CMR ye Göre Taşıyıcının Gecikmeden Doğan Sorumluluğu ve Sorumluluğun Sınırı

Transkript

1 CMR ye Göre Taşıyıcının Gecikmeden Doğan Sorumluluğu ve Sorumluluğun Sınırı Sedat Topaloğlu, Avukat İstanbul,

2 1. GİRİŞ. Uluslararası ticaretin gelişmeye başlaması sonucunda karayolu ile uzun mesafeli taşımaların yapılması, bu alanda uluslararası hukuk çalışmalarının artmasına sebep olmuş ve 1956 yılında Birleşmiş Milletler Avrupa Ekonomik Komisyonu tarafından; Eşyaların Karayolunda Uluslararası Nakliyatı İçin Mukavele Sözleşmesini hazırlanmış, taşımaya ilişkin özel hukuk sorunlarının sözleşmeye taraf ülkelerde standart kurallara tabi olması amaçlanmıştır. Türkiye gün ve sayılı Resmi Gazete de yayınlanan 3939 sayılı kanun ile Eşyaların Karayolunda Uluslararası Nakliyatı İçin Mukavele Sözleşmesi ne ve bu sözleşmeye ek protokole katılmayı kabul etmiştir. CMR 1 nin metni 4 Ocak 1995 tarihli Resmi Gazetede yayınlanmıştır. Sözleşmeyi onayan bu kanundan sonra, Birleşmiş Milletler Genel Sekreterliği ne katılma belgesi tevdi edilmiş ve söz konusu sözleşme Türkiye de yürürlüğe girmiştir. CMR anlaşması, bir yükün uluslararası taşınmasında göreceği zarar, ziyan, kayıp ve gecikmelerden gönderici, taşıyıcı ve alıcı arasındaki sorumlulukları saptayan, yükümlülükleri belirleyen, Birleşmiş Milletler in yönetim ve gözetiminde uygulanması sağlanan çok uluslu bir anlaşmadır. 2 Globalleşme ile birlikte hızla değişen ve gelişen ticari düzen içerisinde, çok hukukluluğun aşılması, olası ihtilafların, önceden belirlenmiş ve mutabık kalınmış kaideler ile pratik ve hızlı bir çözüme kavuşturulması açısından CMR konvansiyonu kati önem arz etmektedir. 1 Convention on the Contract for the International Carriage of Goods by Road 2 Gençtürk, Muharrem, Yeni Türk Ticaret Kanununa Göre Taşıyıcının Sınırsız Sorumluluğunu Gerektiren Ağır Kusurları Ve Türk Mahkemelerinin CMR yi Uygulaması Bakımından Muhtemel Etkisi, Gazi Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi C. XVI, s

3 6102 Sayılı Türk Ticaret Kanun u, CMR Konvansiyonu ile paralel düzenlemeler içermekte, nitekim konvansiyonun anlam bütünlüğünden uzaklaşmadan, mevcut boşlukları ve tereddütleri gidererek, ülke içinde başlayan ve biten taşımalarda, CMR den hareketle spesifik sınırlar çizmektedir. Bunla birlikte, TTK 3 ile CMR hükümleri arasında, düzenleme alanlarından kaynaklanan bir farklılık mevcuttur. Konvansiyon uluslararası nitelikli karayolu ile eşya taşımalarını düzenlerken, TTK yurt içi taşıma işlerine uygulanacaktır. 4 Ayrıca, CMR m. 1 ev eşyası taşımalarının kapsam dışı olduğunu belirtmektedir. Ancak TTK nda ev eşyası taşımaları eşya taşıma hükümlerinden ayrı olarak, Taşınma Eşyası Taşıması başlığı altında özel olarak düzenlenmiştir (TTK m ). Kapsama ilişkin bu farklılıkların yanı sıra, 6102 sayılı TTK nın CMR Konvansiyonu nun uygulanmasından çok sonra yapılmış olması, uygulama birlikteliğini sağlama olanağı vermiştir. Uygulamada karşılaşılan sıkıntıları bertaraf edici, uluslararası taşımalar ile yurt içi taşımalar arasında tabi oldukları hükümler bakımından ortaya çıkan büyük farklılığı ortadan kaldırıcı düzenlemeler TTK da yer almıştır. Aksine, CMR ile TTK arasında olası çatışma halinde, CMR hükümleri, TTK na göre özel hüküm olması sebebiyle öncelikli olarak uygulanacaktır CMR YE GÖRE TAŞIYICININ GECİKMEDEN DOĞAN SORUMLULUĞU VE SORUMLULUĞUN SINIRI CMR konvansiyonuna göre, taşıyıcı yükü teslim aldığı andan teslim edinceye kadar, bunların kısmen veya tamamen kaybından ve doğacak hasardan sorumlu olduğu gibi yükü belirli bir süre içinde teslim etmediği takdirde meydana gelen gecikmeden de sorumlu olacaktır. CMR kapsamındaki taşıma sözleşmelerinde sayılı Türk Ticaret Kanunu 4 Coşkun, Özlem, 6102 Sayılı Türk Ticaret Kanunu İle CMR Konvansiyonu Hükümlerinin Karşılaştırılması, İstanbul s Ecehan Yeşilova, Taşıyıcının CMR Hükümlerine Göre Yardımcı Şahısların ve Müteakip Taşıyıcının Eylemlerinden Doğan Sorumluluğu, Ankara s.33. 3

