ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ

Transkript

1 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ YÜKSEK LİSANS TEZİ Havva DEDELER BİTKİSEL YAĞ VE BALIK YAĞI İÇEREN YEMLERLE DÖNGÜLÜ BESLEMENİN AVRUPA DENİZ LEVREĞİ (Dicentrarchus labrax) YAVRULARINDA BÜYÜME VE YAĞ ASİDİ KOMPOZİSYONUNA ETKİSİ SU ÜRÜNLERİ YETİŞTİRİCİLİK ANABİLİM DALI ADANA, 2013

2 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ BİTKİSEL VE BALIK YAĞI İÇEREN YEMLERLE DÖNGÜLÜ BESLEMENİN AVRUPA DENİZ LEVREĞİ (Dicentrarchus labrax) YAVRULARINDA BÜYÜME VE YAĞ ASİDİ KOMPOZİSYONUNA ETKİSİ Havva DEDELER YÜKSEK LİSANS TEZİ SU ÜRÜNLERİ YETİŞTİRİCİLİK ANABİLİM DALI Bu Tez 19/06/2013 Tarihinde Aşağıdaki Jüri Üyeleri Tarafından Oybirliği / Oyçokluğu ile Kabul Edilmiştir Doç Dr. Orhan Tufan EROLDOĞAN Prof Dr. Metin KUMLU Yrd. Doç. Dr. Kenan ENGİN Danışman Üye Üye Bu Tez Enstitümüz Yetiştiricilik Anabilim Dalında Hazırlanmıştır. Kod No: Prof.Dr. Mustafa GÖK Enstitü müdürü Bu Çalışma Ç.Ü. Araştırma Projeleri Birimi Tarafından Desteklenmiştir. Proje No: SÜF2010YL4 Not: Bu tezde kullanılan özgün ve başka kaynaktan yapılan bildirişlerin, çizelge ve fotoğrafların kaynak gösterilmeden kullanımı, 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunundaki hükümlere tabidir.

3 ÖZ YÜKSEK LİSANS TEZİ BİTKİSEL YAĞ VE BALIK YAĞI İÇEREN YEMLERLE DÖNGÜLÜ BESLEMENİN AVRUPA DENİZ LEVREĞİ (Dicentrarchus labrax) YAVRULARINDA BÜYÜME VE YAĞ ASİDİ KOMPOZİSYONUNA ETKİSİ Havva DEDELER ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ YETİŞTİRİCİLİK ANABİLİM DALI Danışman : Doç. Dr. Orhan Tufan EROLDOĞAN Yıl: 2013, Sayfa: 68 Jüri : Doç. Dr. Orhan Tufan EROLDO ĞAN : Prof. Dr.Metin KUMLU : Yrd.Doç.Dr. Kenan ENGİN Bu çalışmada deniz levreği yavrularının 8 hafta süreyle döngülü beslenmesinin n-3 uzun zincirli yağ asitleri (özellikle EPA VE DHA) oranı üzerine olası etkileri değerlendirilmiştir. Avrupa deniz levreği (Dicentrarchus labrax, 2.4 g) yavruları %100 balık yağı (BY), %60 (BitY60) ve %80 (BitY80) bitkisel yağ karışımlı ( kanola, keten ve soya) yemlerle beslenmişlerdir. Deneme yemleri haftalık döngüler halinde (2BitY60 grubu: 2 hafta %100 balık yağı + 2 hafta % 60 bitkisel yağı ve 2BitY80: 2 hafta %100 balık yağı+2 hafta % 80 bitkisel yağı) uygulanmıştır. En iyi spesifik büyüme oranı BitY80 grubunda saptanmıştır. Günlük yem alımında ve yem çevrim oranında gruplar arasında istatistiki açıdan bir fark bulunmamıştır (p>0.05). En yüksek protein oranı BitY80 grubu bireylerinde iken, en düşük protein oranı BY grubu bireylerinde saptanmıştır. Tüm vücut yağ asidi profili döngülü beslemeye bağlı olarak değişme göstermiş ve genel olarak yemdeki yağ asidi profilini yansıtmıştır. Yüksek bitkisel yağlı yemlerle beslenen BitY80 grubu bireylerinde linoleik asit (18:2n-6) miktarı daha fazla bulunmuştur. Alfa-Linolenik (ALA, 18:3n-3) miktarı ise en yüksek 2BitY60 grubunda tespit edilmiştir (p<0.05). Eikosapentaenoik asit (EPA, 20:5n-3) oranına bakıldığında BY ve 2BitY60 gruplarında benzer oranda artış gösterdiğ bulunurken, en yüksek dekosahegzaenoik asit (DHA, 22:6n-3) BY, 2BitY60 ve 2BitY80 beslenen gruplarda tespit edilmiştir. En yüksek lipit sindirilebilirliği döngülü beslenen gruplarda (2 BitY60 ve 2 BitY80) bulumuştur (p<0.05). Bu çalışma sonucunda döngülü olarak beslenen levrek bireylerinin bazı spesifik yağ asitlerini (EPA ve DHA) depolayabildiğini göstermiştir. Anahtar Kelimeler: Bitkisel yağlar; Balık yağı; Yağ asitleri; Besleme rejimleri; Levrek I

4 ABSTRACT MSc THESIS THE EFFECT OF DIETS INCLUDING FISH OIL AND VEGETABLE OIL SOURCES AND THEIR USE IN CYCLES GROWTH AND FATTY ACID COMPOSITION OF JUVENILES EUROPEAN SEABASS (Dicentrarchus labrax) Havva DEDELER ÇUKUROVA UNIVERSITY INSTITUTE OF NATURAL AND APPLIED SCIENCES DEPARTMENT OF AQUACULTURE Supervisor Jury :Assoc.Prof.Dr. Orhan Tufan EROLDOĞAN Year: 2013, Pages: 68 : Assoc.Prof.Dr. Orhan Tufan EROLDO ĞAN : Prof.Dr. Metin KUMLU : Assit.Prof.Dr. Kenan ENGİN In this study; the possible effects of alternate feeding schedueles on retention of n-3 long chain fatty acids (mainly EPA and DHA) in sea bass juveniles was evaluated over an 8 weeks period. European seabass (Dicentrarchus labrax, 2.4 g) juveniles were fed three type fish oil (FO), blend of three oils (canola, linseed and soybean oils) supplemented with 60% (VO60) and 80% (VO80). Juveniles were fed one of the three experimental diets. Test diets were regularly alternated in a serie of weekly cycles (2VO60: 2 weeks on FO and 2 weeks VO60, 2VO80: 2 weeks on FO and 2 weeks VO80). The highest specific growth rate was found in VO80 in comperation other groups (p<0.05). No significant difference was observed in terme of daily feed intake and feed conversion ratio (p>0.05). The highest protein content was detected in VO80 whereas FO had the lowest proten content in whole body. Whole body fatty acid profile was modified by associated feding scheduels and was generally reflective of dietary fatty acid profile. The higher levels of linolenic acid (LA, 18:2n-6) was found in VO80 in which fish were fed with highest vegetable oil diets. ALA (18:3n-3) was the highest in 2VO60 group (p<0.05). A significant increases in ecosapentaenoic acid (EPA, 20:5n-3) was observed in in FO and 2VO60 while same increasing trend in decosahexaenoic acid (DHA, 22:6n-3) was detected in following groups; FO, 2VO60 and 2VO80 (p<0.05). The highest lipid digestion was observed in alternated groups (2VO60 and 2VO80) (p<0.05). The result of the present study showed that the existence of alternated feeding scheduels in specific fatty acid deposition (EPA and DHA) in European sea bass. Key Words: Vegetable oils; Fatty acids; Fish oil replacement; Feeding schedule, European Sea bass II

