanelilere göre daha kısa sürede piştiğini bildirmişlerdir. Ayrıca nohutta pişme süresine tane iriliğinin yanında tane yapısındaki nişastanın içeriğinin, olgunlaşma sırasındaki sıcaklık ve nem oranı ile agronomik faktörlerin de etkili olduğunu açıklamışlardır. Dahiya vd. (1988) Hindistan da Hayrana Üniversitesi nde yaptıkları bir çalışmada, tohum ve yaprağa ait karakterlerin birbiri ile olan ilişkilerini incelemişlerdir. Çalışma; 106 kabuli ve desi tipindeki hatlar kullanılarak 1985/86 yılında yürütülmüştür. Yaprağa ait gözlemlerde; yaprak genişliği, uzunluğu ve yaprakçık sayısı, tohuma ait gözlemlerde ise tohum uzunluğu, çapı ve 100 tohum ağırlığını ölçmüşlerdir. Yapılan korelasyon analizinde yaprakçık uzunluğu ile 100 tane ağırlığı, yaprakçık genişliği ve tane çapı arasında çok önemli bir ilişki bulunurken tohum genişliği ile yaprak genişliği yaprakçık sayısı ve yaprakçık genişliği arasında herhangi bir ilişki belirlenmemiştir. Yaprakçık genişliği ile tohum çapı, tohum uzunluğu ve 100 tane ağırlığı arasında ilişki gözlenmiştir. Singh vd. (1990), ICARDA dan temin ettikleri kabuli nohut genotiplerinde 100 tane ağırlığı, protein oranı ve pişme sürelerini belirlemek amacıyla yürüttükleri araştırmada, 100 tane ağırlığının 8-67 g, protein oranının % ve pişme süresinin dakika arasında değiştiğini bildirmişlerdir. Ayrıca protein oranının yetiştirme döneminde meydana gelen iklim olaylarına göre değişebilecegini ifade etmişlerdir. Pundir vd. (1990), yılları arasında Hindistan da ICRISAT a ait nohut koleksiyonlarında yaptıkları çalışmada, genelde nohutun 9-15 yaprakçığa sahip uni- 9

25 normal-dar (imparipinnat) yaprak tipinde olduğunu, fakat nohutta yaprak ayasının farklılaşarak nomal (uni-imparipinnate), multipinnate ve basit (simple) olmak üzere 3 ana yaprak tipinin bulunduğunu, yaprak tiplerindeki farklılıkları eklemeli gen etkisi olan 2 (mlsl) gen tarafından belirlendiğini, multipinnate (çoklu dar) yaprak tipinde ilk genin dominant ( ml + sl/.sl) olduğunu, normal yaprak tipinde (dar yaprak tipi ) her iki genin dominant (ml + sl + /..) durumda bulunduğunu, basit yaprak tipinde (geniş yaprak tipi) ilk genin resesif ikinci genin de her iki form (ml./ml.) durumunda olduğu zaman oluştuğunu saptamışlardır. Knights (1991), Hindistan da yaptığı bir araştırmada, normal yapraklı (fern-dar) ICC 7526 kodlu desi çeşidi ve multipinnate (çoklu dar) bir hattın 4 yıl ve 2 lokasyonda yetiştirilmiştir. Multipinnate yaprak tipindeki hattın veriminin iki lokasyonda da normal yapraklılardan % 85.1 ve % 79.2 oranında fazla olduğunu, olgunlaşma zamanında multipinnat yaprak tipindeki çeşitlerin daha yatık gelişirken aynı zamanda çiçeklenme gün sayısı yönünden de daha geççi olduğunu bildirmiştir. Sandhu ve Mandal (1991), yılında Hindistan da, 48 farklı nohut hattında; bitki boyu, bakla sayısı, tane ağırlığı ve tane veriminin dikkate değer bir oranda değişkenlik gösterdiğini; tane veriminin; birincil dal sayısı, ikincil dal sayısı, bitkide bakla sayısı ve tane sayısı ile olumlu ilişki, 100 tane ağırlığı ile bitkide tane ve baklada tane sayısı arasında olumsuz ilişki gösterdiğini bildirmişlerdir. Singh (1991), 6 kabuli nohut tipindeki materyal ile 6 