PİYASA YAPISININ BELİRLENMESİNDE PAZAR GÜCÜ VE TAHMİN YAKLAŞIMLARI

Transkript

1 PİYASA YAPISININ BELİRLENMESİNDE PAZAR GÜCÜ VE TAHMİN YAKLAŞIMLARI Doç.Dr.Selm Adem HATIRLI Süleyman Demrel Ünverses, İİBF, İksa Bölümü Yrd.Doç.Dr. Erdoğan ÖZTÜRK Süleyman Demrel Ünverses, İİBF, Ekonomer Bölümü Yrd.Doç.Dr.Al Rıza AKTAŞ Akdenz Ünverses Alanya İşleme Faküles Ekonom ve Fnans Bölümü ÖZET Frmaların davranışları ksa eorsnde am rekabe, monopol, monopolcü rekabe ve olgopol pyasaları çnde analz edlmekedrler. Bu dör pyasanın brbrlernden oldukça farklı yapıları bulunmakadır. Bu çalışma le pyasa yapısının belrlenmesnde geleneksel ve yen endüsryel organzasyon yaklaşımlarına göre pazar gücünün eork olarak belrlenmes deaylı olarak ncelenmşr. Ayrıca, konuya yönelk olarak leraürde yer alan bazı öneml uygulamalı çalışmalara yer verlmşr. Anahar Kelmeler:Tam Rekabe, Eksk Rekabe, Pazar Gücü, Yen Endüsryel Organzasyon Yaklaşımı MARKET POWER AND ESTIMATION APPROACHES IN DETERMINATION OF MARKET STRUCTURE ABSTRACT Frms behavours are analyzed n erms of perfec compeon, monopoly, monopolsc compeon and olgopolsc compeon n economcs heory. These four markes have que dfferen srucures. In hs sudy, he deermnaon of marke power s analyzed n deals wh respec o Srucure-Conduc-Performance (SCP) and New Emprcal Indusral Organzaon (NEIO) approaches n marke behavour. In addon, some key amprcal sudes relaed o opc n he leraure was also revewed. Key Words: Perfec Compeon, Imperfec Compeon, Marke Power, New Emprcal Indusral Organzaon

2 S.A.HATIRLI-E.ÖZTÜRK-A.R.AKTAŞ/Pyasa Yapısının Belrlenmesnde Pazar 1. GİRİŞ İksa eorsnde frmaların farklı pyasa yapılarındak davranışları emel olarak dör pyasa çnde analz edlmekedr. Bu pyasalar; am rekabe, monopol, monopolcü rekabe ve olgopol pyasalarıdır. Tam rekabe pyasasında frmanın pazarı ekleme gücü olmayıp frmanın sraejk kararı eork olarak belrldr. Monopol pyasasında se sraejk kararlar alınırken rakp frma olmadığı çn frmanın pazar gücü amdır. Gerçek ksad dünyada am rekabe ve monopol pyasaları k uç pyasa olarak kabul edlmekedr. Dğer br fadeyle, ksad hayaa frmalar öneml ölçüde monopolcü rekabe ve olgopol pyasaları çnde yer almakadır. Monopolcü rekabe pyasasında çok sayıda saıcı olup frmalar arasındak emel farklılık ürün farklılaşırmasından kaynaklanmakadır. Olgopol pyasası se öneml pazar payına sahp olan az sayıda frmanın homojen veya farklılaşırılmış ürün üreğ ve aynı zamanda pazara grş engellernn yüksek olduğu br pyasadır. Monopol ve am rekabe pyasa koşullarında frma(lar) sraejk br davranış çnde değldr. Buna karşın, olgopol pyasasında se her br frma ürem, fya gb konularda sraejk karar alırken rakplernn de buna karşı olan epklern dkkae alırlar. Bu anlamda, olgopol pyasasındak frmalar arasında karşılıklı bağımlılık söz konusudur. Endüsryel organzasyon alanında gerek ulusal gerekse uluslararası pazarlarda pazar gücünün belrlenmes emel konulardan brsdr. Bu bölümde, geleneksel ve yen endüsryel organzasyon yaklaşımları, yen endüsryel organzasyon yaklaşımında pazar gücünün eork olarak belrlenmes sorunu açıklanmış ve leraür blgs verlmşr. 2. PAZAR GÜCÜ ÖLÇME YAKLAŞIMLARI 2.1. Geleneksel Yaklaşım Endüsryel organzasyon çalışmalarında en öneml amaçlardan brs pazar gücünün ölçülmesdr. Pazar gücü br frmanın ürününü marjnal malyen üzernde saablme yes olarak anımlanmakadır. Pazar gücü kavramı çok farklı boyularda ele alınablmeke ve çok farklı fakörlerden ekleneblmekedr. Dolayısıyla, pazar gücü ek br ölçü veya ndeksle hesaplanamamakadır. Pazar gücünü ekleyen yapısal özellklern başlıcaları; ürün farklılaşırması, pazar payı ve pazara grş engellerdr. Pazar gücünü ekleyen dğer ekenler se pazarın büyümes, dkey brleşmeler ve ölçek ekonomler olarak belrleblr (GREER, 1992). Pazar gücünü ölçmek çn kullanılan yönemlern çeşl avanaj ve dezavanajları bulunmakadır. Lerner ndeks, Rohscheld ndeks, Kar oranları ve Papandreou ndeksler kullanılan başlıca emel yönemler arasındadır. (KOCH, 1980). Yapı-Davranış-Performans ( SCP ) olarak da blnen geleneksel yaklaşım çalışmalarının emel Mason a (1939) dayanmakadır. Mason çalışmasında, br pazarın kend çndek genel davranış kalıplarının oraya konulmasında en 90

3 Alanya İşleme Faküles Dergs 2/1(2010) öneml fakörlern pazarın yapısı ve pazardak mevcu koşulların olduğunu vurgulamışır. Mason un çalışmaları (1939, 1949) daha sonra Joe Ban (1951) arafından gelşrlmşr. Ban br pazarı yapı, davranış ve performans olmak üzere 3 emel öğeye ayırmışır. Bu yaklaşım günümüzde endüsryel organzasyon leraüründe geleneksel yaklaşım ( SCP ) adlandırılmakadır. olarak Geleneksel yaklaşımda pazar yapısı, alıcıların ve saıcıların sayısı ve dağılımı, ürün farklılaşırması, pazara grş-çıkış kolaylığı, frmaların brleşme veya bölünmelern fade emekedr. Pazarın davranışı se, br pazarda frmaların karar alma süreçlern ve bu kararların nasıl uygulamaya konulduğunu açıklamakadır. Frmaların fya belrleme davranışları ve rakplerne karşı uumları da pazar davranışı çnde dkkae alınmakadır. Ayrıca, pazar davranışı çnde, reklam ve Ar-Ge faalyeler le bunlara yapılacak harcama mkarlarının belrlenmes de yer almakadır. Geleneksel yaklaşımın son öğes olan pazarın performansı se ekonomk başarı, ürün çeşd, kar, ekonomk büyüme eknk ve dağılım eknlğ gb unsurlarla lgldr (OTTOSEN, 1990). Geleneksel yaklaşımda genel olarak; pazar yapısının pazarın davranışını, pazarın davranışının se performansı ekledğ kabul edlmekedr. Dğer br fadeyle, pazar yapısı dolaylı olarak kar ve fya-malye marjı le ölçülen performans üzernde ekldr. Geleneksel yaklaşımda k emel hpoez bulunmakadır. İlk hpoeze göre br pazarda az sayıdak frma pazar hacm çnde öneml paya sahp se frmaların fya ve ürem mkarlarını belrlerken daha kolay orak hareke edeblecekler kabul edlmekedr. İknc olarak se büyük frmaların daha ekn olması nedenyle bu frmaların karlarının ve pazar paylarının daha yüksek olacağı varsayılmakadır (PAGOULATOS, 1992). Geleneksel yaklaşımda pazar yapısı ve performansına lşkn ölçülern elde edlmes gerekmekedr. Bu amaçla, pazar performansının belrlenmesnde en yaygın kullanılan ölçü; Lerner ndeks ken pazar yapısının belrlenmesnde LI fyaın P marjnal yoğunluk ölçüler kullanılmakadır. Lerner ndeks ( ) malye (MC) aşan oranını belrmeke olup ( ) ( ) LI = P MC P olarak fade edlr. Lerner ndeks alep eğrsnn eğmn dkkae alarak monopolü anımlamakadır. Monopolsn marjnal gelrnn marjnal malyene eş olduğunu denge nokasında, Lerner İndeks alep esneklğnn ersne eşr. Dğer arafan, Lerner ndeksnn hesaplanması prake oldukça güçür. Bunun neden marjnal malyee lşkn verlern eknk olarak elde edlmesndek güçlüklerden kaynaklanmakadır. Bu durumda marjnal malye yerne verlern daha kolay elde edlebldğ, fya-malye marjı (PCM) veya oralama değşken malye kullanılmakadır. Fya-Malye marjı, yaraılan oplam kama değerden ücrelern çıkarılması le elde edlen değern oplam saış değerne oranı olarak hesaplanmakadır (OTTOSEN, 1990). Br sekörde belrl sayıdak frmanın sekör çndek payını fade eden yoğunluğun ölçülmes çn se çeşl ölçüler bulunmaka olup, en yaygın 91