5 TEŞEKKÜR Yüksek lisans tez çalışmamın planlaması ve kurgulanmasından son aşamasına kadar yardımlarını esirgemeyen yönlendirici fikirleri ile bana daima yol gösteren ve özellikle bilimsel anlamdaki tecrübelerini benimle paylaşan danışmanım sayın Doç. Dr. Orhan Tufan EROLDOĞAN a sonsuz teşekkürlerimi ve saygılarımı sunarım. Tezim süresince ve laboratuvar çalışmalarımda bana destek veren Arş Gör. Asuman YILMAZ, Arş. Gör. Serhat TÜRKMEN, Yük. Su Ürünleri Müh. Işıl Canan ÇİÇEK, Öğretim Gör. Ilgın ÖZŞAHİNOĞLU ve doktora öğrencisi Pınar MUMOĞULLARINDA ya, tezimin istatistiksel hesaplamalarında emeği geçen doktora öğrencisi Serap GELİBOLU ya ve Yumurtal ık Araştırma İstasyonundaki tüm personelimize teşekkürlerimi sunarım. Çalışmam boyunca manevi desteğini ve yardımlarını esirgemeyen öğrenim hayatım boyunca bana inanıp beni destekleyen canım aileme sonsuz teşekkürü bir borç bilirim. III

6 İÇİNDEKİLER SAYFA ÖZ... I ABSTRACT... II TEŞEKKÜR... III İÇİNDEKİLER....IV ÇİZELGELER DİZİNİ... VI ŞEKİLLER DİZİNİ... VIII SİMGELER VE KISALTMALAR...X 1. GİRİŞ ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Lipitlerin Yapısı ve İsimlendirilmesi Yağ Asidi Metabolizması Yağ Asitlerinin Sindirimi, Emilimi ve Taşınımı Akdenizde Su Ürünleri Yetiştiriciliğinin Gelişimi Avrupa Deniz Levreği Yetiştiriciliği Deniz Levreğinin Besinsel İhtiyaçları Balık Beslemede Balık Yağının Önemi Balık Beslemede Alternatif Bitkisel Yağlar Deniz Balıklarında Bitkisel Yağların Kullanımı Deniz Levre ğinde Bitkisel Yağ Kaynaklarının Kullanımı Bitirme Finishing Yemleri MATERYAL VE METOD Denemede Kullanılan Balık Materyali Deneme Dizaynı ve Yöntemi Deneme Yemlerinin Yapılışı Balıklardaki Büyüme Parametreleri Ölçümleri Çevresel Parametreler Tüm Vücut Besin Madde Bileşenleri Analizleri Kuru Madde ve Kül Analizi Protein Analizi IV

7 3.9. Lipit ve Yağ Asidi Analizleri Sindirilebilirlik Denemesi Sindirilebilirlik analizi İstatistik Analiz BULGULAR ve TARTIŞMA BULGULAR Deneme Tanklarındaki Çevresel Parametreler Ağırlık Olarak Büyüme Deneme Yemlerinin Yağ Asidi Kompozisyonu Yağ Asidi Kompozisyonu Değişimleri Besin Madde Bileşenleri Protein ve Lipit İçerikleri Kuru Madde ve Ham Kül İçerikleri Sindirilebilirlik TARTIŞMA SONUÇLAR VE ÖNERİLER KAYNAKLAR ÖZGEÇMİŞ V

8 ÇİZELGELER DİZİNİ SAYFA Çizelge 2.1. Levrek yemlerindeki protein / enerji ihtiyacı ile ilgili yapılan çalışmalar....9 Çizelge 2.2. Balık yağının türlere göre yağ asiti profilleri Çizelge 2.3. Dünya bitkisel yağ üretimi verileri Çizelge yılları arasındaki bitkisel yağ fiyatları (pound/ton) Çizelge 2.5. Bitkisel yağların yağ asidi kompozisyonu Çizelge 2.6. Bitkisel yağların farklı oranlarda levrek yemlerinde kullanımı ile ilgili yapılan çalışmalar Çizelge 3.1. Deneme yemlerinin formülasyonu ve kimyasal kompozisyonu Çizelge 4.1. Denemede kullanılan yemlerin yağ asitleri kompozisyonu içerikleri Çizelge 4.2. Alternatif yağ kaynakları kullanılan levrek bireylerinde 60 günlük deneme sonunda alınan Başlangıç ağırlığı (BA), Final ağırlığı (FA), Canlı ağırlık kazancı (CAK), Spesifik büyüme oranı (SBO), Yem çevrim oranı (YÇO), Günlük yem alımı (GYA), Yaşama oranı (YO), Protein etkinlik oranı (PEO) ve Protein üretim değeri (PÜD) Çizelge 4.3. Balık yağı ve alternatif bitkisel yağlı yemlerle 60 gün süresince beslenen levrek bireylerinin deneme sonunda tüm vücut yağ asitleri kompozisyonu Çizelge gün süresince alternatif yağ kaynakaları ile beslenen levrek bireylerinin tüm vücut besin madde kompozisyonları (protein, lipit, kuru madde ve ham kül) Çizelge 4.5. Alternatif yağ kaynakları kullanılan yemlerle beslenen Avrupa deniz levreği bireyleri yüzde görünür kuru madde, protein ve lipit sindirilebilirliği VI

9 VII

10 ŞEKİLLER DİZİNİ SAYFA Şekil 2.1. Doymuş, tekli doymamış ve doymamış yağ asitlerinin moleküler yapısının şeması... 5 Şekil 2.2. Yağ asitlerinin çift ve tek bağ yapısının şeması Şekil 3.1. Deneme yemleriyle beslenen levrek bireylerinde dışkıların toplandığı örnekleme günleri Şekil gün süresince beslenen levrek bireylerinin ortalama canlı ağırlık artışı Şekil gün süresince beslenen levrek bireylerinin ortalama yem tüketim miktarı Şekil 4.3. Balık yağlı ve alternatif bitkisel yağlı yemlerle 60 gün süresince beslenen levrek bireylerine etki eden EPA değerleri Şekil 4.4. Balık yağlı ve alternatif bitkisel yağlı yemlerle 60 gün süresince beslenen levrek bireylerine etki eden DHA değerleri VIII

11 IX

12 SİMGELER VE KISALTMALAR BA SA CAK PO PEO PÜD SBO YÇO YO GYA YÇE ALA LA EPA DHA OA ARA TE DYA TDYA ÇDYA YDYA BY BitY60 BitY80 2BitY60 2BitY80 FAO : Başlangıç Ağırlığı : Son Ağırlık : Canlı Ağırlık Kazancı : Ham Protein Oranı : Protein Etkinlik Oranı : Protein Üretim Değeri : Spesifik Büyüme Oranı : Yem Çevrim Oranı : Yaşama Oranı : Günlük Yem Alımı : Yem Çevrim Etkinliği : α-linolenik Asit, 18:3n-3 : Linoleik Asit, 18:2n-6 : Eikosapentaenoi kasit, 20:5n-3 : Dokosaheksaenoik asit, 22:6n-3 : Oleik asit, 18:1n-9 : Araşidonik asit, 20:4n-6 : Toplam Enerji : Doymuş Yağ asidi : Tekli Doymamış Yağ Asitleri : Çoklu Doymamış Yağ Asitleri : Yüksek Doymamış Yağ Asitleri : Balık Yağı : %60 bitkisel yağ karışımı : %80 bitkisel yağ karışımı : 2 hafta kontrol yemi + 2 hafta %60 bitkisel yağlı yem : 2 hafta kontrol yemi + 2 hafta %80 bitkisel yağlı yem : Food and Agriculture Organisation X