lokasyonda Kanada da yaptığı kalite analizinde; kabuli tip nohutlarda tane ağırlığı ve pişme süresi üzerine çevre x genotip interaksiyonun önemli olduğunu, genotip x lokasyon interaksiyonun bütün kalite özellikleri üzerine önemli derecede etki yaptığını saptamıştr. Çalışmada lokasyon ve çeşidin, 100 tane ağırlığı, tekstür, görünüş ve ıslatılarak kurutulmuş tane ağırlığı dışındaki özelliklere etkisi % 1 düzeyinde önemli bulunmuştur. Singh vd. (1991), ICRISAT ta geliştirilen 5 desi ve 5 kabuli olmak üzere 10 nohut genotipi ile laboratuar koşullarında yapmış oldukları kalite araştırmalarında, protein oranının kabuli nohut tiplerinde % arasında, pişme süresinin dakika 10

26 arasında, 100 tane ağırlığının g arasında ve su alma indeksinin % % 1 arasında değiştiğini belirlemişlerdir. Akdağ ve Şehirali (1992), 1987 ve 1988 yıllarında Tokat ta nohutta; dekara tane verimi ile bitki sıklığı ve dekara protein verimi arasında; bitki başına tane verimi ile bitki boyu, bitki biyolojik verimi, bitkide ana dal, yaprak, bakla ve tane sayısı arasında olumlu ve önemli; bitki tane verimi ile bitki sıklığı arasında önemli ancak olumsuz ilişki bulunduğunu, tane sayısı ile 100 tane ağırlığı arasında olumsuz ve önemsiz bir ilişkinin olduğunu, path analizi sonucunda; nohutta dekara tane verimi yönünden bitkide tane sayısı ve biyolojik verimin önemli unsurlar olduğunu bildirmişlerdir Karasu (1993), Bursa koşullarında 22 adet nohut hat ve çeşidinin bazı agronomik ve teknolojik karakterlerini ve karakterler arası ilişkileri incelemek amacı ile yılları arasında yürüttüğü çalışmada, iri taneli nohutların küçük taneli nohutlara göre su alma kapasitelerinin yüksek olduğunu ve daha uzun sürede piştiğini saptamıştır. Köksal vd. (1993), ülkemizde 7 lokasyonda 3 çeşit adayının teknolojik kalitesi üzerine çevrenin etkilerini belirlemek amacı ile yürüttükleri çalışmada, genotip ve çevrenin, kuru ve yaş ağırlık, kuru ve yaş hacim ile şişme indeksi değerlerini önemli düzeyde etkilediğini, kuru pişme süresi, yaş pişme süresi ve protein miktarının ise sadece çevreden önemli düzeyde etkilendiğini bildirmişlerdir. Ağsakallı (1995), 1991 ve 1992 yıllarında, Erzurum koşullarında 3 nohut genotipi ile m 2 de 20, 30, 40 ve 50 tohum bulunacak şekilde ekim sıklığı ile dekara 3 kg N sabit ve 0, 3, 6, 9, 12 ve 15 kg P 2 O 5 dozu uygulayarak yaptığı çalışmasında, nohut tanesinde ham protein oranının yüksek olduğu durumlarda, tanedeki nişasta oranının da yüksek olduğunu ve bu nedenle su alma kapasitesinin de yüksek, pişme süresinin kısa olduğunu bildirmiştir. Anonymous (2000c), Kanada da Saskatchewan Baklagil Yetiştiricileri Birliğinin 5 simple (geniş) ve fern (dar) yapraklı 10 çeşit ile 2 lokasyonda yürüttüğü çalışmalarında, Sanford (geniş yaprak tipinde) çeşidinin verimi 100 kabul edilmiş ve fern dar yaprak 11