4 S.A.HATIRLI-E.ÖZTÜRK-A.R.AKTAŞ/Pyasa Yapısının Belrlenmesnde Pazar olarak kullanılan ölçü dör frma yoğunluğudur ( CR 4 ). Dör frma yoğunluğu sekörde önde gelen 4 frmanın pazar paylarının oplamını fade eder ve CR 4 = S S 4 payını fade emekedr. olarak fade edlr. İlgl eşlke, nnc frmanın pazar Pazar payı genellkle frmanın oplam saış uarı le shdamı çndek payları gb fakörlere göre belrlenmekedr. Yoğunluğun ölçülmesnde kullanılan ölçülerden br de Herfndahl- Hrschman ndeksdr ( ) HHI. HHI sekörde faalye göseren üm frmaların paylarını dkkae alması nedenyle eork olarak dör frma yoğunluğu krerne göre daha üsündür. Herfndahl- S Hrschman ndeks, nnc frmanın pazar payını fade emek üzere HHI n 2 = S eşlğ le hesaplanır ve HHI = 1 sıfır (0) le arasında değşr. İndeks değer sıfıra yaklaşıkça sekörde çok sayıda frmanın olduğunu ve hçbr frma öneml düzeyde pazar payının olmadığını göserrken değern 10 bn olması durumunda se ek frmanın pazarda monopols olarak pazara hakm olduğunu fade eder (PEPALL ve ark., 1999). Leraürde yaay kes verler kullanılarak, sekörün karlılığı ve yoğunluğu arasındak lşkler uygulamalı olarak oraya koyan çok sayıda araşırma bulunmakadır (SCHWARTZMAN, 1959; JONES ve ark, 1973; HART ve ark., 1977; MARTIN, 1979; GEITHMAN ve ark., 1981; SALLINGER, 1990). Bu çalışmalarda karlılık ve yoğunluk arasındak lşk k aşamada belrlenmekedr. İlk aşamada, marjnal malyen blnmes durumunda doğrudan bu değern kullanımı le pazar gücü hesaplanablmekedr. Ancak, marjnal malyee lşkn verlern elde edlmes kolay olmadığından bunun yerne genellkle fya-malye marjı, Tobn s ve ger dönüşüm oranı gb değerler kullanılmakadır. İknc aşamada se her br sekör çn hesaplanan değerler le pazar gücünü ekledğ düşünülen açıklayıcı değşkenler arasındak regresyon model ahmn edlerek sekörler arasındak pazar gücü farklılığı belrlenmekedr. Pazar yapısı ve karlılık arasındak lşk yaygın olarak sekörün karlılığı, seköre grş koşulları B, alep koşulları D ( ) ( ) ( ) ve frmaların ürem ve fyalandırma konularındak orak harekelern ( C) belrleyen değşkenlerce açıklanmakadır. Bu ekleşm aşağıda verlen fonksyonel lşk le belrlmekedr (MARTIN, 1979). = f B, D, C [1] ( ) Pazar gücünün belrlenmesnde geleneksel yaklaşım endüsryel organzasyon leraüründe yaygın br şeklde kullanılmış olmasına karşın aşağıda belrlen öneml eksklkler ve dezavanajları çermekedr: Q 92

5 Alanya İşleme Faküles Dergs 2/1(2010) Sekör karlılığını ekledğ belrlen fakörlern br çoğu kavramsal olup bunlara lşkn güvenlr ver emn güç olmakadır. Örneğn, sermaye malye ve reklam harcamaları pazar gücü hesaplanmasında kullanılan değşkenler olmasına karşın bu değşkenlern güvenlr br şeklde elde edlememes nedenyle pazar gücü ahmn modellerne genellkle dahl edlememekedr. Bu durum sonuçların yanlı olmasına neden olmakadır. Dğer arafan, modele dahl edlen bazı açıklayıcı değşkenlere lşkn ölçüm sorunu bulunmakadır. Örneğn, pazar gücünün ahmnnde kullanılan en öneml değşkenlerden br anes yoğunluk oranı olmakla brlke bu değşken hesaplanırken hala mkarları dkkae alınmamakadır. Geleneksel yaklaşımda, pazar payı le kısa dönem karlar arasındak yüksek korelasyonun sekörde eknszlğe neden olduğu varsayılmakadır. Bununla brlke bu fade her zaman geçerl değldr. Örneğn, seköre grşn zaman aldığı durumlarda yüksek rekaben mevcu olduğu sekörlerde ble kısa dönemde yüksek karlar elde emek mümkündür. Bu nedenle kısa dönem yerne uzun dönem kar ölçülernn kullanılması gerekmekedr. Dğer arafan, yoğunluk ve karlılık arasındak lşk büyük frmaların küçük frmalara göre daha ekn veya yenlkç olması durumunda oraya çıkablmekedr (DEMSETZ, 1973; PELTZMAN, 1977). Bu se sekörün değl frmanın kend pazar payı le açıklanablr. Buna karşın, geleneksel yaklaşımda genellkle frma yerne sekörün yoğunluğu dkkae alındığından, yoğunlukla karlılık arasındak lşk fazla açıklayıcı değldr. SCP yaklaşımında pazar gücü ve yoğunluk arasındak lşknn üm sekörler çn aynı olduğu varsayılır. Bu durumda, sekörlern farklılığı göz önünde bulundurulduğunda yaay kes ver kullanmak yerne zaman sers verler kullanılarak sekörün rekabe gücündek gelşmelern ahmn edlmes gerekmekedr. Amprk çalışmaların yoğunluk ve performans arasındak lşknn doğrusal olmadığını oraya koymasına karşın SCP yaklaşımında bu lşknn belrlenmesnde genellkle doğrusallık varsayımı yapılmakadır. SCP çalışmalarının öneml br kısmında pazar gücünü açıkladığı varsayılan değşkenlern amamının dışsal olduğu kabul edlr. Ancak, performans, yapı ve davranış gb fakörler pazar gücünü eklemekle brlke kendler de pazar gücünden eklenmekedr. Dolayısıyla, sadece ek yönlü lşk olmayıp k yönlü olduğundan modellern eş anlı olarak ahmn edlmes gerekmekedr. 93

6 S.A.HATIRLI-E.ÖZTÜRK-A.R.AKTAŞ/Pyasa Yapısının Belrlenmesnde Pazar Yen Endüsryel Organzasyon Yaklaşımı ( NEIO ) 1980 l yılların başlarında ekonomk eor ve ekonomerk modellemede oraya konulan yen yönemler ve blgsayar eknolojsnde meydana gelen gelşmeler Endüsryel Organzasyon alanında yen br yaklaşımı oraya çıkarmışır. Bu dönüm nokası Bresnahan ve Schmalensee (1987) arafından Endüsryel organzasyon alanında gerek eork gerekse uygulama açısından Rönasans dönem olarak adlandırmakadır. Bu dönem sonrası aynı zamanda Yen Endüsryel Organzasyon ( NEIO) olarak kabul edlmekedr. Geleneksel yaklaşımda, genellkle sekörler arası yaay kes verler kullanıldığından pazar yapısı ve performansın ölçülmesnde kullanılan paramereler güvenlrlğ arışılan veya elde edlmes nspeen zor olan frma muhasebe kayılarından hesaplanmakadır. Bu anlamda, geleneksel yaklaşıma yönellen en öneml eleşr eork emele dayanmamasıdır. Buna karşın, NEIO çalışmalarında zaman serler veya frma bazlı verlern kullanılmasından dolayı paramereler daha güvenlr br şeklde ahmn edleblmekedr., geleneksel yaklaşıma göre SCP k emel NEIO ( ) NEIO avanaja sahpr. İlk olarak, da marjnal malye ve pazar gücü doğrudan yapısal modeller yardımıyla ahmn edlmekedr. İknc olarak se pazar gücünü ekleyen çeşl fakörlern ekler yapısal modeller sayesnde oraya konablmekedr. NEIO yaklaşımı le olgopol modellernde pazar gücünün belrlenmesnde malye, alep ve frma davranışının blnmes gerekmekedr. Bu yaklaşımda seköre lşkn fya ve mkarlar zaman sers verlernden elde edlerek çsel değşkenler, malye ve alep fonksyonlarını kaydıran değşkenler se dışsal değşkenler olarak kabul mekedr. Dğer arafan, geleneksel yaklaşımın ers olarak Fya-Malye marjı onun yerne geçecek olan br değşken kullanmak yerne yapısal modellerde doğrudan elde edleblmekedr. Yen endüsryel organzasyon yaklaşımında fya ve malye değşkenler arasındak lşk brnc sevyeden ürev yardımıyla mevcu gözleneblen ver senden ahmn edlmekedr. İler düzeyde mkro ekonomk eor ve ekonomernn büünleşmes sayesnde se pazar gücü, Lerner ndeks ve pazar yapısına a ölçüler oraya konulmakadır Pazar Gücünün Teork Olarak Tahmn Pazar gücü ahmn çn k emel yaklaşım bulunmakadır. Bu yaklaşımlar leraürde paramerk ve paramerk olmayan yaklaşımlar olarak blnmekedr. Yen Endüsryel Organzasyon yaklaşımında paramerk olarak pazar gücünün ahmnne lşkn emel olarak 5 sraej bulunmakadır. Bu sraejler, alep, malye yapısı, sekörün yapısı ve arz şoklarının karşılaşırmalı sak analzler le marjnal malyen doğrudan ahmn edlmesdr (BRESNAHAN, 1989). Bu yönemler çnde marjnal malyen ahmn edlerek pazar gücünün belrlenmes en yaygın olarak kullanılmakadır. Bu yaklaşımı lk olarak gelşren ve uygulayan araşırıcılar 94