13 XI

14 1. GİRİŞ Havva DEDELER 1. GİRİŞ Günümüzde gerek doğal stokların tükenmesi gerekse aşırı avcılık nedeniyle su ürünleri yetiştiriciliğine olan talep gittikçe artmaktadır. Buna bağlı olarak balık yetiştiriciliğinin hızla gelişmesi, su ürünleri yetiştiriciliğinde yemlerin temel içeriği olan balık unu ve yağına olan talebin artmasına neden olmaktadır. Balık unu yüksek düzeyde protein içermesi ve dengeli amino asit kompozisyonuna sahip olması nedeniyle balık yemleri için vazgeçilmez bir protein kaynağıdır. Balık yağı ise n-3 yağ asitleri bakımından balık yemleri için mükemmel bir yağ kaynağıdır. Balık yağı yalnızca balık yemlerinde değil, insan tüketimi ve karasal hayvan yemlerinde de kullanılmasından dolayı, yem üretim maliyetlerinde önemli artışlara yol açmaktadır. Bu durumda, balık yağının kullanım alanının artması dünya genelinde avcılık baskısının da artışını birlikte getirmiştir yılında balık yem sanayisinde kullanılıldığı tahmin edilen balık yağının miktarı (340 bin ton) dünyadaki toplam balık yağı üretiminin %80-90 ını bulduğu tahmin edilmektedir (SEAFISH, 2012 ). Sürdürülebilir ve ekonomik bir yem sanayinin oluşturulabilmesi için ticari balık yemlerinde balık yağına alternatif ve yetiştiriciliği yapılan türün yağ asidi ihtiyacını karşılayabilecek yağ kaynaklarının bulunması, sektördeki giderlerin azaltılması ve ülke ekonomisine katkı sağlanması açısından önemlidir. Bu nedenle son yıllarda balık besleme üzerine yapılan çalışmalarda, balık yağına alternatif en uygun yağ kaynağının bitkisel yağlar olduğu belirtilmektedir (Yıldız ve Şener, 2002; Montero ve ark. 2005; Mourente ve Bell 2006; Turchini ve ark. 2009). Bu yağ kaynakları balık yağı ile karşılaştırıldığında, son yıllarda dünya genelinde üretim hacmi olarak balık yağı üretiminden daha fazla, temini kolay ve fiyat bakımından daha ekonomik durumdadır (Izquierdo ve ark. 2003; Turchini ve ark. 2009). Tüm bu nedenlerden dolayı, balık yağının bitkisel yağlar ile değiştirilmesi, hem balık yağına olan kesin bağımlılığı azaltacağı hem de yem maliyetlerini düşüreceği düşünülmektedir. Avrupa da bundan önce tamamlanan (RAFOA, ve AQUAMAX, projelerde çalışan araştırıcılar, alternatif bitkisel protein ve yağ kaynaklarının ne oranlarda değiştirilebileceği bazı tatlı su [alabalık (Oncorhynchus mykiss) ve sazan (Cyprinus carpio)] ve deniz türlerinde 1

15 1. GİRİŞ Havva DEDELER [salmon (Salmo salar), çipura (Sparus aurata), levrek (Dicentrarchus labrax)] belirlemişlerdir. Balık yağının bitkisel yağlarla (kanola, soya, mısır, ayçiçeği, keten tohumu, kamelina yağı vb.) kısmen veya tamamen değiştirildiği birçok çalışmada, özellikle tatlı su türlerinde yaşama oranı, büyüme ve yem değerlendirme oranında önemli değişiklerin olmadığı bildirilmiştir (Torstensen ve ark. 2000; Bell ve ark. 2001; Rosenlund ve ark. 2001; Mourente ve Bell, 2006). Tatlı su türlerinin, linoleik (LA) ve α-linolenik (ALA) gibi yağ asitlerini, araşidonik asit (ARA), eikosapentaenoik (EPA) ve dokosahekzaenoik asite (DHA) biyo-çevirim yetenekleri deniz türlerine göre daha yüksektir (Sargent ve ark. 2002; Zheng ve ark. 2004; Tocher, 2010). Deniz türleri içerisinde, Avrupa deniz levreği, diğer ılıman ve sıcak iklim balıklarına kıyasla, bitkisel yağlarda bulunan LA ve ALA gibi yağ asitlerini ARA, EPA ve DHA gibi yağ asitlerine biyo-çevirimi gerçekleştirmesi için gerekli enzimleri (Δ6 desaturasyon ve Δ5 elongasyon enzimleri) daha az salgılamaktadır. Ancak, levrekte C 18 li yağ asitlerinin zincir uzaması ve desaturasyonunu (doymamış forma dönüştürülmesi) sağlayan enzimlerin üretiminin azda olsa gerçekleştirdiği, levreklerin karaciğer dokusund tespit edilmiştir (Mourente ve ark. 2005). Bu nedenle, levrek yemlerinde n-3 yüksek doymamış yağ asitleri (YDYA) içeriğinin dengeli olması gerekmektedir. Bu kapsamda, deniz levreği ile yapılan kısa ve uzun süreli bir çok çalışmada deniz levreği yemlerinde balık yağının %60 oranına kadar farklı bitkisel yağlarla değiştirilmesinin büyümeyi olumsuz etkilemediği bildirilmiştir (Yıldız ve Şener, 1997; Izquierdo ve ark. 2003; Figueiredo-Silva ve ark. 2005; Mourente ve ark. 2005; Mourente ve Bell, 2006; Martins ve ark. 2006). Ancak, bitkisel yağların kısmi ikamesinde levreklerin kas ve tüm vücut dokularındaki yağ asidi kompozisyonun önemli oranda değiştiği bulunmuştur (Nematipour ve Gatlin-Delbert, 1993; El- Kardawy ve Salama, 1997; Company ve ark. 1999; Peres ve Oliva-Teles, 1999; Izquierdo ve ark. 2003; Montero ve ark. 2003; Hunt ve Tekelioğlu, 2004; Mourente ve Bell, 2006). Bu kapsamda yapılan ve yukarıda verilen çalışmalar göstermiştir ki, bitkisel yağlarla hazırlanmış yemlerle beslenen levrek bireylerinde, özellikle n-6 serisi yağ asitleri artarken, EPA ve DHA gibi n-3 serisi yüksek doymamış yağ asitlerinin (YDYA) miktarında ciddi düşüşler görülmüştür. Balık dokularının yağ 2

16 1. GİRİŞ Havva DEDELER asidi kompozisyonu; yağ asidi mobilizasyonu, katabolizması ve yağ asitlerinin zincir uzaması veya doygunluğa ulaşmasıyla değişiklik gösterdiği (Sargent ve ark. 2002) ve yemlerden alınan yağ asitlerine göre de şekillendiği bildirilmiştir (Sargent ve ark. 2002; Bell ve Waagbø, 2008 Turchini ve ark. 2009). Bu sebeple, n-6 serisi yağ asitlerince zengin yemlerle beslenen balıkların kaslarındaki yağ asidi profilinin yemlerdeki yağ asidi profilini yansıtacak şekilde olduğu ve özellikle EPA ve DHA gibi n-3 serisi yüksek doymamış yağ asitlerinin miktarlarının artan bitkisel yağ oranı ile önemli düzeyde azalması beklenen bir sonuçtur (Sargent ve ark. 2002; Jobling, 2003; Regost ve ark. 2003; Torstensen ve ark. 2005; Turchini ve ark. 2009). Diğer taraftan bitkisel yağlarla beslenmiş balıkların tekrar balık yağı içeren yemlerle beslenmesi sonucunda etlerindeki n-3 serisi yüksek doymamış yağ asitlerinin seviyesinin yükseldiği bazı tatlı su (alabalık, salmon vb.) ve deniz (çipura ve levrek) türlerinde tespit edilmiştir (Mourente ve ark. 2005; Bell ve Waagbø, 2008; Turchini ve ark. 2009). Bitkisel yağlarla hazırlanmış yemlerle beslenen bireylerin n-3 serisi yüksek doymamış yağ asidi seviyesini yükseltmek için bundan önce denenmiş besleme stratejilerden en önemlisi, bitirici yemlerin (balık yağlı yemler) kullanılmasıdır (Jobling, 2003; Regost ve ark. 2003; Torstensen ve ark. 2005; Turchini ve ark. 2006; Bell ve Waagbø, 2008). Bu stratejide, bitkisel yağlı yemlerle beslenen balıkların hasat öncesinde tamamen balık yağı içeren yemlerle beslenerek kaslarındaki EPA ve DHA yağ asit seviyelerinin istenilen seviyelere yükseltilmesine çalışılmaktadır (Jobling, 2003; Regost ve ark. 2003). Ancak, bu yağ asitlerinin kaslardaki seviyesinin tamamen balık yağı içeren yemlerle beslenen balıklardaki EPA ve DHA seviyelerine ulaşması için yine uzun bir süre balık yağı içeren yemlerle beslenmeleri gerekmektedir. Özellikle salmon ve alabalık türlerinde EPA ve DHA ların istenilen seviyeye gelebilmesi için bitirici balık yağı içeren yemlerle beslemesinin sırasıyla 24 ve 12 hafta, çipura ve levrekte ise ortalama 14 hafta olması gerektiği belirlenmiştir (Bell ve ark. 2004; Mourente ve ark. 2005; Izquierdo ve ark. 2005). Yapılan çalışmalarda da görüldüğü gibi, bitirici yemleme stratejisinin balık yağına olan bağımlılığı kısmen azalttığı ortadadır. Dolayısıyla, bitirici yemler kullanılmadan önce bu hususlara da dikkat edilmesi gerekmektedir. 3