27 tipindeki CDC Frontier çeşidinin veriminin Sanford a göre her iki lokasyonda sırası ile 160 ve 164 olduğu, en az ve en fazla bitki boyu 43 cm ve 50 cm ile simple-geniş yaprak tipindeki çeşitlerde, en kısa çiçeklenmeye kadar geçen gün sayısı 51 gün ile dar yapraklı Chico çeşidinde, en uzun çiçeklenmeye kadar geçen gün sayısı 57 gün ile geniş yaprak tipindeki Dwelley çeşidinde, en fazla 1000 tane ağırlığı 490 g ile simple-geniş yapraklı çeşitte, en az 1000 tane ağırlığı 265 g ile fern-dar yaprak tipindeki çeşitte saptanmıştır. Nleya vd. (2000), Kanada da nohutun ana kalite özelliklerini inceledikleri çalışmada, protein içeriği, pişme süresi, renk, su alma katsayısı ve irilikte genotip x çevre interaksiyonunun önemli olmasına karşın anti besin faktörleri, tekstür, akıcılık, su alma kapasitesi ve şekli üzerine etkisinin önemli olmadığını bildirmişlerdir. Singh vd. (2000), Hindistan da ICRISAT a ait 300 kabuli, 125 desi tipindeki nohut örneğinin pişme özelliklerini belirlemek amacıyla yürütükleri çalışmalarında; baklagillerin pişme süresini kısaltmak için su ile ıslatılarak ön işlemden geçirilmesi gerektiğini, ıslatma işleminin aynı zamanada istenmeyen maddeleri azaltmak amacıyla kullanıldığını, pişme süresi ile nohudun tane iriliği arasında olumlu ve önemli bir ilişki bulunduğunu, pişirme süresinin lokasyona ve genotipe göre önemli derecede farklılıklar gösterdiğini, kabuli nohut tipinin pişme süresinin dakika arasında, ortalama pişme süresininde 118 dakika, desi tipi nohutlarda ise bu sürenin dakika arasında, ortalama pişme süresinin ise 78.5 dakika olduğunu vurgulamışlardır. Toğay vd. (2001), Türkiye de tescil edilmiş 14 nohut çeşidinin su alma kapasitesi ve sert tohum kabuğuna sahip tohum oranlarının belirlenmesi amacıyla laboratuar koşullarında yürüttükleri çalışmada, su alma kapasiteleri yönünden çeşitler arasındaki farkın istatistiksel olarak % 1 düzeyinde önemli bulunduğunu, çeşitlerin su alma kapasitelerinin g/tane arasında değiştiğini, en yüksek su alma kapasitesi nin ILC 482 de, en düşük su alma kapasitesinin Er 99 çeşidinde olduğunu, çeşitler arasında sert tohum kabuğuna rastlanmadığını bildirmişlerdir. Wichman ve Neil (2001), Amerika, Montana da 4 desi, 5 geniş, 2 dar yaprak tipindeki kabuli nohut çeşidi ile 5 lokasyonda yürüttükleri çalışmalarında, en yüksek verim

28 kg/da ile Anna çeşidinde, en düşük verim ise 93 kg/da ile geniş yaprak tipindeki Dwelley çeşidinde, en yüksek 100 tane ağırlığının g ile geniş yaprak tipindeki CDC Xena çeşidinde, en düşük 100 tane ağırlığının 18.9 g ile dar yaprak tipindeki Myles çeşidinde, en fazla ve en az bitki boyunun az 43 ve 35 cm ile dar yaprak tipindeki CDC Yuma ve CDC Desiray çeşidinde, en az çiçeklenmeye kadar geçen gün sayısının gün ile dar yaprak tipinde, en geç çiçeklenmeye kadar geçen gün sayısının ise gün ile geniş yaprak tipindeki çeşitlerde olduğunu belirlemişlerdir. Short vd. (2002) Amerika da 3 lokasyonda 4 simple (geniş) kontrol, 16 fern (dar) ve 6 simple (geniş) yapraklı hattan oluşan ileri kademe verim denemesi çalışmalarında, verim ortalamasını 1307 kg/ha, en yüksek verimin 1559 kg/ha ile CA W kodlu fern (dar) yapraklı hatta, en düşük verimin ise 1002 kg/ha ile yine bir fern (dar) yapraklı CA 9990B2468B kodlu hatta bulunduğunu, çiçeklenmeye kadar geçen gün sayısının ortalama 64 gün, en erken çiçeklenmenin 61 gün ile fern (dar) yaprak tipindeki CA 9990B2468W numaralı hatta, en geç ise 68 gün ile hem fern-dar hem de simplegeniş yaprak tipine ait hatta olduğunu, ortalama ilk bakla yüksekliğinin 30 cm, en düşük ilk bakla