7 Alanya İşleme Faküles Dergs 2/1(2010) Appelbaum (1979, 1982) ve Bresnahan dır (1982). Pazar gücünün yapısal br modelden eork olarak ahmn Bresnahan ın (1982) yaklaşımı dkkae alınarak aşağıda açıklanmışır. Bu yaklaşımda öncelkle br sekörde n ane frma olduğu, her br frmanın homojen br mal üreğ q ( q,..., ) mkarının Q = nq q n 1, sekörde ürelen oplam mal olduğu ve frmaların aynı malye yapısına sahp oldukları kabul edlr. Sekörün alep fonksyonu genel formda aşağıdak eşlkek gb fade edleblr; Q = Q P, Z [2] ( ) Bu eşlke P lgl malın zamanındak pyasa fyaını, Q, zamanındak oplam alep mkarını (sekörün oplam çıkısını) ve Z se alepek değşklğe neden olan dışsal değşkenler vekörünü fade emekedr. Fya ve mkarın eş anlı belrlenmesnden dolayı [2] numaralı eşlk aşağıdak gb ers alep fonksyonu formunda belrleblr; P = P Q, Z [3] ( ) İlgl mal çn yukarıda fade edlen alep ve ers alep fonksyonlarının aşağıda belrlen koşulları sağladığı varsayılır: P 0 değernn sıfırdan büyük TR P * Q a) Pozf fyaın sağlanablmes çn ( ) olduğu, Q > 0 ( Q) > 0 P '( Q) < 0 b) ve ve P koşulları sağlanarak alebn negaf eğml olduğu, c) > 0 ve QP Q M (M sınırlı br sayı) koşulları sağlanarak Q ( ) alep eğrsnn her k eksen de kesğ varsayılır. Bu varsayım oplam gelr sınırlı hale gererek frmaların sonsuz kar sağlamalarını olanak dışı bırakması bakımından önemldr. İlgl sekörün oplam gelr ( TR ) se aşağıdak formda fade edlr; = [4] Toplam gelr fonksyonunda Q ya göre kısm ürevn alınması sonucunda algılanan marjnal gelr MR ( λ ) se aşağıdak eşlkle fade edlr: P MR = p + λ * Q [5] Q Bu eşlke [5] λ, fya ve marjnal malye arasındak farkı fade modelden ahmn edlecek olan pazar gücü kasayısını fade emekedr. Pazar gücü kasayısının ( λ ) sayısal değer 0 le 1 arasında değşr. Şaye, sekördek 95

8 S.A.HATIRLI-E.ÖZTÜRK-A.R.AKTAŞ/Pyasa Yapısının Belrlenmesnde Pazar frmalar fya kabul edc durumda se pazar gücü kasayısı 0 olup marjnal gelr marjnal malyee MC eşr. Bu durumda frmalar am (MR) ( ) rekabe koşulları alında maksmum kara ulaşırlar ve karşılaşmış oldukları alep eğrs se yaay eksene paraleldr. Buna karşın, pazar gücü kasayısı λ = 1 se bu durumda sekörde monopol pyasasının hakm olduğu kabul edlr. Courno modelnde se her frma denge sevyesnde aynı mkarda mal üreğ ve pazar payları aynı olduğu çn λ = Pazar gücünün ahmn edleblmes çn ayrıca oplam malye fonksyonunun belrlenmes gerekmekedr. Genel olarak sekörün oplam malye fonksyonu aşağıdak eşlkle fade edleblr; C = C Q, W [6] ( ) C Bu eşlke, sevyesndek ürem çn oplam malye, se malye Q kaymasına neden olan dışsal değşkenler vekörünü fade emekedr. Denge sevyes se marjnal malyen marjnal gelre eş olduğu nokada gerçekleşr ve [5] numaralı eşlke dkkae alınarak aşağıdak eşlkle fade edlr; 1 n (, ) (, ) P Q Z C Q W P( Q, Z) + λq = Q dr. Q Bu eşlk ayrıca aşağıdak eşlkle de fade edleblr; (, ) (, ) C Q W P Q Z P( Q, Z ) = λq Q Q Yukarıdak eşlk [8] fya, dışındak davranışı oraya koymaya mkan verdğ çn genellkle opmal denklem olarak adlandırılır ve pazar gücünü ahmn çn emel denklemlerden br anesdr. Ters alep fonksyonunun P = P Q, Z ) ahmn edlmes le alep eğrsnn eğm hesaplanablr, ( ( ) P ( Q, Z ) Q. Yukarıda fade edlen [7] veya [8] numaralı çözüm eşlklernde ahmn edlen alep eğrsnn eğmnn de kullanılması le pazar gücü kasayısı ve çıkı sevyesne göre sab olduğu kabul edlen marjnal malye ahmn edleblr. Bu eşlğn [8] ahmn sonucunda pazar gücü kasayısı le ers alep fonksyonunun eğmnn çarpımı bleşk olarak hesaplanır. Dolayısıyla, pazar gücü kasayısı elde edlen değern ers alep fonksyonunun eğmne bölünerek elde edlr. Tahmn edlen pazar gücü kasayısı çn k emel yorum bulunmakadır (BRESNAHAN, 1989; PERLOF, 1992). İlk yoruma göre, daha önce fade edldğ gb pazar gücü kasayısı fya ve marjnal malye arasındak farkı fade eder. Bu yorum, önce [6] numaralı eşlğn aşağıdak şeklde yenden düzenlenmes ve daha sonra her k arafın P ye bölünmes le maemaksel olarak göserleblr. W [7] [8] 96

9 Alanya İşleme Faküles Dergs 2/1(2010) P P MC = λ * Q Q [9] P λ * Q P MC Q λ L = = =, P P µ [10] Bu eşlke [10] µ alep esneklğn ve λ se pazar gücü ndeksn fade emekedr. İlgl eşlk yardımıyla aynı zamanda frmaların pazar paylarını da dkkae alan Lerner ndeks aşağıda belrlen eşlkle fade edleblr; 2 P MC S HHI = = [11] L = S P ε Bu eşlke HHI daha önce belrldğ gb Herfndahl-Hrschman İndeksn ve S, nnc frmanın endüsr çıkısı çndek payını fade emekedr. Buna göre, [11] numaralı eşlk fya marjının alep esneklğne ve sekördek frma sayısına veya sekörün yoğunluğuna bağlı olduğunu fade emekedr. Uygulamalı endüsryel organzasyon çalışmalarında HHI versnn mevcu olmadığı durumlarda genellkle bu değşken yerne sekörün yoğunluğunu fade eden CR 4 ölçüü kullanılır. Yukarıda belrlen pazar gücü fadeesnn yanısıra endüsryel organzasyon leraüründe öneml olan br dğer fade de beklen değşm kasayısıdır. Frmanın beklen değşm nnc frmanın çıkı mkarını değşrdğ zaman dğer frmaların ve buna bağlı olarak sekör çıkısının nasıl değşeceğnn beklensn fade eder (BOWLEY, 1924). Beklen değşm kasayısı eork olarak -1 ve +1 arasındadır. Bu kasayı -1 se br frma çıkı sevyesn arırdığı zaman rakbnn de buna epk gösererek çıkı sevyesn arıracağını fade eder. Bu durumda, frma çıkı sevyesnde değşklk yapmasının gereksz olduğunu fark eder. Beklen değşm kasayısı 1 se frma, rakp frmanın pasf br şeklde karşılık vereceğn fade eder. Dğer br fadeyle, frma çıkı sevyesn arırdığı zaman rakb çıkı sevyesn azalır. Beklen değşm kasayısının sıfır olması se br frmanın çıkı mkarını arırdığında rakbnn çıkı mkarını değşrmemes ve dolayısıyla Courno dengey fade eder. Br sekörde n ane frma olduğu, sekörün oplam çıkısının ve nnc frmanın değşm kar π = max Pq q µ kadar çıkı üreğn varsayarsak nnc frmanın beklen ( π ) maksmzasyonu yardımıyla aşağıdak şeklde fade edlr; C ( q ) [12] Q Kar maksmzasyonu denklemnde ( nnc frmanın) ürevnn alınması le aşağıdak eşlk elde edlr; q ye göre kısm 97