17 1. GİRİŞ Havva DEDELER Palmer ve ark. (2008) ve Francis ve ark. (2009) farklı besleme protokollerinin tamamlayıcı yemlerle uygulanan stratejiye alternatif olabileceklerini bildirmişlerdir. Francis ve ark. (2009) 2 şer hafta balık yağı ve bitkisel yağlı yemlerle döngülü olarak beslenen Murray cod (Maccullochella peelii peelii) un n-3 YDYA lerinin bal ık yağı ile beslenen kontrol grubuyla aynı seviyede olduğunu belirlemişlerdir. Palmer ve ark. (2008) ise sabah öğününde balık yağlı ve akşam öğününde ise bitkisel yağlı yemlerle döngüsel olarak beslenen gökkuşağı alabalıklarının tamamen balık yağlı yemle beslenenlerdeki yağ asitleri profilleri ile benzer olduğunu tespit etmişlerdir. Aynı araştırıcılar bu stratejinin önerilebilmesi için daha fazla çalışmanın yapılması gerektiğini bildirmişlerdir. Döngülü besleme protokollerinin sadece tatlı su türlerinde uygulanmış olması ve deniz türlerinde bu ritmik değişimin nasıl olduğunun belirlenmesi, kültürü yapılan karnivor türlerin yağ asidi metabolizması açısından önem arz edecektir. Bu yüksek lisans tez çalışmasında, içeriğinde α-linoleik asidi en yüksek oranda bulunduran bitkisel yağlardan kanola, soya ve keten tohumu yağları 1:1:1 oranında bir karışım ile balık yağını %60 (BY60) ve %80 (BY80) oranında ikame ettirilmiştir. Grup 1 %100 balık yağı (kontrol), Grup 2 %60 (BY60) ve Grup 3 %80 (BY80) bitkisel yağ karışımı içeren yemlerle beslenirken, Grup 4 ve 5 te ise balıklar bitkisel yağlarla (BY60 ve BY80) içeren ve kontrol yemleriyle 2 şer hafta aralıklarla döngülü olarak beslenmiştir. Deneme sonunda balıklarda büyüme, yem tüketimi ve et besin madde bileşenlerindeki değişimler incelenmiştir. Bunlara ek olarak, yemlerdeki besin maddelerinin sindirilebilirlikleri de belirlenerek bitkisel yağ içeren yemlerle döngülü beslemenin levrek yağ asitleri değişimi ve yem ile alınan n-3 serisi yağ asitleri arasındaki ilişkide ortaya koyulmaya çalışılmıştır. 4

18 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Havva DEDELER 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR 2.1. Lipitlerin Yapısı ve İsimlendirilmesi Lipitler, suda çözünmeyen ama organik çözücü olan kloroform, eter, heksan ve benzen gibi çözücülerde çözünen bileşikler olarak adlandırılırlar. Lipitlerin yapısını oluşturan yağ asitlerinin çoğunun dallanmamış düz zincirli yapıları vardır ve zincirin sonunda bir karboksil grubunun bulunması genel özelliklerindendir. Bir diğer genel özelliği de doğal yağlardaki yağ asitlerinin büyük oranda çift sayıda karbon atomları içermeleridir. Balıklarda yağ asitlerinin karbon sayıları genelde arasında değişir. Yağlarda en yaygın olarak bulunan yağ asitleri ise 16 ve 18 karbonlu olanlardır. Yağ asitleri zincirlerinde bulunan karbon atomlarının arasındaki bağlanma durumuna göre doymuş ve doymamış yağ asitleri olarak adlandırılırlar (Şekil 2.1). Karbon atomlarının birbirlerine tek bağ ile bağlandığı yağ asitlerine doymuş yağ asitleri, karbon atomları arasında bir veya daha fazla çift bağ bulunan yağ asitlerine ise doymamış yağ asitleri denir. Doymamış yağ asitleri tekli doymamış yağ asitleri (tek çift bağ) ile çoklu doymamış yağ asitlerine (2 veya daha fazla çift bağ) ayrılmaktadır karbon ve birden fazla çift bağa sahip yağ asitleri çoklu doymamış yağ asitleri olarak adlandırılırlar. Şekil 2.1. Doymuş, tekli doymamış ve çoklu doymamış yağ asitlerinin moleküler yapısının şeması. 5

19 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Havva DEDELER Yirmi ve üzeri karbon atomu taşıyan, yapısında 4 ve daha fazla çift bağı bulunan yağ asitleri ise yüksek doymamış yağ asitleri olarak isimlendirilir (Gunstone 1991; Jobling 1993; Sargent ve ark. 2002). Şekil 2.2. Yağ asitlerinin çift ve tek bağ yapısının şeması Yağ Asidi Metabolizması Yağ Asitlerinin Sindirimi, Emilimi ve Taşınımı Proteinler, yağlar ve karbonhidratlar balıklar tarafından enerji kaynakları olarak kullanılır. Büyümenin gerçekleşebilmesi için yem ile belirli miktarda proteinin alınması gerekir. Ayrıca vücudun biyokimyasal süreçlerinin etkin bir şekilde yürüyebilmesi için yem içeriğinde yağlar yanında diğer besin maddelerini (vitamin ve mineral) de içermesi zorunludur (Lovell, 1989). Balıklarda yaşam için enerji gereksinimi karşılandıktan sonra, alınan besinin geriye kalan kısmı büyümede kullanılır. Yemlerden, vücut tarafından kullanılabilecek besin maddelerini veya elementleri elde etmenin ilk adımı, yem veya besinin sindirim sistemi yoluyla tüketimini (işleme) ve absorpsiyonunu içerir. Sindirim, tüketilen yem veya besin materyalinin absorbe edilebilecek küçük moleküllere parçalandığı süreçtir. Balıklarda besinlerin absorbsiyonu sindirim kanalının lümeninde gerçekleşir. Balıklarda yemlerle alınan yağların sindirimi ince bağırsakta başlar ve sindirim sıcaklık ve doymamışlık derecesi ile ilişkili olup, sıcaklığın artması ile sindirimleri de artmaktadır (Leger, 1985). Buna göre, yağ asitlerinin emilimi erime noktasının 6