yüksekliğinin 24 cm ile fern (dar) yaprak tipinde, en yüksek ilk bakla yüksekliğinin 36 cm ile simple (geniş) yaprak tipinde, denemede ortalama bitki boyunun 42 cm, en yüksek ve en düşük bitki boyunun 48 ve 36 cm ile fern (dar) yaprak tipindeki hatlarda, denemede ortalama 100 tane ağırlığının 56,2 g, en düşük ve en yüksek 100 tane ağırlığının sırası ile 45,3 g ve 63.4 g ile fern (dar) yaprak tipinde, antarknoz okuma değerlerinin (1: dayanıklı, 9: bitki ölü) ortalama 4 olduğunu, denemede 5 adet fern (dar) yaprak tipindeki hattın 3, simple (geniş) yapraklı 4 standarttan 3 ünün 5 değerini aldığını gözlemlemişlerdir. Muehlbauer ve Kaiser (2002), Amerika da yılları arasında 11 lokasyonda yürüttükleri tescil denemeleri çalışmalarında, geniş yapraklı Evans çeşidinin kabuli tipinde ve iri taneli, antraknoz hastalığına karşı dayanımının, kalitesinin ve veriminin iyi olduğunu, diğer geniş yapraklı Sanford ve Dwelley çeşitlerine göre çiçeklenme, olgunlaşma zamanı yönünden daha erkenci olduğunu, 100 tane ağırlığının Evans çeşidinde 46.1 g, Sanford çeşidinde 42.4 g ve Dwelley çeşidinin 49.1 g olarak saptadıklarını belirtmişlerdir. 13

29 Anwar vd. (2003), Yeni Zelanda da 1998/1999 ve 1999/2000 yılları arasında 2 simple (geniş) yaprak tipindeki Sanford ve Dwelley ile fern (dar) yaprak tipindeki B-90 çeşitlerinde verim ve verim ögelerini belirlemek amacıyla yürüttükleri çalışmada, Sanford, Dwelley (geniş yaprak tip) ve B-90 (dar yaprak tipinde) çeşitlerinin bitkide bakla sayısını sırası ile 30, 26, 43 adet, baklada tohum sayısını 1.04, 1.00, 0.93 adet ve ortalama tane ağırlığını 0.37, 0.30, g olarak saptamışlardır. Coşkuner ve Karababa (2003), Çukurova koşullarında bazı nohut hatlarında pişme kalitesine ıslatma ve lokasyonun etkisini belirlemek amacıyla yürüttükleri çalışmada, nohutun tane çapı, 100 tane ağırlığı, su alma kapasitesi, şişme kapasitesi ve pişme süresinde lokasyonlara göre önemli farklılıklar gösterdiğini, hatların pişme sürelerinde bir farkın bulunmadığını, nohutların NaCL ve NaHCO 3 ile ıslatıldığı takdirde pişme süresinin azaldığını bildirmişlerdir. Gan vd. (2003), Kanada da 2001 ve 2002 yılları arasında 4 adet simple (geniş) ve 4 adet pinnate (dar) yaprak tipinde olmak üzere 8 nohut çeşidi kullanarak nohutta yaprak tipi ile antraknoz hastalığı şiddetini belirlemek amacıyla yürüttükleri çalışmalarında, fide döneminde iki yaprak tipinde de antraknoz hastalığının görülmediği, çiçeklenme öncesi fern (dar) ve simple (geniş) yaprak tipi arasında antraknoz hastalığının şiddetindeki farkın belirginleşmeye başladığını, 2001 yılında çiçeklenme döneminde antraknoz şiddetinin simple (geniş) yaprak tipindeki çeşitlerde % 36 fern (dar) yaprak tipindeki çeşitlerde % 12, 2002 yılında ise hastalık şiddetinin simple (geniş) yaprak tipindeki çeşitlerde % 95 fern (dar) yaprak tipindeki çeşitlerde ise % 35 olduğunu belirtmişler; araştırma sonunda nohut üreticilerine bitkide antraknoz hastalığı zararını en aza indirmek ve hastalık baskısını azaltmak için fern (dar) yaprak tipindeki nohut çeşitlerini kullanmalarını önermişlerdir. Machado vd. (2004), 2 dar, 5 geniş yaprak tipindeki nohut çeşitleri ile Amerika, Oregon da iki yıl ve iki lokasyonda yürüttükleri adaptasyon denemesi çalışmalarında, bütün çevre ve yıllarda geniş yapraklıların daha düşük verime sahip olduğunu, dar yapraklı çeşitlerin hem iyi hemde kötü çevre koşullarına adaptasyonunun daha iyi, geniş yapraklı çeşitlerin dar yapraklılara göre daha iri taneli ve daha büyük elek sınıflandırma 14