10 S.A.HATIRLI-E.ÖZTÜRK-A.R.AKTAŞ/Pyasa Yapısının Belrlenmesnde Pazar π P Q P Q q j C = P+ q + = 0 q Q q j Q qj q q I II [13] Yukarıdak eşlke [13] paranez çndek lk fade nnc frmanın yalnızca kendsnn çıkı sevyesn değşrmesnn doğrudan pyasa fyaına olan eks le lglenmedğn fade emekedr. Nekm, aynı zamanda nnc frmanın çıkı sevyesndek değşme karşı dğer frmaların çıkı sevyelerne lşkn kararları ve buna bağlı olarak pyasa fyaının nasıl ekleneceğn de paranez çndek knc fade açıklamakadır. Yukarıda fade edlen [13] numaralı eşlk aşağıdak eşlklerle de fade edleblr; π P C [ 1 γ ] π q Q q veya = P+ q + = P [ γ ] C P+ q 1+ = Q q q 0 [14] [15] j İlgl eşlklerde γ = olup beklen değşm kasayısı olarak j q adlandırılır. Bu kasayı daha önce belrldğ gb nnc frmanın çıkı sevyesnde küçük br değşm gerçekleşğnde nnc frmanın buna olan epksnn beklensn fade eder. Şaye, γ = 0 j se Courno-Nash çözümü elde edlr. Dğer frmaların amamının beklen değşm kasayısı sıfır ken en azından br frmanın beklen değşm kasayısı sıfırdan farklı se, γ 0, bu durumda en azından br frmanın dğer frmaların davranışları le lgl olduğunu fade eder. Courno-Nash denges beklen değşm dkkae alınarak aşağıda açıklanmışır. Tüm frmaların aynı malye fonksyonuna sahp olduğu varsayımı le [15] numaralı eşlk aşağıdak şeklde fade edleblr; P C P+ q 1+ ( n 1) γ = Q Q veya ( n ) P 1+ 1 γ C P+ Q Q n Q [16] = [17] 98

11 Alanya İşleme Faküles Dergs 2/1(2010) P Yukarıdak eşlkek P(). + λ Q = Q fades dkkae alındığında Q C [17] numaralı eşlken pazar gücü kasayısı ve beklen değşm kasayısı arasındak lşk 1+ λ = ( n 1) n γ (.) le fade edlr. Daha önce elde edlen [8] numaralı eşlk le beklen değşmn de çeren [14] nolu eşlk arasındak fark ermnolojk yaklaşımdan kaynaklanmakadır (BRESNAHAN and SCHMALENSEE, 1987; PERLOFF, 1992). Beklen değşm kasayısı frma bazlı ver olduğundan her br frma çn ayrı opmal denklemler sayesnde ahmn edleblr. Zaman sers ver mevcu se nnc frmanın her br nnc frma çn beklens ahmn edleblr (SPILLER ve FAVORA, 1984; GEFLAND ve SPILLER, 1987; BRESNAHAN, 1981;1987). Leraürde beklen değşm kasayısı farklı anlamları fade edecek şeklde yorumlanmakadır. Br arafan bu kasayı sekördek frmaların brlke oralama karar verme sevyesn fade ederken dğer arafan se frmaların orak olerans sevyesn gösermekedr. Bununla brlke oyun eorsler se beklen değşm kasayısını eork olarak güçlü görmemekedrler (MARVEL, 1978). Beklen değşm le lgl lk çalışmalardan br Bowley (1924) arafından yapılmışır. Bowley nnc frmanın beklen değşmn dğer frmanın reaksyon fonksyonunun eğm olarak dkkae almışır. Geleneksel yaklaşımda olgopol yapısı genellkle önceden belrlenrken, Yen Endüsryel Organzasyon yaklaşımında se yapısal modellerden belrlenr. j Q q hakkında ön varsayım yapılmayıp Yukarıdak açıklamalara göre pazar gücü ( λ ) le beklen değşm kasayıları ve Lerner ndeksnn alernaf değerlerne göre pyasa yapılarına lşkn blg aşağıdak abloda verlmşr. Tablo 1. Temel Kasayılara Göre Pyasa Yapıları λ v L Pyasa Yapısı Rekabec ( 2ε ) Courno-Nash ε Karel * λ :[ 0,1], :[ 1,1] * γ Talep esneklğn fade eder. ε = Pazar Gücünün Tahmnnde Belrlenme Sorunu ve Çözümü Yukarıda açıklanan pazar gücü kasayının eork olarak oraya konmasının yanı sıra en öneml sorunlardan br uygulamalı çalışmalarda bu kasayının 99

12 S.A.HATIRLI-E.ÖZTÜRK-A.R.AKTAŞ/Pyasa Yapısının Belrlenmesnde Pazar belrl olarak ahmn edlp edlememesdr. Belrlenme [8] numaralı eşlk yardımıyla açıklanablr. Talep fonksyonunun ndrgenmş formundak λ ve ers alep kasayısı µ olarak anımlandığında, µ pazar gücü kasayısı ( ) fonksyonunun eğmnn ( P (.) Q ) br bleşm olarak elde edlr. Bu durumda fazladan br blgye sahp olmaksızın, pazar gücü kasayısının eksn µ den ayırmak mümkün değldr. Bununla brlke marjnal malye, çıkı sevyesne göre sab se pazar gücü kasayısı alep fonksyonunun eğm ( Q(.) P) le çarpımı sonucuna λ µ ( Q(). P) 1992; DEODHAR and SHELDON, 1995). ( ) = eş olur (PERLOFF, Bununla brlke eork olarak çıkıdak değşmeler karşısında marjnal malye sab değldr ve bu durumda pazar gücü kasayısı hesaplanamaz. Pazar gücü kasayının belrsz olduğu durum aşağıdak şekl yardımıyla da açıklanablr. P α Z 2 Şekl 1. Talep Eğrsnn Paralel Kayması (Belrsz) MC E 1 E 2 MC MR MR 2 D 1 D 2 Q Yukarıdak şeklde, lgl malın fyaını, alep mkarını, doğrusal alep eğrsn ve P Q D1 MR 1 MC MC se lgl alep eğrsnn marjnal gelrn fade emekedr. Ayrıca, şekldek ve se sırasıyla am rekabe ve c monopol pyasaları çn marjnal malye gösermekedr. Başlangıç olarak, pyasa E1 nokasında (P1, Q 1 ) dengede olup alep eğrs ( D 1) ve buna bağlı marjnal gelr ( MR 1) elde edleblr ancak malyeler doğrudan gözlenemez. Şekl 1 e göre, başlangıça am rekabe pyasasında denge marjnal malyen MC ) alep eğrs D1 le kesşğ E 1 nokasında ( ) ( c 100 m P = MC c