4 kural olarak, taşıyıcının eşyayı taşımak üzere teslim almasından gönderilene teslim etmesine kadar geçen sürenin taşıma süresinden uzun olması; başka bir ifadeyle eşyanın taşıma süresinden uzun olan bir sürede gönderilene teslim edilmesi halinde taşıma süresinin aşıldığından yani gecikmenin varlığından söz edebiliriz. Yük kararlaştırılan zaman limiti içinde teslim edilmemiş ise veya kararlaştırılmış zaman limiti olmadığı hallerde, taşımanın normal süresi ve özellikle parçalı yüklerde tüm yükü bir araya getirmek için gerekli zaman, gayretli bir taşımacıya gerekli zamanı geçiyorsa teslimde gecikme var demektir. (CMR m.19) Taşıyıcının gecikmeden doğan sorumluluğundan bahsedilebilmesi için, taşıma süresinin aşılması ve bu süre aşımı dolayısıyla hak sahibinin bir zarara uğramış olması gerekmektedir. 6 Burada üzerinde durulması gereken bir nokta, eşyanın geç de olsa gönderilene teslim edilmiş olması gerektiğidir, 7 aksi ahvalde eşyanın hiç teslim edilmemesi durumunda eşyanın zayi olmasından kaynaklanan sorumluluk söz konusu olacaktır. 8 Taşıma sözleşmesinin tarafları, taşıma için bir süre belirleyebilirler, belirlemedikleri durumda ise taşıma süresi basiretli bir taşıyıcı için gerekli olan makul süre kriterleri göz önünde bulundurularak tayin edilecektir. (CMR m.19) Gecikmeden doğan sorumluluk bağımsız bir sorumluluk nedeni olarak eşyayı muhafaza borcundan doğan sorumluluk yanında yer alır, ne zıya ve hasardan doğan sorumluluk gecikmeden doğan sorumluluğa ne de gecikmeden doğan sorumluluk zıya ve hasardan doğan sorumluluğa göre özel bir düzenleme teşkil eder. 6 Alihan Aydın, CMR ye Göre Taşıyıcının Zıya, Hasar ve Gecikmeden Doğan Sorumluluğu, İstanbul s Kendigelen, Abuzer, Gerekçeli Karşılaştırmalı Yeni Türk Ticaret Kanunu İle Türk Ticaret Kanununun Yürürlüğü ve Uygulama Şekli Hakkında Kanun, Mart 2011, s Öztürk, Özge Hakdan, CMR YE Göre Taşıyıcının Gecikmeden Doğan Sorumluluğu Makelesi, s.1 4