20 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Havva DEDELER düşmesi ile artmakta ve tekli doymamış ve çoklu doymamış yağ asitlerinin emilimi doymuş yağ asitlerinden daha yüksek olmaktadır (Leger, 1985). Oluşan sindirim ürünleri hücre zarından geçebilir ve hücrelerde yapı maddesi olarak veya vücudun enerji ihtiyacının karşılanmasında kullanılabilirler (Silva, 1995) Akdenizde Su Ürünleri Yetiştiriciliğinin Gelişimi 1985 yılında Akdeniz su ürünleri balık çiftliklerindeki üretim miktarı 374 ton deniz levreği (Dicentrarchus labrax) ve çipura (Sparus aurata) olarak tahmin edilmiştir. İspanya, Yunanistan ve Fransa gibi ülkeler balık yetiştiriciliğini başlamasına öncülük etmişlerdir (FAO, 2008) yılında, toplam su ürünleri üretimi ton artarak Yunanistan, ispanya ve İtalya tüm üretimin %80 ni oluşturmuştur. 5 yıl sonra üretim 12 kat artarak ton iken 2000 yılında toplam Akdeniz su ürünleri üretimi tonu aşmıştır ve 2006 yılında tondan fazla üretim olmuştur (FEAP, 2008). Avrupa geneli bakıldığında ise 2011 yılında Türkiye ve Norveç in de dahil olduğunda Avrupanın toplam su ürünleri üretimi ton ile dünyanın Çin ve Hindistan dan sonraki en büyük su ürünleri yetiştiricilik bölgesi olmuştur. Avrupa nın en büyük su ürünleri ihracatçısı Norveç'tir (8.817 milyar dolar) ve bu ülkeyi sırası ile Danimarka (4.147milyar dolar), Hollanda (3.558 milyar dolar) ve İspanya (3.396 milyar dolar) takip etmektedir. Norveç aynı zamanda Avrupa nın bu sektörde en fazla üretim yapan ülkesidir. Türkiye ise Avrupa da baş gösteren ekonomik kriz ile İtalya ve Yunanistan ı geçerek ilk 5 içerisindeki yerini almıştır (TÜİK, 2012) Avrupa Deniz Levreği Yetiştiriciliği Levrek, tüm Akdeniz den, İngiltere nin kuzey sahillerine ve Kanarya adalarına kadar yayılım gösteren, sıcaklığa ve tuzluluğa karşı gösterdiği toleransı ile nehir ağızlarında ve lagüner bölgelerde yaşayan bir littoral bölge balığıdır. Levrek yetiştiriciliği üzerine ilk çalışmalar, 1905 yılında başlamış olup 1970 li yıllarda ticari 7

21 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Havva DEDELER üretimi başarılmıştır (Uçal ve Benli, 1993). Akdeniz bölgesinde akvakültür endüstrisi özellikle Fransa, İtalya, Yunanistan, İspanya ve Portekiz de yoğunlaşarak gelişim göstermiştir. Akdeniz ülkelerinde olduğu gibi, ülkemiz su ürünleri yetiştiriciliğin de deniz levreği yapay olarak yumurta alınabilmesi, kafeslerde yetiştirilebilmesi, kısa zamanda pazar boyuna ulaşması sebebiyle tercih edilen en önemli deniz türlerinin başında gelmektedir. Dünyada yaşanan su ürünlerindeki artışa paralel olarak ülkemizde de su ürünleri yetiştiriciliği hızlı bir gelişme göstermiştir yılında ülkemizdeki toplam su ürünleri üretimi ton olarak gerçekleşmiş ve bu üretimin %26.8 si ( bin tonu) yetiştiricilik yoluyla elde edilmiştir. Benzer şekilde yüksek protein kalitesine sahip ve etinin lezzetli olmasından dolayı tüketilen Avrupa deniz levreği nin 2011 yılında Türkiye deki üretimi (%25) tona ulaşmıştır (TÜİK, 2012) Deniz Levreğinin Besinsel İhtiyaçları Balıkların yemlerindeki enerji ihtiyacı vücut fonksiyonları, aktiviteleri ve üremeye bağlıdır. Bu enerji ihtiyacı büyümenin karşılanması içindir (Jobling, 1993). Enerji kaynağı olarak kullanılan karbonhidratlar, proteinler ve yağlar eşit oranlarda kullanılmamaktadır (Jobling, 2004). Balıklarda yağlar, protein ve karbonhidratlara göre birincil enerji kaynağı olarak kullanılmaktadır (Sargent, 2001). Levreğin beslenmesiyle ilgili genel besleme çalışmalarına bakıldığında (Çizelge 2.1), bu türün protein, ihtiyacının yüksek olduğu ve optimum büyüme için yemdeki protein seviyesinin %43-55 arasında olması gerektiği bildirilmiştir (Perez ve ark. 1997). Levreğin lipit ihtiyacı ise yemin içerisindeki protein miktarına bağlı olarak değişmekle birlikte, bu türün yemlerindeki optimum lipit oranı %18-19 arasında olması gerektiği (Peres ve Oliva-Teles, 1999; Lanari, 1999) ve %39 gibi yüksek lipitli yemlerle beslenen bireylerde büyümenin yavaşladığı bildirilmiştir (Peres ve Olive-Teles, 1999). 8

22 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Havva DEDELER Çizelge 2.1. Levrek yemlerindeki protein / enerji ihtiyacı ile ilgili yapılan çalışmalar Yemdeki protein/yağ oranları (%) Sonuçlar Kaynak 32, 44, 52, 62 / 8, 10, 12, 14 En iyi büyüme 52/12 Alliot ve ark. (1974) 30, 40, 50, 60/12 En iyi büyüme 50 Hidolgo ve Alliot, (1988) 44, 49, 54/12 Eşit değerde Ballestrazzi ve ark. (1994) 40, 55/18, 6 45/14 ve 45/12 benzer Perez ve ark. (1997) büyüme 43, 52 / 9, 18 En iyi büyüme sonucu 43/18 Dias ve ark. (1998) 48/ 11, 15, yağ oranı büyüme Lanari ve ark. (1999) artırırken FCR değişmemiştir. 48/12, 18, 24, yem alımı azalmaktadır. Peres ve Oliva-Teles, (1999) 54/ 10, 20, 30 Yem alımı azalmakta ve karaciğerde yağ oranı artmaktadır. Boujard ve ark. (2004) Bu türün yemlerinde ihtiyaç duyulan en uygun lipit oranının %18-19 arasında ve diğer deniz balıklarına benzer şekilde, yemlerindeki yağ asidi içeriğinin n-3 yüksek doymamış yağ asitleri açısında zengin olması gerektiği bildirilmiştir (Coutteau ve ark. 1996). Diğer birçok karnivor türde olduğu gibi deniz levreğinin yemlerinde kullanılan lipit kaynağı balık yağı olup n-3 serisi doymamış yağ asitleri açısından zengindir. Pahalı bir lipit kaynağı olan balık yağına alternatif bitkisel yağların kullanımı deniz levreği beslemede son yıllarda üzerine ağırlık verilen konuların başında gelmektedir (Izquierdo ve ark. 2003; Montero ve ark. 2005; Mourente ve ark. 2005; Martins ve ark. 2006; Mourente ve Bell, 2006). 9

23 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Havva DEDELER 2.4. Balık Beslemede Balık Yağının Önemi Sucul canlıların, özellikle balıkların, yemlerinde kullanılan yağ kaynağı yetiştiriciliği yapılan türün büyüme performansını, yem tüketimi ve proteinden faydalanma oranını arttırmaktadır (Bell ve ark. 2000; Montero ve ark. 2005). Deniz balıklarının semirtilmesi esnasında, yemlerdeki yağ miktarı ve yağların kullanımı balığın büyümesi açısından oldukça önemlidir. Bilindiği gibi deniz balıklarının yemlerindeki en önemli enerji kaynağı protein ve yağlardır. Ticari yemlerin tamamında bu iki önemli enerji kaynağının dengeli bir şekilde formulize edilmesi gerekmektedir. Son yıllardaki çalışmalar karnivor türlerin yemlerindeki yağ ve protein oranın dengelenmesine, böylece yemlerdeki enerji oranının ayarlanmasına yöneliktir (Marti Palanca ve ark. 1996; Vergara ve ark. 1996; Santinha ve ark. 1996, 1999; Company ve ark. 1999; Fountoulaki ve ark. 2005). Balık yemlerinde kullanılan en önemli yağ ve enerji kaynağı balık yağıdır. Doğadan, avcılıkla yakalanan balıklardan hamsi (Engraulis encrasicolus), capelin (Mallotus villosus), sardalye (Sardinella longiceps) ve benzeri pelajik balık türlerinden elde edilen balık unu ve yağları amino asitler ve yağ asitleri içeriği açısından dengeli ve kaliteli olup, balık yemlerinin ana ham maddeleridir (Tidwell ve Allan, 2002). Balık yağının yağ asidi profili balık türü, mevsim ve su sıcaklığına bağlı olarak değişim göstermektedir (Çizelge 2.2). Bu parametreler balık yağının kalitesini etkileyen en önemli faktörlerdir (NRC, 1993). Her geçen gün balık yağının su ürünleri sektöründeki kullanım miktarının ve tüketicinin lezzet ve besleyicilik bakımından beklentisinin artması, su ürünleri endüstrisini her geçen gün zorlamaktadır (Naylor ve ark. 2009). Su ürünleri çalışmaları yapan bilim adamları balık yağının yem sektöründe en çok kullanılan yağ kaynağı olduğunu belirtmişlerdir. Gelecekte su ürünleri sektörünün kesinlikle balık yağına alternatif kaynaklar bulması balıkçılığın ve doğal stokların korunması açısından da önem arz etmektedir (Turchini ve ark. 2009). 10

24 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Havva DEDELER Çizelge 2.2. Balık yağının türlere göre yağ asit profilleri (NRC, 2011). Yağ asidi Kimyasal yapı Hamsi Kapelin Atlantik ringası Pasifik ringası Salmon Miristik asit 14: Paltimik asit 16: Palmitoleik asit 16: Stearik asit 18: Oleik asit 18: Linoleik asit 18:2n α-linolenik asit 18:3n Staeridonik asit 18:4n Ekosenoik asit 20: Araşidonik asit 20:4n Erüsik asit 22: Dokosapentaenoik 22:5n Asit Eikosapentaenoik 20:5n Asit Dekosahegzaenoik Asit 22:6n Dünyadaki balık yağı üretimi, avcılığa dayalı olup, yıllara göre bakıldığında beklenilen oranda bir gelişme sağlanmadığı ve durağan bir eğim gösterdiği bilinmektedir (Caballero ve ark. 2002; Tacon, 2004; Montero ve ark. 2005). Bununla birlikte, son on yılda, balık yetiştiriciliği Dünya genelinde hızlı bir şekilde yaygınlaşmış ve her geçen gün artış göstermiştir. Balık yağı ile karşılaştırıldığında, bitkisel yağların son yıllarda Dünya genelinde üretim hacmi olarak balık yağından daha fazla, fiyat bakımından daha dengeli ve hatta daha düşük olduğu görülmektedir (Izquierdo ve ark. 2003; Turchini ve ark. 2009). Bütün bu sebeplerden dolayı, başarılı bir şekilde bitkisel yağların balık yağı ile değiştirilmesi, hem balık yağına olan kesin bağımlılığı azaltacak hem de yem maliyetlerini düşürecektir. 11

25 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Havva DEDELER Balık Beslemede Alternatif Bitkisel Yağlar Balıklar; büyüme, üreme ve diğer olağan fizyolojik işlevlerini yerine getirebilmek için besinsel olarak dengeli bir yeme gereksinim duymaktadırlar. Bunun için de balığın gereksinim duyduğu enerji düzeyinin karşılanması gerekmektedir (Halver, 1972). Suda yaşayan canlılar, düşük vücut sıcaklığına sahip olmalarından dolayı, özellikle deniz balıklarının gereksinim duydukları n-3 doymamış yağ asitlerinin verilen ticari yemlerle karşılanması gerekmektedir (Planas ve Cunha, 1999). Balıkların enerji gereksinimlerinin karşılanması için genel anlamda hayvansal lipit kaynaklarından, başta balık yağı olmak üzere, bitkisel lipit kaynaklarından da; soya, ayçiçeği, kanola, keten, mısır ve yerfıstığı gibi bitkisel yağlar kullanılmaktadır (Amerio ve ark. 1989). Balık yağı üretiminin aksine, son 30 yılda bitkisel yağların üretimi önemli ölçüde artmıştır (Çizelge 2.3) yılında bitkisel yağ stoklarına bakıldığında kanola yağı, soya yağı ve ayçiçeği yağlarının yılda 1 milyon tondan daha fazla arttığı rapor edilmiştir (COOIT, 2012). Kullanılan en önemli bitkisel yağların (ham palmiye, soya ve kanola yağı) fiyatlarının balık yağına kıyasla daha düşük fiyatlı olduğu ve 2013 yılının mayıs ayı verilerine göre bu yağların pazarlama fiyatlarının soya, kanola, ayçiçeği, pamuk tohumu ve mısır yağları için sırasıyla pound/ton, pound/ton, pound/ton, pound/ton ve pound/ton olduğu bildirilmiştir (Çizelge 2.4.) (USDA, 2013) yılında balık yağı fiyatının bir tonunun 1400 dolara yükseldiği bildirilmiştir (SEAFISH, 2012). 12

26 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Havva DEDELER Çizelge 2.3. Dünya bitkisel yağ üretimi verileri (milyon ton) (COOIT, 2012). Bitkisel yağlar 2007/ / / / / /13 Hindistan cevizi Pamuk tohumu Zeytin Palmiye Palmiye çekirdeği Yer fıstığı Kanola Soya Ayçiçeği Toplam Balık yağına alternatif yağ kaynaklarının bulunması sektör açısından önem arz etmektedir. Alternatif yağ kaynaklarının başında bitkisel yağlar gelmektedir. Ancak, bu yağların yağ asidi kompozisyonu balık yağı kadar geniş bir profile sahip değildir. Çizelge yılları arasındaki bitkisel yağ fiyatları (pound/ton) (USDA, Mayıs 2013). Yıllar Soya Pamuk Ayçiçeği Kanola Mısır tohumu 2002/ / / / / / / / / / / /

27 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Havva DEDELER Pek çok tohumlu bitkinin yağı n-3 yağ asitleri açısından zayıftır. Bu sebeplerden dolayı balık yağına alternatif yağ kaynaklarının kullanılmaya başlanması ile birlikte bu kaynakların balık yağı kadar yararlı ve etkili olması istenmektedir. Ancak bitkisel yağ kaynaklarının özellikle yağ asidi kompozisyonlarında balık yağı kadar geniş bir yağ asit profiline sahip olmadığı belirtilmiştir (Çizelge 2.5). Pek çok bitkisel yağ kaynaklarında n-3 yağ asitleri çok düşük miktarda bulunmaktadır. n-3 YDYA lar bal ığın büyümesi gelişmesi ve sağlığı açısından çok önemlidir. Bitkisel yağlar ise n-6 ve n-9 yağ asitlerince zengindir. Başlıca linoleik asit ve oleik asit yüksek miktarda bulunmaktadır. Balık yağında bulunan n-3 serisi çoklu doymamış yağ asitleri bitkisel yağlarda bulunmadığından yapılan birçok çalışmada balık yağı ve bitkisel yağlar belli oranlarda karıştırılarak kullanılmıştır (Torstensen ve ark. 2005; Francis ve ark. 2007). Bu yağların balıkların büyümesinde ve yem çevrim etkinliği oranında olumsuz bir etkisi olmadığı da birçok araştırmada belirlenmiştir. Çizelge 2.5. Bitkisel yağların yağ asidi kompozisyonu (NRC, 1993; Gunstone ve ark. 1994; Hertampf ve Piedel-pascual, 2000). Yağ Asitleri DYA 1 TDYA 2 LA 3 AA 4 ALA 5 EPA DHA n-6 n-3 YDYA YDYA Bitkisel Yağlar Soya Kanola Palmiye Keten tohumu Ayçiçeği Pamuk tohumu Yerfıstığı Mısır Doymuş yağ asidi, 2 Tekli doymamış yağ asidi, 3 Linoleik asit, 4 Araşidonik asit, 5 linolenik asit n- 3/n- 6 14

28 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Havva DEDELER Deniz balıklarında Bitkisel Yağların Kullanımı Bazı bitkisel yağ kaynaklı yemlerle beslenen pek çok tatlı su türünde, büyüme performansı ve yem çevrim oranının balık yağlı yemlerle beslenen bireylere göre değişiklik göstermediği bildirilmiştir (Rosenlund ve ark. 2000; Bell ve ark. 2001; Caballero ve ark. 2002). Diğer taraftan, deniz balıklarında n-6 yağ asitlerinin n-3 yağ asitlerine biyolojik dönüşümünün sınırlı olması ve EPA ve DHA gibi esansiyel yağ asitlerin önemli olmasından dolayı kullanılan bitkisel yağlar önem taşımaktadır. Balık yağının bitkisel yağlarla değişimi ile ilgili yapılan çalışmalar farklı deniz türlerinden (kalkan (Scophthalmus maximus) (Regost ve ark. 2003), çipura (Kalogeropoulos ve ark. 1992; Cabellero ve ark. 2002) ve levrek te (Izquierdo ve ark. 2003; Yıldız ve Şener. 2002) ve bir çok tatlı su türünde denenmiştir. Bell ve ark. (2000), salmon ile yapmış oldukları bir çalışmada kanola ve balık yağını karıştırarak 5 farklı yem grubu oluşturmuş ve kaslarda yağ asit kompozisyonu değişikliklerini incelemişlerdir. Tamamen kanola yağı içeren yemlerle beslenen grupta LA ve ALA miktarlarının artığını, EPA ve DHA miktarlarının azaldığını bildirmişlerdir. Grisdale ve ark. (2002) ise yine aynı türde yaptıkları çalışmada, tamamen balık yağlı, %50 ve %100 oranında soya yağı içeren yemlerle beslenen bireylerde büyüme ve yem alımının tüm gruplarda aynı olduğunu ancak deneme sonunda standart oksijen tüketim miktarının %50 soya yağlı yemlerle beslenen bireylerde daha az olduğunu bildirmiştir. Diğer taraftan, yem içerisindeki soya yağı oranını artmasıyla kaslardaki esansiyel yağlardan EPA ve DHA oranlarında bir azalmanın meydana geldiğini tespit etmişlerdir. Glencroos ve ark. (2003) mercan (Pagrus auratus) yemlerinde alternatif yağ kaynağı olarak kanola yağının değerlendirilmesi üzerine yaptıkları bir çalışmada, %25, 50, 75 ve 100 oranlarında kanola ve soya yağının balık yağına alternatif olarak kullanıldığı yemlerle beslenen bireyler ile balık yağı tüketen bireyler arasında büyüme performansı açısından farklılık olmadığını belirlemişlerdir. Deneme sonunda elde edilen EPA ve DHA değerleri incelendiğinde kanola ve soya yağının bu türün yemlerinde kullanılabilirliğinin uygun olduğunu bildirmişlerdir. 15

29 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Havva DEDELER Karalazos ve ark. (2007) 12 hafta boyunca düşük sıcaklıkta (4.2ºC) balık yağının %30, 60 ve 100 oranında kanola yağı ile değiştirilmiş yemlerle beslenen Atlantik salmonunda, kullanılan bitkisel yağların büyüme, yem cevrim oranı ve yağ asidi metabolizması üzerine herhangi bir olumsuz etkide bulumadığını bildirmişlerdir. Sonuç olarak Atlantik salmonlarda, düşük sıcaklıkta %60 oranında kanola yağının kullanılabileceği ortaya konmuştur Deniz Levreğinde Bitkisel Yağ Kaynaklarının Kullanımı Deniz levreği ılıman iklim balıklarından olup 18 karbonlu yağ asitlerini EPA ve DHA gibi yağ asitlerine biyo-çevrimi yeteneği düşük bir türdür. (Mourente ve ark. 2005). Dolayısıyla pek çok deniz türünde olduğu gibi levrek bireylerinin beslenmesinde kullanılacak ticari yemlerde bitkisel yağ kullanım oranının dengeli şekilde ayarlanması gerekmektedir. Yapılan çalışmalar göz önünde tutulduğunda, genel olarak, levrek gibi denizel karnivor türlerde balık yağına alternatif yağ kullanımı büyümeyi, yaşama oranını, yağ asit kompozisyonlarını, yem etkinlik oranını ve yem çevrim oranını etkilediğini bildirmiştir (Yıldız ve Şener, 2002; Izquierdo ve ark. 2003; Montero ve ark. 2005; Mourente ve Bell, 2006). Çizelge 2.6 de levrek türünün yemlerinde kullanılan bitkisel yağlar ile ilgili çalışmalar özetlenmeye çalışılmıştır. Bu çalışmalara kısaca bakıldığında: Mourente ve Dick, (2002) levreklerle (90 g) yaptıkları çalışmada tamamen keten tohumu, kanola ve zeytin yağı içeren yemler ile beslenen bireylerin kontrol grubu bireyleri ile benzer spesifik büyüme gösterdiğini bildirmişlerdir. Izquierdo ve ark. (2005) yemlerde %60 oranında balık yağının soya, keten, kanola ve bu yağların karışımları ile değiştirilmesinin 10-g l ık levrek bireylerinin büyüme ve yem cevrim oranlarında bir değişiklik olmadığını ancak kas ve karaciğerdeki n-3 ÇDYA lerinin bitkisel yağ kullanımı ile azaldığını bildirmişlerdir. Levrekler (4.8 g) için formulize edilen ve içerisinde %3, %6, %9 ve %12 artan oranlarda soya yağı ilavesinin bu bireylerin büyümesi üzerinde olumsuz bir etki yapmadığı bildirilmiştir (Hunt ve Tekelioğlu, 2004). Aynı araştırıcılar soya yağı ilavesinin tüm vücut değerlerinde olumsuz bir etki yapmamasına karşın, depo organ 16

30 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Havva DEDELER olan karaciğerde birikim yaptığı ve büyümeyi az da olsa olumsuz etkilediğini belirtmişlerdir. Diğer taraftan, Richard ve ark. (2006), %60 oranında bitkisel yağ karışımlı (%12 keten, %12 hurma ve %24 kanola yağı) yemler ile beslenen 5.0-g l ık levreklerde büyüme ve kasların lipit oranında bir farklılık göstermediğini bildirmişlerdir. Benzer şekilde, Nasopoulou ve ark. (2011) ise iri levrek bireylerinde (340 g) %8 oranında zeytin posası yağının büyüme üzerine bir etkisinin olmadığını tespit etmişlerdir. Son olarak, Eroldoğan ve ark. (basımda) tamamem bitkisel yağlardan oluşan ve tekli doymamış yağ asitleri ile n-6 çoklu doymamış yağ asitlerince zengin kanola ve pamuk tohumu yağları ve bunların %50 oranında karışımları ile hazırlanmış yemlerle beslenen 38.4 g lık levreklerin büyümelerinde bir farklılık olmadığını bildirmişlerdir. Bu araştırıcılar, yukarıda sıralanan bir çok araştırma sonucuna paralel olarak bu deneme de levreklerin tüm vücutlarındaki yağ asidi değişimlerinin yem içerisindeki bitkisel yağların profiline göre değiştiğini belirlemişlerdir. Çizelge 2.6. Bitkisel yağların farklı oranlarda levrek yemlerinde kullanımı ile ilgili yapılan çalışmalar. Çalışma Başlangıç ağırlığı Deneme süresi Yararları ve zararları Kaynak %100 kanola, keten tohumu ve zeytin yağı % 40 balık yağı %60 bitkisel yağ karışımı (Soya, kanola ve keten) %3, 6, 9 ve 12 oranlarında soya yağı 90 g 34 hafta Büyüme ve spesifik büyüme değişmemiştir 10 g 101 gün Yem çevrim oranı ve spesifik büyüme kontrol grubu ile aynıdır. Kas ve karaciğerdeki n-3 serisi yağ asitleri miktarı azalmıştır. 4.8 g 105 gün Büyüme ve yem alımında gruplar arasında fark yoktur. Soya yağı ilavesine bağlı olarak, n-3 yağ asitlerinde EPA ve DHA azalma, n-6 da ise bir artış belirlenmiştir. %40 BY % g 64 hafta Ağırlık artışı ve spesifik büyümede farklılık yoktur. Mourente ve Dick. (2002) Izquierdo ve ark. (2003) Hunt ve Tekelioğlu. (2004) *Montero ve 17