13 Alanya İşleme Faküles Dergs 2/1(2010) gerçekleşmekedr. MR E 1 nokası aynı zamanda monopol ve olgopol pyasaları MC ( ) MR = MC m çn 1 n m le kesşğ nokada 1 denge sevyes olablr. Dışsal br değşkenn (gelr, zevk-erchler vb.) eks le alep eğrs D 1 den D2 ye ve MR1 den MR2 ye kayarsa yen denge nokası fyaın P2, alep edlen mkarı se Q2 olduğu E2 nokasında gerçekleşr. Bu denge nokası yukarıda açıklandığı gb am rekabe, monopol ve olgopol pyasaları çn denge nokası olablr. Bu açıklamalara göre, marjnal malye blnmeden am rekabe pyasasını monopol veya olgopol den ayırmak mümkün olmamakadır. Bu durum aynı zamanda alep denklemler ve marjnal malye fonksyonunun maemaksel kalıpları kullanılarak açıklanablr. Sekör çn ers alep fonksyonunun doğrusal formda olduğu kabul edlerek marjnal gelr eşlğ aşağıdak şeklde belrleblr. MR p + λ Q [18] Q ( λ) p * Ters alep fonksyonu kullanılarak opmal denklem se aşağıdak şeklde fade edlr; p MR( λ) = p+ λ * Q= p+ λ( α1+ α3z) * Q= M Q Marjnal malye, çıkı sevyes ( ) değşkenler vekörünün ( w) C [19] Q le grd fyaları, klm koşulları vb. dışsal doğrusal br fonksyonu olduğu kabul edlerek aşağıdak eşlkek gb fade edleblr; MC = β + β Q + β w + [20] ε 2 Buna göre, 6 numaralı denklemn yenden düzenlenmes le opmal denklem aşağıdak şeklde fade edlmşr; ( ) p β0 β1 λα1 Q λα3zq β2w ε2 = [21] Opmal denklemnde, fyaın, sab kasayı,, ve üzerne regresyonu le Q ZQ w λ *α ZQ ermnn kasayısını fade eden 3 ahmn edlr. Bu kasayının ( λ *α 3 ) ers alep fonksyonundan ahmn edlen α 3 kasayısına bölünmes le pazar gücü kasayısı ( λ ) ahmn edlr. Pazar gücü kasayısının ahmn edleblmesnn neden Z değşkennn ZQ) ekleşme grmes ( ve alep eğrsnn eğmnde meydana gelen değşmedr. Şaye, opmal denklemnde α = 0 3 se veya modelde erm yok se pazar gücü kasayısı anımlı değldr. Opmal denklemnde α n ers alep β olup 1 le lşkl olan dğer fade se ( )Q 1 λα 1 Q le ZQ λ 101

14 S.A.HATIRLI-E.ÖZTÜRK-A.R.AKTAŞ/Pyasa Yapısının Belrlenmesnde Pazar fonksyonundan blnmesne karşın bu erm aynı zamanda marjnal malye fonksyonunun eğmne bağlıdır ( β 1). Bununla brlke, β 1 kasayısı doğrudan ahmn edlemedğnden pazar gücü kasayısı ahmn edlemez. Bu durumu Şekl 1 le açıklanmaya devam edlrse, şaye α 0 se ve Z değşken Z kadar ararsa, alep değşkennn dkey eksen kesm nokası 3 = arar. Buna bağlı olarak, başlangıçak alep eğrs ( ) 1 α2 Z kadar D paralel olarak D 2 ye kayar. Yukarıdak açıklamalardan ve şeklden de görüldüğü gb alep eğrsnn paralel kayması durumunda pazar gücü kasayısı sadece Z değşkenndek değşklkle ahmn edlememekedr. Dğer arafan şaye 0 α se Z değşkenndek kayma pazar gücü 3 kasayısını ahmn eme ve buna bağlı olarak pazar yapısının belrlenmesne olanak sağlar. Şekl 2 den de görüldüğü gb Z arığı zaman, yen alep eğrs başlangıçak denge sevyes E erafında döner. Dğer br ( 3 D ) ( ) fadeyle yen alep eğrsnn eğm önceknden farklıdır. Bu durumda, yen alep eğrs çn denge sevyes değşmeyerek E 1 nokasında gerçekleşr ve bu da pazar yapısının am rekabe olduğunu fade eder. Dğer arafan, pazar yapısı monopol se denge nokası monopolcünün marjnal malyenn ( MC m ) marjnal gelrne ( MR3 ) eş olduğu nokaya karşılık gelen E 3 nokasında gerçekleşr. 1 P Şekl 2. Talep Eğrsnn Dönmes (Belrl) MC c E 3 E 1 MC m M R 3 MR 1 D 3 D 1 Q 102

15 Alanya İşleme Faküles Dergs 2/1(2010) Yukarıdak açıklamalara göre, pazar gücü kasayısının ahmn edlmesnn emel neden alep eğrsnde meydana gelen paralel kayma dışındak değşmdr. Talep eğrsnde bu değşmn gerçekleşeblmes çn alep eğrsnn yaygın olarak kullanılan doğrusal ve logarmk fonksyon kalıbında olmaması gerekr (LAU, 1982). Buna karşın, uygulamalı çalışmalarda doğrusal formda fonksyon kalıbı yaygın olarak kullanılmakadır. Doğrusal formda fonksyon kalıbı kullanıldığında alep eğrsnn dönmesn sağlayacak olan fyaın Z değşken le bleşm olan veya çıkının kares gb doğrusallığı bozacak br ekleşm ermnn modele dahl edlmes gerekmekedr. Aks durumda, doğrusal veya logarmk fonksyonlarda Z nn ayrışırılablr olmasından dolayı alep eğrsnde paralel kaymalar meydana gelmeke ve pazar gücü kasayısı ahmn edlememekedr (LAU, 1982). 3. Pazar Gücü Tahmnne Yönelk Bazı Uygulamalı Çalışmalar Bu bölümde Yen Endüsryel Organzasyon yaklaşımına göre pazar gücü ahmnne lşkn leraürde yer alan başlıca çalışmalar verlmşr. Jus ve Chern (1980) domaes seköründe dışsal arz şoklarının olması durumunda olgopson gücünün varlığını karşılaşırmalı sak yaklaşımıyla ncelemşr. Çalışmada olgopson gücünün ahmn emel amaç olduğu çn sadece arz esneklğndek değşm dkkae alınmışır. Dışsal değşken olarak se hasa eknolojsndek değşm dkkae alınmışır. Araşırma sonucunda, domaes şleme seköründe pazar yapısının olgopson olduğu sonucuna ulaşılmışır. Gollop ve Robers (1979) le Appelbaum un (1979, 1982) çalışmaları Yen Endüsryel Organzasyon da marjnal malyen kullanılarak pazar gücünün es edlmesndek lk çalışmalar olarak kabul edlr. Gollop ve Robers, olgopolsk br pazarda frmalar arasındak davranış bağımlılığını oraya koyan br model gelşrmşlerdr. Model, frmanın beklen değşmlern de dkkae alan ürec denges çn emel koşullara dayanmakadır. Robers 1984 yılında yapmış olduğu çalışmada Gollop ve Robers n yaklaşımlarını genşlemşr. Robers domnan frma modeln kullanarak pazar gücünü ahmn emş ve olgopol pyasasında kısa dönemde frmanın fya davranışlarını da çeren br model gelşrmşr. Uygulama olarak A.B.D de kavrulmuş kahve sekörünün dkkae alındığı çalışmada, sekördek en büyük k frmanın fyaı kabul edc olmadıkları sonucuna ulaşılmışır. Lopez (1984) sekördek yoğunluk oranı ve pazar gücü lşksn oraya koymak çn Kanada gıda sekörüne lşkn uygulamalı br çalışma yapmışır. Lopez, çalışmasında yoğunluk oranındak değşmelern fya marjınal ve pazar gücü üzerne olan eklern araşırmışır. Araşırma bulgularına göre, Kanada gıda sekörünün am rekabe pyasası koşullarında olmadığı ve yüksek sevyede yoğunluğun frmaların brlke hareke eme sevyelern arırdığını fade eden emel sonuçlara ulaşılmışır. 103