30 derecelerine sahip olduğunu, en fazla bitki boyunun 33.8 cm ile Sinola isimli geniş yapraklı çeşitte ölçtüklerini bildirmişlerdir. Sandhu vd. (2005), yıllarında Hindistan da 20 nohut hattı ile yaprak ve bakla karakterlerinin seleksiyon kriteri olup olamayacağını belirlemek amacıyla yürüttükleri çalışmalarında, hatların bakla uzunluğu, bitkide bakla sayısı, yaprakçık uzunluğu, her yapraktaki yaprakçık sayısı, yaprak genişliği, yaprak uzunluğu, her bitkide birincil dal sayısı, bitki boyu, çiçeklenmeye kadar geçen gün sayısı, olgunlaşmaya kadar geçen gün sayısı, 100 tane ağırlığı ve bitkide tane verimi için değerlendirildiğini, yaprak ile yaprakçık uzunlukları, bakla bağlama ile 100 adet tohum ağırlığı arasında pozitif ve önemli bir ilişki olduğunu, yaprak uzunluğu ile 100 tohum ağırlığı arasında güçlü ve önemli bir ilişkinin bulunduğunu saptamışlardır. Poniedziałek vd. (2005), Polonya da geniş ve dar yapraklı iki çeşitte bitkide tane sayısı, bitkide bakla sayısı, yan dal sayısı ve bitki boyu gibi morfolojik karakterlere lokasyon ve ekim zamanının etkisini saptamak amacıyla yürüttükleri çalışmalarında, ortalama bitki boyunu geniş yapraklı çeşitte 82.5 cm, dar yapraklı çeşitte 72.5 cm, bitkide yan dal sayısını geniş yaprak tipinde adet, dar yaprak tipinde adet, bitkide bakla sayısını geniş yaprak tipinde adet, dar yaprak tipinde adet, baklada tohum sayısını geniş yaprak tipindeki çeşitte adet, dar yapraklı çeşitte adet arasında değiştiğini saptamışlardır. Uzun vd. (2005), Türkiye de yaprak tiplerine göre 5 yapraklı, 2 yarı yapraksız 7 adet yemlik bezelye hattını verim ve kalite açısından karşılaştırmak amacıyla Bursa koşullarında yürüttükleri çalışmalarında, yaprak tipinin yem verimi üzerine hiçbir etkisinin bulunmadığını, ancak hatlar arasında tane veriminde önemli verim farklılıkların bulunduğunu, çiçeklenme öncesi yarı yapraksız tiplerin daha fazla toprak yüzeyini kapattığını, yaprak tipinin hasat döneminde bitkinin yatması üzerine etkisinin olmadığını belirlemişlerdir. Ahmed vd. (2006), Kanada-Alberta da 10 adet desi tane tipinde ve dar yapraklı kabuli tane tipinde 5 tanesi geniş yapraklı ve 4 adet dar yapraklı çeşitleri kullanarak antraknoz 15

31 hastalığına dayanıklılık kompenetlerini saptamak amacıyla yürüttükleri çalışmalarında, antraknoz hastalığı ilerledikce etkisi altındaki yaprak alanı dar yaprak tipindeki desilerde dar yaprak tipindeki kabuli tane tipine göre % 24 daha fazla olduğunu, hastalığın ilerleme yüzdesinin geniş yaprak tipindeki çeşitlerde daha fazla görüldüğünü, hastalığın ilerleme hızındaki farkın önemli bulunduğunu, sonuçta geniş yaprak tipindeki çeşitlerin antraknoz hastalığına karşı daha hassas olduğunu vurgulamışlardır. Gaur vd. (2006), ICRISAT da dar ve geniş yaprak tipindeki iri taneli nohut çeşitlerini kök çürüklüğü ve bazı agronomik karakterler açısından karşılaştırmak amacıyla