31 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Havva DEDELER (%24 keten, %12 hurma %10 kolza) bitkisel karışım %40 balık yağı %60 bitkisel karışım (%35 keten, %10 kanola, %15 hurma yağı) %40 balık yağı %60 bitkisel karışım (%12 keten, %12 hurma ve %24 kanola) % 8 zeytin ve zeytin posası yağı %100 pamuk tohumu, %100 kanola ve %50 pamuk tohumu ve kanola yağı Tekrar %100 balık yağı ile beslemede ALA keten tohumu grubunda değişmeyip diğer gruplarda artış göstermiştir. Ayrıca EPA ve DHA miktarı tüm gruplarda artış göstermiştir. 5.0 g 64 hafta Bitkisel yağlı yemlerle beslenen gruplarda büyüme kontrol grubu ile aynıdır. Karaciğerde EPA ve DHA çoklu doymamış yağ asitlerinde azalırken, 18:1n- 9, 18:2n-6 ve 18:3n-3 gibi yağ asitlerinde artış görülmüştür. Tekrar %100 balık yağı içeren yemle besleme sonucunda EPA ve DHA artış gözlenmiştir. 5.2 g 8 hafta Büyüme ve yem alımında gruplar arasında fark çıkmamıştır. 340 g 90 gün Toplam boy, ağırlık artışı ve spesifik büyümede farklılık yoktur g 162 gün Büyüme ve yem alımında gruplar arasında fark çıkmamıştır. ark. (2005) *Mourente ve Bell. (2006) Richard ve ark. (2006) Nasopoulou ve ark. (2011) Eroldoğan ve ark. (basımda) *Bu çalışmalarda, deneme sonunda tamamen balık yağlı yemler kullanılmıştır. Bu kapsamda değerlendirilen çalışmalar bitirici yemler olarak aşağıdaki kısımda değerlendirilecektir. 18

32 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Havva DEDELER Bitirme Finishing Yemler Bitkisel yağlarla hazırlanmış yemlerle beslenen bireylerin n-3 ÇDYA seviyesini yükseltmek için bundan önce denenmiş en önemli stratejilerden birisi; tamamen balık yağı içeren yemlerle bitirici yemlerin belirli bir süre kullanılmasıdır (Jobling, 2003; Regost ve ark. 2003; Torstensen ve ark. 2005; Turchini ve ark. 2006; Bell ve Waagbø, 2008). Bu stratejide, belirli bir süre bitkisel yağ içeren yemlerle beslenen balıkların daha sonra tekrar tamamen balık yağı içeren yemlerle beslenerek kaslarındaki yağ asidi profillerinin (n-3 süresi ÇDYA lar) sürekli olarak balık yağı ile beslenen bireylerinkine eşitlenmeye çalışılmaktadır. Bu kapsamda deniz levreği ile yapılan ve tamamlayıcı yemlerin kullanıldığı çalışmalar aşağıdaki şekilde sıralanmıştır. Montero ve ark. (2004), 5 ay süresince %60 ve %80 oranında kanola yağı, keten tohumu yağı ve soya yağı içeren yemlerle beslenen levrek bireylerine deneme sonunda 3 ay süresince tamamen balık yağı içeren yemler verilmiş ve deneme sonunda balıkların kas dokusunda DHA seviyesinin yükseldiği görülmüştür. Yine aynı araştırıcılar, %60 oranında kolza, keten ve zeytin yağı içeren yemlerle beslenen levrek bireylerinin tekrar balık yağı içeren yemlerle beslenmeye alınmasıyla birlikte kas dokusundaki DHA seviyesinin deneme boyunca kontrol (balık yağlı) grup bireyleri ile benzerlik gösterdiği bulunmuştur (Mourente ve ark. 2005). Bir diğer çalışmada ise %60 (%10 kolza, %35 keten yağı ve %15 de hurma yağı) oranında bitkisel yağ içeren yemlerle 64 hafta boyunca beslenen levreklerin 14 hafta süreyle balık yağlı yemlerle beslenmesi sonucunda bitirme yemlerinin balıklardaki EPA ve DHA gibi esansiyel yağ asitlerinin miktarını tekrar aynı seviyelere getirdiğini bildirilmiştir. Bitirme yemleri ile ilgili yapılan çalışmalar, balıkların bitkisel yağlarla beslenmesinin ardından tekrar balık yağı içeren yemlerle beslenmelerinin EPA ve DHA gibi n-3 serisi ÇDYA nin filetodaki seviyelerini arttırdığını göstermiştir. Ancak, bu yağ asitlerinin kaslardaki seviyesinin kontrol balıklarıyla aynı seviyelere getirilebilmesi için uzun bir süre balık yağlı yemlerle beslenmeleri gerekmektedir. Özellikle salmon ve alabalık türlerinde EPA ve DHA ların istenilen seviyeye 19

33 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Havva DEDELER gelebilmesi için balık yağı ile beslemenin sırasıyla 24 ve 12 hafta, çipura ve levrekte ise bu sürenin 14 hafta olması gerektiği bildirilmiştir (Bell ve ark. 2004; Mourente ve ark. 2005; Izquierdo ve ark. 2005). Yapılan çalışmalarda da görüldüğü gibi, bitirme yemi kullanma stratejisi balık yağına olan bağımlılığı kısmen azaltmaktadır. Dolayısıyla bitirme yemler kullanılmadan önce bu hususlarada dikkat edilmesi gerekmektedir. Bitirme yemlerine alternatif olarak yapılan bir çalışmada, Turchini ve ark. (2009), murray kod (Maccullochelle peelii peelii) bireylerini 2 hafta döngüler halinde bitkisel ve balık yağlı yemlerle beslemiş ve bu grupta EPA yağ asidi miktarının balık yağı ile beslenen gruptakilerle aynı olduğunu bildirmiştir. Brown ve ark. (2010) ise sabah ve akşam öğünlerinde sırasıyla bitkisel ve balık yağlı yemleri gökkuşağı alabalıklarında döngülü olarak kullanılmış ve bu balıklarda EPA ve DHA seviyelerinin tamamen balık yağı ile beslenen bireylerinki ile aynı olduğunu tespit etmişlerdir. Bitkisel yemlerin döngülü olarak denendiği bir diğer çalışmada Mumoğullarında (2011) 2 hafta bitkisel yağ karışımlı yemlerler (tek bir yağ kaynağı, %50 kanola yağı) beslenen levrek bireylerinin EPA ve DHA ları vücütlarında sentezledikleri ve tüm vücutlarında bu yağ asitlerini depo edebildiklerini belirtmişlerdir. Tezimize konu olan bu çalışmada, tatlısu balık türlerinde bitkisel ve balık yağlı yemlerin beslemede döngülü kullanılması sonucunda pozitif sonuçların alınması bizi deniz levreğini α-linoleik asit içeriği yüksek bitkisel yağ içeren yemlerle besleyerek tatlı su balıklarındakine benzer bir etkinin meydanda gelip gelemiyeceğini araştırmaya sevk etmiştir. Mumoğlullarında (2012) den farkl ı olarak, bu çalışmada, α-linoleik asidi en yüksek oranda bulunduran bitkisel yağlardan kanola, soya ve keten tohumu yağları (1:1:1) karışım halinde %60 (BitY60) ve %80 (BitY80) oranında kullanılmıştır. Bu amaçla, Grup 1 %100 balık yağı (kontrol), Grup 2 %60 (BitY60) ve Grup 3 %80 (BitY80) bitkisel yağ karışımı ikame edilmiş yemlerle beslenirken, Grup 4 ve 5 te ise balıklar bitkisel yağlarla (BitY60 ve BitY80) ikame edilen ve kontrol yemleriyle (%100 BY) 2 şer hafta aralıklarla döngülü olarak beslenmişlerdir. Deneme sonunda balıklarda büyüme, yem tüketimi ve tüm vücut besin madde bileşenlerindeki değişimler araştırılmıştır. Bunlara ek olarak, yemlerdeki besin maddelerinin sindirilebilirlikleri de belirlenerek, yüksek oranda 20