16 S.A.HATIRLI-E.ÖZTÜRK-A.R.AKTAŞ/Pyasa Yapısının Belrlenmesnde Pazar Pazar gücünün ölçülmesne lşkn br dğer yaklaşım se Hall (1986) arafından oraya konulmuşur. Hall, dğer koşullar sabken ürem mkarındak değşklk yardımıyla marjnal malyen doğrudan gözlenebleceğn ve değşmnn malye üzerne eksnn ölçülebleceğn varsaymışır. İlgl çalışmada, Hall, kar maksmzasyonu varsayımı yerne malyeek gerçek değşmeler dkkae almış ve alep eğrsnn eğmn ahmn emşr. Fya, çıkı ve grd fyaları le mkar verlernden doğrudan gözlenen marjnal malye le fya eşğnn es edldğ bu çalışma ölçeğe göre ger varsayımına dayanmakadır. Yen Endüsryel Organzasyon yaklaşımında pazar gücünün belrlenmesnde en yaygın kullanılan yaklaşımlardan br Appelbaum (1979; 1982) arafından gelşrlmşr. Appelbaum, gözleneblen marjnal malye vers olmaksızın ürem ve malye yapısı arasında dual br model gelşrerek br frmanın fya davranışını oraya koymuşur. İlgl çalışmada, alep fonksyonları, ahmnn güvenrllğn arırmak çn marjnal malye fonksyonları yardımıyla ahmn edlmşr. Her br frmanın alep denklemler se Shephard Lemma yardımıyla elde edlmşr. Bunu akben, alep denklem, arz lşksn oraya koyan modellerle brlke alep denklemlernn oluşurduğu model ssem olarak ahmn edlmşr. Çalışmada, endüsrnn alep ve malye fonksyonları olarak Cobb-Douglas ve Leonef p fonksyonlar kullanılmışır. Appelbaum, homojen br ürün çn monopol gücü sevyesn belrlemek çn br ndeks oluşurmuşur. Bu ndeks nnc frma çn aşağıdak şeklde fade edlmekedr: P C P Q q Q = = εθ q Q P Q q Bu eşlke, q nnc frmanın çıkı sevyesn, bulunduğu sekörün oplam çıkı esneklğn fade emekedr. İlgl eşlkek ( Q ) sevyesn ve θ se n Q= q = 1 n [22] frmanın ε se ers alep nnc frmanın çıkı sevyesnde meydana gelen % değşmn sekörün oplam çıkı sevyesnde meydana gerdğ % değşm fade eden beklen değşm esneklğ kasayısıdır. Buna göre, pazar gücü ndeks, α = εθ, olup br frmanın beklen değşm esneklğ le ers alep esneklğnn çarpımına eşr. Appelbaum arafından oraya konan bu yaklaşım pazar yapısının belrlenmesnde yaygın olarak kullanılmakadır. [21] nolu eşlğn sol arafı fya le marjnal malye arasındak farkı fade emekedr ve am rekabe durumunda eşlğn sağ arafı sıfıra ( 0 ) eş olurken dğer durumlarda eksk rekabe fade emekedr. Appelbaum gelşrmş olduğu model A.B.D. eksl, kauçuk, elekrk vb. sekörlernde pazar gücünün varlığını es emek çn uygulamışır. Schroeer (1988) Appelbaum un modeln arım ekonoms dalında uygulayan lk araşırıcılardandır. Schroeer, Appelbaum un yaklaşımını genşleerek 104

17 Alanya İşleme Faküles Dergs 2/1(2010) monopol ve monopson gücünü eş anlı olarak A.B.D. e pakeleme seköründe uygulamasını yapmışır. Araşırma sonucunda, düşük sevyede monopol ve monopson gücünün olduğu belrlenmşr. Schroeer ve Azam (1988) arafından brbryle lşkl olan mallara a sekörlerdek frmaların fya kabul edc olup olmadıklarını Appelbaum un yaklaşımıyla ncelemşlerdr. Uygulama olarak sığır ve domuz e sekörlernn ncelendğ çalışmada pazar gücünün belrlenmesnde çapraz-beklen esneklğ de dkkae alınmışır. Araşırma sonucunda e pakeleme seköründe pazar gücünün olduğu faka çapraz eknn pazar gücü üzerne sasksel olarak br eksnn olmadığı sonucuna ulaşılmışır. Azam ve Pagoulaos (1990) ve çıkı düzeylernde pazar gücünü dğer çalışmalardan farklı olarak malye fonksyonu yerne ürem fonksyonu kullanarak ahmn emşlerdr. Araşırma sonucunda gerek gerekse çıkı bakımından A.B.D. de e pakeleme sekörünün am rekabe koşullarında olmadığı sonucuna ulaşmışlardır. Jones ve Voros (1993) domnan frma modeln kullanarak A.B.D. de dondurulmuş paaes seköründe pazar gücünü ahmn emşlerdr. Analz sonuçlarına göre, perakende düzeyde faalye göseren frmalar çn pazar gücü kasayısı 0.31 olarak ahmn edlmşr. Buna göre, sekörde frmaların ora sevyede pazar gücüne sahp olduğu sonucuna ulaşılmışır. Bhuyan ve Lopez (1997) A.B.D de gıda ve üün sekörü çn olgopol gücü ve ölçek ekonomsn ncelemşlerdr. Bu çalışmada, sab olmayan ölçek ekonomsn de dkkae alablmek çn yaygın olarak kullanılan Genelleşrlmş Leonef yerne ranslog malye fonksyonu kullanılmışır. Araşırma bulguları, ncelenen 40 sekörden 37 snde çıkı fyalarının belrlenmesnde olgopol gücünün varlığını gösermşr. Haırlı (2000) arafından Yen Endüsryel Organzasyon yaklaşımı le Türkye de sü sekörünün pazar gücü perakende sevyesnde ahmn edlmşr. Yapısal modeln ahmn sonucunda pazar gücü kasayısı 0.11 olarak hesaplanmışır. Bu kasayıya göre, Türkye de sü sekörünün perakende düzeyde am rekabee yakın olduğu sonucuna varılmışır. Daha önce belrldğ gb yüksek sevyede yoğunluk, ölçek ekonoms ve ürün farklılaşırması vb. pazar gücünü ekleyen öneml fakörlerdr. Br sekörün yoğunluk oranındak arış br arafan poansyel pazar gücü le kaygıları arırırken dğer arafan se ölçek ekonomler nedenyle malyelern düşmesne ve sekörün daha ekn olmasına neden olablr. Bu nedenle yoğunlukan kaynaklanan pazar gücü ve malye eknlğ eklernn ayrışırılması da oldukça önemldr. Yoğunluk oranında meydana gelen değşm necesnde malye eknlğ pazar gücü eknlğnden daha baskın se yoğunlukak arış oplum çn sosyal refaha arışa neden olablr. Dğer arafan, örneğn, frmalar ölçek ekonoms alında faalyelerne devam edyorsa fya le marjnal malye arasındak fark pazar gücü çn y br göserge olmayablr (PAUL, C., ve MORRISON, J. 2001a; PAUL, C., ve 105

18 S.A.HATIRLI-E.ÖZTÜRK-A.R.AKTAŞ/Pyasa Yapısının Belrlenmesnde Pazar MORRISON, J., Bu nedenle, pazar gücü ve malye eklernn ayrışırılması Yen Endüsryel Organzasyon Yaklaşımı leraüründe kendne öneml br yer bulmuşur. Bu konuda lk çalışmalardan br Pelzman (1977) arafından yapılmış ve bunu Rosembaum (1984), Dckson (1994) ve Azam le Schroeer (1995), Haırlı (2000), Gugler ve Seber (2007) v.b araşırıcılar zlemşr. Azzam ın (1997) A.B.D. e pakeleme seköründek olgopson gücünü nceledğ ve pazar gücü le malye eknlğ eklern brbrnden ayırdığı çalışma bu konudak emel çalışmalardan br olarak kabul edleblr. İlgl konuda, Haırlı ve ark. (2006) arafından Türkye sü şleme seköründe perakende sevyesnde pazar gücü ve malye eknlğn brbrnden ayıran br çalışma yapılmışır. Araşırma sonucunda, sü şleme seköründek frmaların sü şleme malyelernn azalması nedenyle pazar güçlernn arığı ve pazar gücü eksnn malye eknlğnden daha baskın olduğu sonucuna ulaşılmışır. Br sekörde veya uluslararası pazarda bazı ürünlern ürem, hracaı veya halaında bazı frma veya ülkeler öneml pazar payına sahp olablrler. Bu durumda NEIO yaklaşımı le farklı modeller gelşrlerek lgl pazarlarda baskın frma, hracaçı veya halaçı ülke/ülkelern pazar gücüne sahp olup olmadıkları nceleneblr. Leraürde bu konuda yer alan başlıca çalışmalar aşağıda özelenmşr. Karp ve Perloff (1989) Prnç İhracaında Dnamk Olgopol konulu çalışmalarında prnç hraç eden ülkelern fyaı kabul edcm yoksa belrleycm olduklarını ncelemşlerdr. Bu amaçla çalışmada doğrusal kuadrak dnamk olgopol modeln kullanmışlardır. Analz sonucunda, prnç hraç eden ülkelern olgopol br yapı çnde ve am rekabe pyasasına brlke hareke eme davranışlarından daha yakın oldukları sonucuna ulaşmışlardır. Buschena ve Perloff (1991) Hndsan cevz yağı hracaında domnan ülke yaklaşımı le Flpnler n pazar gücünü araşırmışlardır. Araşırma bulguları, 1970 yılından önce am rekabee olan pyasanın, 1970 yılından sonrak yasal ve kurumsal değşklkler sonucunda Flpnlern sahp olduğu pazar gücünün br kısmını kaybemeye başladığını fade emekedr. Karp ve Perloff (1993) kahve hracaında olgopol yapının varlığını dnamk br model le ncelemşlerdr. Araşırma sonucunda, dünya kahve hracaında en öneml k ülke olan Brezlya ve Kolombya nın davranışlarının kısmen am rekabee yakın olduğu sonucuna ulaşılmışır. Deodhar ve Sheldon (1997) dünya kepekl soya unu hracaında pazar gücünü yapısal ekonomerk modelle ahmn emşlerdr. Bu amaçla, alep fonksyonu ve pazar gücü kasayısını ahmn emeye yarayan opmal (brnc sevyeden kar maksmzasyonları) denklemler elde emşlerdr. Ekonomerk olarak doğrusal olmayan üç aşamalı en küçük kareler yönem (NL3SLS) le ahmn edlen model le dünya kepekl soya unu hracaının am rekabe koşullarında gerçekleşğ sonucuna ulaşılmışır. 106