yürüttükleri çalışmalarında, çiçeklenmeye kadar geçen gün sayısı iri taneli geniş yaprak tipine sahip olanlarda gün, dar yapraklılarda gün arasında değiştiğini, olgunlaşmaya kadar geçen gün sayısının geniş yaprak tipinde gün, dar yapraklılarda gün, 100 tohum ağırlığının geniş yaprak tipinde g, dar yaprak tipinde g, kök çürüklüğünden olan ölüm oranının geniş yapraklılarda % , dar yaprak tipinde % arasında değiştiğini bildirmişlerdir. Kök çürüklüğüne karşı en hassas çeşidin ICC 8155 kodlu ve ABD orijinli geniş yaprak tipindeki çeşitte % 100, en dayanıklı ise % 0 ile Meksika orijinli ve ICC kodlu genotipte saptamışlardır. Khattak vd. (2006), Pakistan da 7 kabuli tipi nohut hattında farklı kalite ve agronomik özelliklerin belirlenmesi amacıyla yürüttükleri çalışmalarında, hatlar arasında fizikokimyasal parametreler, pişme süresi ve agronomik özellikler açısından olan farkın önemli bulunduğunu, en fazla tane ağırlığı ve hacminin 0.32 g ve 0.26 ml/ tohum ile CC98/99 numaralı hatta, en fazla yoğunluk, şişme indeksi, en az tane iriliği ve hacme FLİP C hattında, en fazla nem, protein ve mineral maddenin CC99/99 kodlu hatta belirlendiğini, diğer 6 nohut genotipindeki protein oranının istatistiki açıdan bir biri ile farklı bulunmadığını, en uzun çiçeklenme ve olgunlaşma gün sayısının 130 ve 181 gün ile CM 2000 genotipinde belirlendiğini, tane iriliği ve tane hacmi ile protein oranı arasında, ıslak hacim ve ıslak ağırlık arasında olumlu ve önemli bir korelasyon saptandığını bildirmişlerdir. 16

32 Kidambi vd. (2006), Avusturalya da farklı yaprak tipindeki nohut hatları ile morfofizyolojik özelliklerin kalıtımı konusunda yürüttükleri çalışmalarında, her bir populasyondan bir bitkide yaprakçık alanı, bir yapraktaki yaprakçık sayısı, yaprak ekseni uzunluğu, yaprakçık yoğunluğuna ait gözlemler alındığını, yaprak ekseni ve yapraktaki yaprakçık sayısı geliştirilerek yaprak alanının verim için seleksiyon kriteri olarak önerilebileceğini, yaprak alanının bitki başına verimi geliştirmek için ilave bir özellik olarak alınabileceğini, mızrak tipindeki yaprak tipinin yumurta tipine dominant olduğunu saptamışlardır. Li (2006), Kanada da yılları arasında, iki lokasyonda, 3 dar ve 3 geniş yaprak tipindeki nohut çeşitlerinde biyolojik verim ve tane verimi performanslarının belirlenmesi amacıyla yürüttükleri çalışmalarında, 45 ve 85 bitki/m 2 olmak üzere iki farklı tohum miktarının kullanıldığı çalışmada, dar yaprak tipindeki nohut çeşitlerinin verimlerinin 2 yıl ve 2 lokasyonda geniş yaprak tipine göre daha fazla olduğununu ve yaprak tiplerine göre verimde olan farklılığın istatistiki açıdan % 1 düzeyinde önemli bulunduğunu vurgulanmıştır. Machado vd. (2006), Amerika Birleşik Devletleri Batı Oregon da yılları arasında, iki nohut çeşidi ile ekim tarihi ve bitki sıklığının nohutta tane verimi ve iriliği üzerine etkisini belirlemek amacıyla yürüttükleri çalışmalarında, verimde yapılan istatistiki analiz sonucunda çeşitler arası verim farkı ile yıl x ekim tarihi x çeşit interaksiyonunun % 1 düzeyinde önemli bulunduğunu, 2002 yılında 15 cm sıra aralığında dar yaprak tipindeki Sinaloa çeşidinin 57 kg/da, geniş yaprak tipindeki Dwelley çeşidinin 34 kg/da, 30 cm sıra aralığında Sinaloa çeşidinden 54 kg/da, Dwelley çeşidinden 32 kg/da, 2003 yılında ise 15 cm sıra aralığında Sinaloa çeşidinden 95 kg/da, Dwelley çeşidinden 79 kg/da, 30 cm sıra aralığında Sinaloa çeşidinden 87 kg/da, Dwelley çeşidinden 85 kg/da verim gerçekleştiğini, sonuç olarakta dar yaprak tipindeki Sinaloa çeşidinden daha fazla verim alındığını saptamışlardır. Srinivasan vd. (2006), Hindistan da nohudun iki yaprak tipinin (dar ve geniş) tane verimi ve tane iriliği üzerine etkisinin araşdırdıkları çalışmalarında, F 2 populasyonunun yaprak tipine göre gruplandırılarak bitkide bakla sayısı, bitkide tohum sayısı, 100 tohum 17

33 ağırlığı ve bitki tohum verimine ait gözlemler alındığını, dar yaprak tipindeki bitkilerde bitki başına daha fazla bakla sayısının bulunduğunu, dar yaprak tiplerinden geniş yapraklılara göre % 62 daha fazla verim alındığını, ortalama olarak dar yaprak tipindeki nohut genotiplerde bitki başına bakla sayısının adet olurken geniş yapraklılarda adet olarak belirlendiğini, dar yaprak tipine sahip bitkilerde bitki başına bakla sayısının fazlalığının bitki başına tanede verimi arttırdığını, geniş yapraklı çeşitlerin (Surutato 77, Macarena, Dwelley, Sanford, Evans, Siera, CDC Diva ve CDC Xena) iri taneye (> 40 g/100 tane) sahip olduğu, geniş yaprak özelliğinin nohutta iri taneli çeşitlerin geliştirilmesinde katkı sağlayabileceğini bildirmişlerdir. Bonfil vd. (2007), İsrail de 3 yıl süre ile geniş yapraklı Sanford çeşidi ile dar yapraklı ICC 7344 çeşidi arasında yapılan melezlemede açılan populasyonun çiçeklenme zamanı ve tane verimi açısından değerlendirdikleri çalışmalarında, fenoloji ve tohum ağırlığında yıllar arasında farklılıklar bulunduğunu, yaprak tipi ile fenolojik interaksiyonunun tane verimi üzerine etkisinin olmadığını, gerçekte yüksek verimin nohut çeşitlerinin yaprak tiplerininin her ikisinde de görüldüğünü, alt özellik olan yaprak şeklinin tohum verimi üzerine etkisinin bulunmadığını, fakat aşırı kuraklığın olmadığı yıllarda yapılan gözlemlerde yaprak şeklinin nohut tane verimi üzerine etkisinin olmaması ile birlikte; genelde dar yaprak tipindeki genotiplerde sulama olmaksızın yüksek verim alındığını, sonuçta yaprak şeklinin nohut tane verimi, ortalama tane iriliği, çiçeklenme, bakla bağlama zamanı ve antraknoz hastalığı üzerine etkisinin görülmediğini saptamışlardır. Düzdemir ve Akdağ (2007), 2001 ve 2002 yılları arasında, Tokat da, Tahtaoba, Pazar, Zile ve Gökhöyük olmak üzere 4 lokasyonda bir dar 13 geniş yaprak tipinde olmak üzere 14 nohut çeşidi kullanarak genotip x çevre interaksiyonlarını belirlemek amacıyla yürüttükleri çalışmalarında; dekara tane verimi bakımından genotip x çevre interaksiyonun %1 düzeyinde önemli bulunduğunu, lokasyonlarda ortalama tane verimlerinin kg/da arasında değiştiğini, en yüksek tane verimini dar yaprak tipindeki Akçin-91, en düşük ise Uzunlu-99 ve geniş yaprak tipindeki Küsmen-99 çeşitinden elde edildiğini, tane verimi için çeşitlerin adaptasyon sınıfları incelendiğinde, Menemen-92, Aziziye-94 ve Sarı-98 çeşitlerinin tüm çevrelere orta, Akçin-91 in tüm çevrelere iyi, İspanyol çeşidinin iyi çevrelere orta, Er-99 ile Gökçe nin iyi çevrelere iyi, 18