5 9 Taşıyıcının gecikmeden doğan sorumluluğu da özen borcu ağırlaştırılmış bir kusur sorumluluğu olarak düzenlenmiştir. Bu nedenle gecikme gerçekleştiği durumda taşıyıcı meydana gelen zararlardan kural olarak sorumludur ve bundan sonra CMR m.17/ii de yer alan nedenleri ispat ederek ancak sorumluluktan kurtulması söz konusu olabilecektir. Gecikme nedeniyle taşıyıcının sorumluluğunun zarar türü, dolaylı malvarlıksal zararlardır. Örnek vermek gerekirse, eşyanın geç teslim nedeniyle gönderilenin taahhütlerini yerine getirememesi, fazladan ardiye ücreti ödenmesi, eşyanın belirli bir tarihte teslim etme yerine varacağının göz önünde bulundurulması nedeniyle boşaltmada görev alacak işçilere fazladan ücret ödenmesi gibi malvarlığı zararlarıdır. CMR de zarar konusu özel olarak düzenlenmemiştir, bu nedenle gecikmeden doğan zararın tespiti genel hükümlere göre yapılacaktır. Buna göre zarar, şayet gecikme olmasaydı hak sahibinin malvarlığının bulunacağı durum ile geç teslim sonrasında bulunduğu durum arasındaki negatif fark dikkate alınarak tespit edilecektir. Türk Ticaret Kanunu nda da gecikmeden dolayı sorumluluğun söz konusu olabilmesi için zararın meydana gelmesi şartından söz edilmemiştir. Buna göre, herhangi bir zarar doğmamış olsa dahi, taşıma ücreti gecikme süresi ile orantılı olarak indirilecektir. (TTK m.875/iii) 2.1. GECİKME NEDENİYLE GERÇEKLEŞEN ZARAR CMR ye gore gecikme durumunda, sadece gecikmeden kaynaklanan malvarlığı zararları ispatlandığı ölçüde, taşıyan, taşıma ücretini geçmemek üzere bir tazminat ödemek zorundadır. Burada dikkat edilmesi gereken husus, CMR 9 Kaya, Aslan, Türk Ticaret Kanununa Göre Kara Taşımalarında, Taşıyıcının Gecikmeden Doğan Sorumluluğu, Prof.Dr. Hüseyin Ülgen e Armağan, İstanbul 2009, I. Cilt, s

6 hükümlerine gore, gecikmenin gerçekleşmesi ile otomatikman tazminat ödenir hale gelmez. Ayrıca, tazminat talebinde bulunan kimselerin, ayni zamanda bu gecikme sebebiyle uğradığı bir zararların varlığını da ispat etmekmesi gerekmektedir. (CMR.m.23/V) sayılı Türk Ticaret Kanun da ise, gecikme sonucu bir zarar doğmasa da veya davacı zararını ispat edemese de taşıma ücreti, gecikme süresi ile orantılı olarak indirilecektir.(ttk. m. 875/III) Yukarıda anlatılan tazmin durumu, taşıyıcıya karşı ödenen taşıma ücretinin, kısmen iadesi için dava açılması suretiyle gerçekleşebileceği gibi, ödemenin yapılması taşımanın sonuna ve yükün teslimine bağlanmış ise, taşıma ücretinin eksik ödenmesi suretiyle de uygulamada, karşımıza çıkabilmektedir İLLİYET BAĞI Taşıyıcının gecikmeden sorumlu tutulabilmesi için gerekli olan bir diğer şart ise, diğer sorumluluk hallerinde olduğu gibi taşıma süresinin aşılması ile zarar arasında uygun bir illiyet bağı bulunmasıdır. Taşıyıcıdan talep edilen zararın gecikmeden değil de başka bir neden dolayısıyla meydana gelmesi halinde, gecikmeden sorumluluk söz konusu olmayacaktır. Taşıyıcının gecikmeden sorumlu olabilmesi için, talep sahibinin gecikmeyi, zararı ve ikisi arasındaki illiyet bağını ispat etmesi gerekir. 6

7 2.3. İHBAR ŞARTI Gecikme sebebiyle taşıyıcıdan talepte bulunulabilmesi için, belirli süreler içinde gecikmenin taşıyıcıya ihbar edilmesi gerekir. Aksi halde, taşıyıcıya karşı gecikme sebebiyle dava yoluyla tazminat talebinde bulunulamaz. Bu nedenle ihbar dava şartı niteliğindedir. İhbar takibin yapıldığı her taşıyıcıya yapılmalıdır. CMR m.30/iii-iv te Yük alıcının emrine amade tutulduğu tarihten sonraki 21 gün içinde durum yazılı olarak taşıyıcıya bildirilmedikçe teslimdeki gecikmeler için tazminat ödenmez demek suretiyle bu konuyu düzenlemiştir. Gecikmeden doğan ihbarın yapılmaması halinde dava hakkı düşer. Bu maddede düzenlenen sürelerin hesaplanmasında duruma göre teslim tarihi, kontrol tarihi veya yükün alıcının emrine amade tutulduğu tarih sayılmayacaktır. Buna göre ihbar süresi, teslimi izleyen günden itibaren işlemeye başlayacaktır. Burada ihbar yükümlülüğünün bir istisnası vardır, CMR ye göre ihbar yükümlülüğünün yerine getirilmemesinin taşıyıcının sorumluluktan kurtulması sonucunu doğurması göz önüne alındığında, taşıyıcının kastı veya davanın görüldüğü mahkemenin hukukuna göre kasta eşdeğer kabul edilen kusuru ile zarara sebep olması halinde sorumluluğu kaldıran hükümlerden yararlanamayacağından dolayı söz konusu hallerde geçerli bir ihbar yapılmasa dahi, taşıyıcının tazminat ödemesi gerekir. 3. SORUMLULUĞUN SINIRI Gerek TTK gerek CMR taşıyıcının/taşımacının taşıma sürecinde vuku bulan gecikme, ziya ve hasardan sorumlu olduğu kuralını kabul ettikten sonra, taşıyıcı/taşımacının sorumluluktan kurtulduğu halleri ayrıca düzenlemiştir. Bu düzenlemeler arasında ilk etapta dikkat çeken farklılıklar şekildedir; CMR m. 17/2 7

8 zararın taşımacının önlenmesine olanak bulunmayan durumlardan ileri gelmiş olması durumunda, bu zarardan sorumlu tutulamayacağını hükme bağlamaktadır. TTK ise taşıyıcının özeni başlığı altında, ziya, hasar veya gecikmeye taşıyıcının en yüksek özeni göstermesine rağmen kaçınamayacağı ve sonuçlarını önleyemeyeceği hususların sebebiyet vermesi halinde taşıyıcının sorumluluktan kurtulacağını düzenlemiştir sayılı Türk Ticaret Kanunu kast ve pervasızca bir davranışla ve böyle bir zararın meydana gelmesi ihtimalinin bilinci ile işlenmiş bir fi ilinin veya ihmal olmak üzere, taşıyıcının ve yardımcılarının kural olarak sınırlı olan sorumluluğunu (YTK m. 882) sınırsız hale getiren iki ağır kusur türü düzenlemiştir (YTK m. 886, 887). Ayrıca YTK da benzer hukuki ilişkileri düzenleyen diğer hükümleriyle (YTK m. 855, 930, 1187 ve 1267) paralellik kurularak, söz konusu hükümlerin uygulama alanı bakımından da anılan kusur türleri, sorumluluğu ağırlaştıran bir neden olarak öngörülmüştür. Kast ve bundan böyle pervasızca davranış kusuru olarak anacağımız kusur türlerinin kaynağı, CMR ve Alm.TK olarak gösterilmiştir 11. CMR de taşıyıcının ve/veya yardımcılarının sorumluluğunu sınırsız hale getiren kusur türleri; kast ve davaya bakan mahkemenin hukukuna göre kasta eşdeğer kabul edilen kusur olarak tanımlanmıştır (CMR m. 29/1 ve 2) 4. SORUMLULUK MİKTARLARI CMR konvansiyonu m.23/5 e göre, gecikme halinde, hak sahibi zarar ve ziyanın bundan ileri geldiğini kanıtlarsa, taşıyıcı bu zarar ve ziyan için taşıma ücretini geçmemek üzere tazminat öder. Maddenin açık hükmünden de anlaşılacağı üzere CMR konvansiyonunda taşıyıcının gecikme nedeniyle ödemesi gereken 10 Sözer, Bülent, Türk Ticaret Kanunu Tasarısı nın Taşıyanın Sorumluluğu İle İlgili Hükümleri Hakkında Bazı Eleştiriler ve Öneriler, Türk Ticaret Kanunu Tasarısı Hakkında Değerlendirmeler, Deniz Hukuku Dergisi, Özel Sayı, Ocak 2006, s Coşkun, s

9 tazminat taşıma ücreti ile sınırlandırılmıştır. Buna göre taşıma sözleşmesi veya diğer bir sözleşme ile daha fazla ya da daha az tazminat ödeneceği kural olarak kararlaştırılamaz. CMR de gönderen/gönderilenin zararının karşılanmasını, nakden tazmin olarak düzenlenmiştir sayılı Türk Ticaret Kanun da ise, CMR den farklı olarak, gecikme sonucu bir zarar doğmasa da veya davacı zararını ispat edemese de taşıma ücreti, gecikme süresi ile orantılı olarak indirileceği kararlaştırılmıştır. TTK, bu hususta CMR dan ayrılmıştır, Bu düzenleme 6762 sayılı TTK nın yürürlükte olduğu dönemde uygulamada tereddütlere sebep oluyor, bazı ihtilaflarda tazminat yerine sadece taşıma ücretinden indirim yapılabileceği savunması ileri sürülüyordu 12. Ancak CMR çok açık bir şekilde, sadece gecikme sebebiyle uğranıldığı ispat edilen zararın tazminat olarak istenebileceğini düzenlemekte, zarar ispat edilemediği durumlarda, taşıma ücretinden gecikme ile orantılı bir indirim öngörmemektedir. Gecikme sebebiyle uğranılan zararı, özellikle de kar kaybını ispat her zaman mümkün olmadığından, TTK yükle ilgililerin daha menfaatinedir. Ancak bu düzenleme, hükmün amacını belirlemenin güç olduğu, uygulamada sıklıkla taşıma sürelerine uyulmadığından hükümün ancak taşıyıcıları taşıma süresine uymaya zorlama yönünde bir müeyyide olarak düşünülebileceği, gecikmeden doğacak zararlarda mutlak sorumluluk yerine kusurlu sorumluluk esasının korunmasının daha doğru olacağı yönlerinden, benim iştirak ettiğim üzere eleştirilmiştir SONUÇ CMR ve TTK, taşıyıcının gecikmeden kaynaklı sorumluluğunun ve sorumluluğunun sınırının tespiti bağlamında, bir paralellik göstermekle ise de, 6102 sayılı Türk Ticaret Kanun da gecikme sonucu bir zarar doğmasa da veya davacı zararını ispat edemese de taşıma ücreti, gecikme süresi ile orantılı olarak indirileceği kararlaştırılmasıyla, TTK, bu hususta CMR den ciddi şekilde ayrılmıştır. 12 Kaya, s. 951, Sözer, s

10 CMR m. 17/2 zararın taşımacının önlenmesine olanak bulunmayan durumlardan ileri gelmiş olması durumunda, bu zarardan sorumlu tutulamayacağını hükme bağlamakla daha çok taşıyıcı lehine gözükmektedir, oysaki TTK taşıyıcının özeni başlığı altında, ziya, hasar veya gecikmeye taşıyıcının en yüksek özeni göstermesine rağmen kaçınamayacağı ve sonuçlarını önleyemeyeceği hususların sebebiyet vermesi halinde taşıyıcının sorumluluktan kurtulacağını düzenleyerek, taşıyıcının sorumluluktan kaçınmasını daha ağır şartlara bağlamıştır. İhbar şartının yerine getirilmiş olunması, zarar ile taşıyıcıya atfı mümkün kusur arasında, uygun illiyet bağının bulunması bakımından CMR ve TTK daha yakın bir paralellik göstermektedir. Özellikle somut olayın ve taşıma sözleşmesinin münhasır durumları dışında, taşımanın ülkeselliği ve sınır aşımı şartlarına göre, yükün geç teslimine ve buna bağlanan sonuçlara CMR nin ve TTK nin her iki taraf açısından da hakkaniyet nazarında menfaat dengelisini gözettiği söylenebilir. 10

11 KAYNAKÇA. AKINCI, Ziya, Karayolu ile Milletlerarası Eşya Taşımacılığı ve CMR, Seçkin Yayıncılık, Ankara, 1999 AYDIN, Alihan, CMR ye Göre Taşıyıcının Zıya, Hasar ve Gecikmeden Doğan Sorumluluğu, 1 Baskı Beta Yayınları İstanbul 2002 COŞGUN, KARAMAN, Özlem, 6102 Sayılı Türk Ticaret Kanunu İle CMR Konvansiyonu Hükümlerinin Karşılaştırılması, s.275, İstanbul ECEHAN, Yeşilova, Taşıyıcının CMR Hükümlerine Göre Yardımcı Şahısların ve Müteakip Taşıyıcının Eylemlerinden Doğan Sorumluluğu, Yetkin Yayıncılık, Ankara, GENÇTÜRK, Muharrem, Yeni Türk Ticaret Kanununa Göre Taşıyıcının Sınırsız Sorumluluğunu Gerektiren Ağır Kusurları Ve Türk Mahkemelerinin CMR yi Uygulaması Bakımından Muhtemel Etkisi, Gazi Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi C. XVI, Y. 2012, Sa. 4 KAYA, Aslan, Türk Ticaret Kanununa Göre Kara Taşımalarında, Taşıyıcının Gecikmeden Doğan Sorumluluğu, Prof.Dr. Hüseyin Ülgen e Armağan, İstanbul 2009, I. Cilt, s. 930 KENDİGELEN, Abuzer, Gerekçeli Karşılaştırmalı Yeni Türk Ticaret Kanunu İle Türk Ticaret Kanununun Yürürlüğü ve Uygulama Şekli Hakkında Kanun, Mart 2011, s ÖZTÜRK, Özge, Hakdan, CMR YE Göre Taşıyıcının Gecikmeden Doğan Sorumluluğu Makelesi, İstanbul,