19 Alanya İşleme Faküles Dergs 2/1(2010) Haırlı ve ark, (2003) arafından yapılan br çalışmada, beş frmanın dünya muz carenn %80 n konrol eğ pazardan Türkye nn muz halaını am rekabe pyasası koşullarında gerçekleşrp gerçekleşremedğ ncelenmşr. Pazar gücü kasayısının yapısal modelden ahmn sonucu 0.19 olduğu belrlenmşr. Tahmn edlen pazar gücü kasayısına göre Türkye nn muz halaının am rekabe koşullarında gerçekleşmedğ faka frmaların davranışlarının am rekabe koşullarına monopolden daha yakın olduğu sonucuna ulaşılmışır. Haırlı ve ark, (2008) Türkye nn dünya fındık pyasasındak pazar gücünü Üç Aşamalı En Küçük Kareler (NL3SLS) yönem le ahmn emşlerdr. Araşırma sonucunda pazar gücü kasayısı 0.45 olarak ahmn edlmş olup dünya fındık pyasasının olgopol br yapıda olduğu ve Türkye nn dünya fındık pyasasını belrl ölçüde ekleme gücüne sahp olduğu sonucuna ulaşılmışlardır. Konu le lgl başlıca dğer çalışmalar olarak Murnnngyas (2000), Lopez (1993), Carer ve ark. (1999), Goldberg ve Mchael (1999), Baohu ve ark. (2004) belrleblr. 4. SONUÇ Endüsryel organzasyon çalışmalarının emel amaçlarından brs pazar gücünün ölçülmesdr. Pazar gücü, br frmanın ürününü marjnal malyen üzernde saablme yes olarak anımlanmakadır. Pazar gücü kavramı ksa eorsnde çok farklı boyularda ele alınablmeke ve çok farklı fakörlerden eklenebldğ çn ek br ölçü veya ndeksle hesaplanamamakadır. Pazar gücünü ekleyen fakörler; ürün farklılaşırması, pazar payı, pazara grş engeller, pazarın büyümes, dkey brleşmeler ve ölçek ekonomler olarak belrleblr. Lerner, Rohscheld, Papandreou ndeksler Kar oranları ndeksler leraürde pazar gücünü ölçmek çn kullanılan yönemlern başlıcaları olup brbrlerne göre avanaj ve dezavanajları bulunmakadır. Geleneksel yaklaşımda pazar yapısı, alıcıların ve saıcıların sayısı ve dağılımı, ürün farklılaşırması, pazara grş-çıkış kolaylığı, frmaların brleşme veya bölünmelern fade emekedr. Pazarın davranışı se, br pazarda frmaların karar alma süreçlern ve bu kararların nasıl uygulamaya konulduğunu açıklamakadır. Frmaların fya belrleme davranışları ve rakplerne karşı uumları da pazar davranışı çnde dkkae alınmakadır. Geleneksel yaklaşımda genel olarak; pazar yapısının pazarın davranışını, pazarın davranışının se performansı ekledğ kabul edlmekedr. Geleneksel yaklaşımda k emel hpoez bulunmakadır. İlk hpoeze göre br pazarda az sayıdak frma pazar hacm çnde öneml paya sahp se frmaların fya ve ürem mkarlarını belrlerken daha kolay orak hareke edeblecekler kabul edlmekedr. İknc olarak se büyük frmaların daha ekn olması nedenyle bu frmaların karlarının ve pazar paylarının daha yüksek olacağı varsayılmakadır. 107

20 S.A.HATIRLI-E.ÖZTÜRK-A.R.AKTAŞ/Pyasa Yapısının Belrlenmesnde Pazar Geleneksel yaklaşımda pazar yapısı ve performansına lşkn ölçülern elde edlmes gerekmekedr. Bu amaçla, pazar performansının belrlenmesnde en yaygın kullanılan ölçü; Lerner ndeks ken pazar yapısının belrlenmesnde yoğunluk ölçüler kullanılmakadır. Pazar gücünün belrlenmesnde geleneksel yaklaşımın yaygın br şeklde kullanılmasına karşın; sekör karlılığını ekledğ belrlen fakörlern br çoğu kavramsal olup bunlara lşkn güvenlr ver emn güç olması ve elde edlen sonuçların yanlı olmasına neden olması, pazar payı le kısa dönem karlar arasındak yüksek korelasyonun sekörde eknszlğe neden olduğu varsayılması, pazar gücü ve yoğunluk arasındak lşknn üm sekörler çn aynı olduğu varsayılması, bu lşknn belrlenmesnde genellkle doğrusallık varsayımı kabul edlmes ve değşkenler arasındak lşknn sadece ek yönlü lşk olmayıp k yönlü olduğundan modellern eş anlı olarak ahmn edlmesnn zorunluluğu gb eksklkler ve dezavanajları çermekedr Geleneksel yaklaşımında genellkle sekörler arası yaay kes verler kullanıldığından pazar yapısı ve performansın ölçülmesnde kullanılan paramereler güvenlrlğ arışılır ken NEIO çalışmalarında zaman serler veya frma bazlı verlern kullanılmasından dolayı paramereler daha güvenlr br şeklde ahmn edleblmekedr. NEIO, geleneksel yaklaşıma göre marjnal malye ve pazar gücü doğrudan yapısal modeller yardımıyla ahmn edlmes ve pazar gücünü ekleyen çeşl fakörlern ekler yapısal modeller sayesnde oraya konablmes gb avanajlara sahpr. NEIO yaklaşımı le olgopol modellernde pazar gücünün belrlenmesnde malye, alep ve frma davranışının blnmes gerekmekedr. Bu yaklaşımda seköre lşkn fya ve mkarlar zaman sers verlernden elde edlerek çsel değşkenler, malye ve alep fonksyonlarını kaydıran değşkenler se dışsal değşkenler olarak kabul edlmekedr. KAYNAKÇA APPELBAUM, E. (1979). Tesng he Prce Takng Behavor. Journal of Economercs, 9: APPELBAUM, E. (1982). The Esmaon of Degree of Olgopoly Power. Journal of Economercs, 19: AZZAM, A. M. and PAGOULATOS, E. (1990). Tesng Olgopolsc and Olgopsonsc Behavor: An Applcaon o he US Mea-Packng Indusry. Journal of Agrculural Economcs, 41: AZZAM, A. M. (1997). Measurng Marke Power and Cos-Effcency Effecs of Indusral Concenraon. The Journal of Indusral Economcs, 45(4):

21 Alanya İşleme Faküles Dergs 2/1(2010) BAIN, J.S. (1951). Relaon of Prof Rae o Indusry Concenraon: Amercan Manufacurng, Quarerly Journal of Economcs, 65: BAOHUI S., MARY, A. M., VENKAT, V. and SHUANG X. (2004). Esmaon of Marke Power n he U.S. Soybean Expor Markes. Seleced Paper Prepared for Presenaon a he Amercan Agrculural Economcs Assocaon Annual Meeng, Denver, Colorado, Augus 1-4. BHUYAN, S. and LOPEZ, R.A. (1997). Olgopoly Power n he Food and Tobacco Indusres. Journal of Agrculural Economcs, 79: BOWLEY, A. (1924). The Mahemacal Groundwork of Economcs. Oxford: Clarendon Pres. BRESNAHAN, T. F. (1981). Deparures from Margnal-Cos Prcng n he Amercan Auomoble Indusry. Journal of Economercs. 17: BRESNAHAN, T. F. (1982). The Olgopoly Soluon Concep s Idenfed. Economcs Leers, 10: BRESNAHAN, T. F. (1987). Compeon and Colluson n he Amercan Auomoble Indusry: The 1955 Prce War. Journal of Indusral Economcs, Blackwell Publshng, 35(4), , June BRESNAHAN, T. F. and SCHMALENSEE R. (1987). The Emprcal Renassance n Indusral Economcs: An Overvew. Journal of Indusral Economcs, 35(84): BRESNAHAN, T. F. (1989). Emprcal Sudes of Indusres wh Marke Power. Handbook of Indusral Organzaon, II eded by R. Schmalensee and R. Wllg, Elsever Scence Publshng Co. Inc., New York. BUSCHENA, D.E and PERLOFF, J.M. (1991). The Creaon of Domnan Frm Marke Power n he Coconu Ol Expor Marke. Amercan Journal of Agrculural Economcs. November, CARTER,C.A., MACLAREN, D. and YILMAZ, A. (1999). How Compeve s he World Whea Marke. Workng Paper No: , July 1999, Deparmen of Agrculural and Resource Economcs, Unversy of Calforna Davs, Case, Journal of Developmen Economcs, 41: DEMSETZ, H. (1973). Indusry Srucure, Marke Rvalry, and Publc Polcy. Journal of Law and Economcs, 16:1-9. DEODHAR, S.Y. and SHELDON, I. M. (1995). Is Foregn Trade (IM) Perfecly Compeve? An Analyss of he German Marke for Banana Impors. Journal of Agrculural Economcs, 46(3):

22 S.A.HATIRLI-E.ÖZTÜRK-A.R.AKTAŞ/Pyasa Yapısının Belrlenmesnde Pazar DEODHAR, S.Y. and SHELDON, I. M. (1997). Marke Power n he World Marke for Soymeal Expors. Journal of Agrculural and Resource- Economcs, 22(1): DICKSON, V. (1994). Aggregae Indusry Cos Funcons and he Herfndahl Index. Souhern Economc Journal, 61: GEITHMAN, F.E. Marvel, H.P. and Wess, L.W. (1981). Concenraon, Prce and Crcal Concenraon Raos. Revew of Economcs Sascs, 63: GELFAND, M.D. and SPILLER, P.T. (1987). Enry Barrers and Mulproduc Olgopoles. Inernaonal Journal of Indusral Organzaon, 5, , GOLDBERG, P.K. and MICHAEL M. K. (1999). Measurng he Inensy of Compeon n Expor Markes. Journal of Inernaonal Economcs, 47(February 1999): GOLLOP, F. M. and ROBERTS, M. J. (1979). Frm Inerdependence n Olgopolsc Markes. Journal of Economercs, 10: GREER, D.F. (1992). Indusral Organzaon and Publc Polcy. Thrd Edon, New York: Macmllan Publshng Company. GUGLER, K. and SIEBERT, R. (2007). Marke Power versus Effcency Effecs of Mergers and Research Jon Venures: Evdence from he Semconducor Indusry. The Revew of Economcs and Sascs, November 2007, 89(4): HALL, R. E. (1986). Marke Srucure and Macroeconomc Flucuaons. Brookngs Papers on Economc Acvy, 2: HART, P. and MORGAN, E. (1977). Marke Srucure and Economc Performance n The Uned Kngdom. Journal of Indusral Economcs, 25: HATIRLI, S.A. (2000). A Measuremen of Marke Power and/or Cos Effcency n he U.S. Frozen and Poao Chps Subsecors Ph.D. Dsseraon, The Oho Sae Unversy. HATIRLI, S.A., JONES, E. and AKTAS, A.R. (2003). Measurng Marke Power of Banana Impor Marke n Turkey. Turksh Journal of Agrculure and Foresry, 27: HATIRLI, S.A., (2004) "Is he Flud Mlk Subsecor Compeve n Turkey?". Turksh Journal of Veernary and Anmal Scences, 28(4), HATIRLI, S.A., OZKAN, B., JONES, E. and AKTAS, A. R., (2006). Applcaon of measurng marke power and cos effcency n mlk sub-secor n Turkey 110

23 Alanya İşleme Faküles Dergs 2/1(2010) compared o oher European counres. Trends n Food Scence and Technology,17 (7): HATIRLI, S.A., ÖZTÜRK, E. and AKTAS, A. (2008). Türkye Fındık Tarımında Kar Eknlğnn ve Dünya Pyasalarında Pazar Gücünün Araşırılması. TÜBİTAK, TOVAG, Proje No:104O542, Ankara. JONES, C., LAUDADIO, L. and PERCY, M. (1973). Marke Srucure and Profably: Marke Srucure and Profably n Canadan Manufacurng Indusry. Canadan Journal of Economcs, 6: JONES, E. and VOROS, P. (1993). An Esmaon of Marke Power n he Real Frozen Poao Secor. Paper Presened a he Food Dsrbuon Research Socey Meeng. JUST, R. E and CHERN, W.S. (1980). Tomaoes, Technology and Olgopsony. The Bell Journal of Economcs, 16: KARP, S. L. and PERLOFF, J. M. (1989). Dynamc Olgopoly n he Rce Expor Marke. The Revew of Economcs and Sascs, 71: KARP, L. and PERLOFF. J. M. (1993). A Dynamc Model of Olgopoly n he Coffee Expor Marke. Amer. J. Agr. Econ. 75: KOCH, J.V. (1980). Indusral Organzaon and Prces. Prence Hall, Second Edon, London, LAU, I.J. and YOTOPOLOUS, P.A. (1971). A Tes for a Relave and Applcaon o Indan Agrculure. Amercan Economc Revew, 61: LAU, L. (1982). On Idenfyng he Degree of Compeveness from Indusry Prce and Oupu Daa. Economercs Leers, 10: LOPEZ, R. E. (1984). Measurng Olgopoly Power and Producon Responses of he Canadan Food Processng Indusry. Journal of Agrculural Economcs, 35: LOPEZ, R. and YOU, Z. (1993). Deermnans of Olgopsony Power: he Haían coffee case. Journal of Developmen Economcs, 41(2): MARTIN, S. (1979). Adversng, Concenraon and Profably: The Smulaney Problem. Bell Journal of Economcs, 10: MARVEL, H. (1978). Compeon and Prce Levels n he real Gasolne Marke. Revew of Economcs and Sascs, 60: MURNININGTYAS, E. (2000). Marke Power and The Degree of Domnance n he World Palm Ol Marke. PhD. Dsseraon, Deparmen of Agrculural and Resource Economcs, Colorado Sae Unversy, USA. OTTOSEN, G.K. (1990). Monopoly Power: How I Is Measured and How I Has Changed. Sal Lake Cy, Uah: Crossroads Research Insue. 111

24 S.A.HATIRLI-E.ÖZTÜRK-A.R.AKTAŞ/Pyasa Yapısının Belrlenmesnde Pazar PAGOULATOS, E. (1992). Emprcal Sudes of Indusral Organzaon and Trade: A Selecve Survey. In Proceedngs of a Workshop on Indusral Organzaon and Inernaonal Trade eded by Ian M. Sheldon and Denns R. Henderson, NC-194 Research Monograph Number 1, Oho Sae Unversy, Columbus. PAUL, C. and MORRISON, J. (2001 a). Marke and Cos Srucure n he US Beef Packng Indusry; a Plan Level Analyss. Amercan Journal of Agrculural Economcs, 83(1): PAUL, C. and MORRISON, J. (2001 b). Cos Economes: A drvng Force for Consoldaon and Concenraon. February, Prelmnary Draf. PELTZMAN, S. (1977). The Gans and Losses from Indusral Concenraon. Journal of Law and Economcs, 20: PEPALL, L., RICHARDS, D.J. and NORMAN, G. (1999). Indusral Organzaon: Conemporary Theory and Pracce. Souh-Wesern College Publshng, USA. PERLOFF, J.M. (1992). Economerc Analyss of Imperfec Compeon and Implcaons for Trade Research, Paper Presened a he Workshop on Indusral Organzaon and Inernaonal Trade. NC-194, Columbus, Oho, Aprl ROBERTS, M. J. (1984). Tesng Olgopolsc Behavor. Inernaonal Journal of Indusral Organzaon, 2: ROSENBAUM, D. I. (1994). Effcency v. Colluson: Evdence Cas n Cemen. Revew of Indusral Organzaon, 9: SALINGER, M., Baly, M. N. and Wnson, C. (1990). The Concenraon- Margns Relaonshp Reconsdered. Brookngs Papers n Economc Acvy. SCHROETER, J. R. (1988). Esmang he Degree of Marke Power n he Beef Packng Indusry. Rev. Econ. and Sas., 70: SCHROETER, J.R. and AZZAM, A. (1988). Tesng for Prce akng Behavor n Indusres wh Jon Producon of Demand-Relaed Goods: The Case of he Beef and Pork Markeng Indusres. Paper Presened a he AAEA Annual Meeng, Augus. SCHWARTZMAN, D. (1959). Effec of Monopoly on Prce. Journal of Polcal Economy, 67: SPILLER, P.T. and FAVARO, E. (1984). The Effecs of Enry Regulaon on Olgopolsc Ineracon: The Uruguayan Bankng Secor. Rand Journal of Economcs, 15: