ENERJİ ORMANCILIĞI (YEŞİL KÖMÜR) VE TÜRKİYE

Transkript

1 Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Fırat University Journal of Social Science Cilt: 13, Sayı: 2, Sayfa: 55-65, ELAZIĞ-2003 ENERJİ ORMANCILIĞI (YEŞİL KÖMÜR) VE TÜRKİYE Energy Forestation (Green Coal) And Turkey Ülkü ESER ÜNALDI Gazi Eğitim Fak. Orta Öğretim Sosyal Alanlar Eğitimi Bölümü, Coğrafya Eğitimi Anabilim Dalı. E. ABSTRACT While energy consumption was 2x10 8 J in 1900s, it reached 3.4x10 20 J, multiplying 17 times in Alternative energy sources were tried in order to meet the increasing need of energy and find solution to the problem of environmental pollution. One of these sources is the Energy Forest. The utilization of this source in the modern sense is rapidly increasing in the developed countries. However, there is no modern energy forestation in its contemporary, scientific and technical dimensions in Turkey. Therefore, the energy forestation or green coal, to use more appropriate term, should be favoured in the modern sense in order to establish the optimal balance between three Es, that is, energy, economy, ecology and the growth of such energy forests should be implemented within a serious plan and consistent policy. Key Words: Alternative source of energy, maintainable improvement, energy forest ÖZET Dünyada enerji tüketimi 1900 lü yılların başlarında 2x10 8 J iken, 1998 de 17 kat artarak 3.4x10 20 J e ulaşmıştır. Giderek artan bu enerji ihtiyacını karşılamak ve çevre kirliliği sorununa çözüm bulmak amacıyla alternatif enerji kaynakları arayışına girilmiştir. Bunlardan biri de Enerji Ormanıdır. Bu kaynağın modern anlamda kullanımı, gelişmiş ülkelerde hızla yaygınlaşmaktadır. Ancak Türkiye de çağdaş, bilimsel ve teknik boyutu ile modern enerji ormancılığı yapılmamaktadır. Bu nedenle, enerji-ekonomi-ekoloji, kısaca 3E arasındaki optimal dengeyi sağlayabilmek için, enerji ormanları yada bizim tabirimizle yeşil kömür modern anlamda ele alınarak sağlıklı, ciddi bir planlama ve tutarlı bir politika ile üretime geçirilmesi sağlanmalıdır. Anahtar Kelimeler: Alternatif enerji kaynağı, sürdürülebilir kalkınma, enerji ormanı.

2 F.Ü.Sosyal Bilimler Dergisi (2) GİRİŞ: En genel tanımıyla belirli koşullarda yetişen ağaç ve ağaççıklarla kaplı sahalara orman denilmektedir. Orman, ekonomik, sosyal ve kültürel hayatla ilişkisi bulunan en önemli doğal kaynaklardan biridir ve bu kaynağın iyi bir şekilde değerlendirilmesi ülke ekonomisinde ve kalkınmasında son derece önemli bir rol oynamaktadır. Odun, yani ağaç ve orman, bilinen en eski enerji kaynağıdır ve tarihin ilk çağlarından itibaren birçok enerji kaynağı bulunmuş olmakla beraber, dünyanın büyük bir bölümü için halen birinci derecede önemlidir. Bu nedenle özellikle 1970 yılında yaşanan petrol krizi, fosil enerji kaynaklarının tükenme tehlikesi, 21. yüzyılda petrol ve buna bağlı olarak doğalgaz ve kömür fiyatlarında şok yükselmelerin olabileceği ihtimali ve çevre kirliliği sorunu karşısında, aşağı yukarı tüm ülkeler gibi, Türkiye de üretim sürecini gerçekleştirebilmek ve çağdaş yaşam koşullarını sürdürebilmek için rüzgâr enerjisi, nükleer enerji, güneş enerjisi gibi alternatif kaynakların yanı sıra, bozuk baltalık alanları ıslah etmek suretiyle sürdürülebilir ve yenilenebilir bir kaynak olan enerji ormanına dönüştürülmesini gündeme getirmiştir. Enerji ormanı, genel olarak enerji amaçlı yakacak odun üretmek amacıyla işletilen, kök ve kütük sürgünü verme özelliğine sahip ağaçlardan oluşan ormanlara denilmektedir. Enerji, ekonomi ve çevre üçlüsü çoğu zaman düşman kavramlar olmakla birlikte, enerji ormanı, yetiştiriciliğe dayandığı için, yenilenebilir, çevre dostu ve temiz bir kaynak olarak giderek önem kazanmaktadır. Nitekim odun yanma sırasında örneğin, kömüre oranla yarı yarıya daha az oksijen tüketmekte ve bıraktığı kül miktarı da 15 kat daha az olmaktadır. Bu enerji kaynağının kullanımı klâsik ve modern olmak üzere iki grupta toplanabilir. Klâsik kullanım metodunda ormandan elde edilen ürünler sadece ısınma ve pişirme amaçlı olarak kullanılmaktadır (Foto. 1). Örneğin, Türkiye de 1997 yılında ton odun klâsik anlamda yakacak olarak kullanılmıştır (Ültanır, 1998). Bunların enerji değeri yerli enerji üretiminin yaklaşık dörtte birini karşılamaktadır. Ancak bu kullanım ilkel ve ekonomik olmayan enerjiye karşılıktır. Modern kullanım metodunda ise ağaç tarımı şeklinde, ilk yıllarda hızlı büyüyen türlerle tesis edilen plântasyon alanlarından elde edilen odun, tesislerde yakılarak elektrik ve ısı enerjisine dönüştürülmektedir (Foto.2). Nitekim bugün İsveç te modern anlamda uygulanan enerji ormancılığında kullanılan söğütler (Salix viminalis, S. dasyclados) çelikler halinde hektara yaklaşık adet dikilmekte, 3 5 yıllık dönüş süreleri ile traşlama kesilip yongalanarak ısı tesislerinde yakılmakta, buradan hem elektrik hem de ısı enerjisi elde edilmekte, ısınan su yer altından borularla nakledilerek kasaba ve şehirlerin ısıtılmasında kullanılmaktadır (Kurmuş, 2000). Modern anlamda İsveç in söğüt, Kanada nın ise kavak türleri ile önderlik ettiği modern enerji ormancılığı diğer batılı gelişmiş ülkeler tarafından da benimsenerek hızla yaygınlaşmakta; Avusturya, Belçika, Kanada, Danimarka, Finlandiya, İtalya, Japonya, Hollanda, Yeni Zelanda, Norveç, İsveç, İsviçre, İngiltere ve ABD arasında bu konuda bilgi değişimi ve gelişimi sağlanmaktadır. Bu ülkeler kavak, söğüt, kızılağaç, okaliptüs gibi hızlı büyüyen ağaçlardan elde ettikleri ısı ve elektrik enerjisi ile ülkelerinin enerji ihtiyacının %20-50 sini karşılamayı planlamaktadırlar. Örneğin, Finlandiya enerji gereksiniminin %50 sini entansif orman işletmeciliğinin 56

3 Enerji Ormancılığı (Yeşil Kömür) Ve Türkiye uygulandığı söğüt plântasyonları ile karşılamayı hedeflemiştir. Kanada da ise 2050 li yıllarda enerjinin yaklaşık yine %50 sinin bu uygulama ile karşılanması plânlanmaktadır ( Foto1.Klâsik kullanım metoduna bir örnek. Ormandan elde edilen ağaçlardan, ilkel yollarla ısınma ve sıcak su temin etmek amacıyla yararlanılmaktadır. TÜRKİYE VE ENERJİ ORMANCILIĞI Türkiye, ne yazık ki enerji kaynakları açısından kendine yeterli bir ülke değildir. Örneğin bilinen petrol ve doğalgaz rezervleri son derece az, maden kömürü rezervi sınırlı, linyit rezervi ise bol ama niteliksizdir. Bunlara ek olarak Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı 1998 planlama verilerine göre Türkiye nin enerji açığı ve dışa bağımlılığı giderek artmaktadır. Bu açık 2000 yılında yaklaşık Mtep (milyon ton eşdeğer petrol) iken, 2013 de yaklaşık Mtep olacak, 2025 de ise Mtep i aşacaktır (Şekil.1). Yine üretim ve talep miktarları göz önüne alındığında tüketimin yerli üretimle karşılanma oranı 1998 de %38 iken bunun 2010 da %30, 2020 de ise %25 e düşeceği ve talebin %75 inin dış kaynaklardan temin edileceği tahmin edilmektedir (Kurmuş, 2000) (Tablo. 1). Bu durumda Türkiye nin enerji tüketimini yalnızca fosil yakıtlara dayalı olarak sürdürmesi mümkün değildir ve ülkenin aşırı fosil yakıt kullanımını gerek rezerv, gerek çevre sorunları, gerekse çevre sorunlarının gayri safi yurtiçi hasıla üzerindeki olumsuz etkileri açısından da düşünmesi gereklidir. 57

4 F.Ü.Sosyal Bilimler Dergisi (2) Foto. 2. Modern enerji ormanı tesisi (Yeni Zelanda). Bu tesislerde yakılan odunlardan, elektrik ve ısı enerjisi elde edilmektedir (Foto. A. Kurmuş). Bu amaçla düşünülen alternatif enerji kaynaklarından biri de enerji ormanlarıdır. Enerji ormancılığı ile ilgili ilk çalışmalar yurdumuzda 1978 yılında başlamış ve bozuk veya çok bozuk baltalık sahaların ıslah edilerek ülkemiz yakacak odun ihtiyacının bu sahalardan karşılanması amaçlanmıştır. Ancak bugün ülkemizde enerji ormancılığı yapılmakla birlikte; hem ağaç türü olarak daha fazla çeşitliliğe sahip olunmasına hem de daha uygun yetişme koşulları bulunmasına rağmen, çağdaş, bilimsel ve teknik boyutu ile bu ormanlardan enerji üretimi yapıldığını söylemek mümkün değildir. Çünkü hem enerji ormancılığı için uygun alanın %15 i klâsik olarak değerlendirilmiştir hem de geri kalan %85 lik alanı uygulama beklemektedir (Ültanır, 1998). 58

5 Enerji Ormancılığı (Yeşil Kömür) Ve Türkiye Türkiye de enerji ormancılığı için hızlı büyümeye uygun kavak, kızılağaç, söğüt gibi ağaç türleri de bulunmakla birlikle en uygunu meşedir. Çünkü, hem doğanın bir armağanı olarak ülkemiz tür zenginliği ve kapladığı alan bakımından dünyanın sayılı meşe diyarlarından biridir hem de meşe, büyük bir yaşam gücüne ve çok geç yaşlarda bile kök ve kütükten sürgün verme özelliğine sahiptir. Hatta bu özelliğinden dolayı, Ankara Ulus Meydanındaki Atatürk Heykelinin mermer kaidesinin bir yüzünde meşe kütüğünden gelişmiş sürgün motifi bir imparatorluktan genç bir Cumhuriyetin yeşerdiğini ifade etmek için oyularak resmedilmiştir (Yaltırık,1984). Ülkemizde meşe türlerinin orman alanları içindeki payı %25.9 dur (Günal, 1997) ve 4 milyon hektar alan kaplamaktadır. Aynı şekilde İsveç te de enerji ormancılığı işletmesine uygun toplam alan potansiyeli 4 milyon hektardır ve İsveç yukarıda da belirtildiği gibi bu ormanlardan elde ettiği odunu ısı tesislerinde yakarak elektrik enerjisine dönüştürmekle ülke enerji ihtiyacının %15 ini karşılamakta, bu oranı 2010 lu yıllarda %20 nin üzerine çıkarmak için yoğun çalışmalar yapmaktadır ( Oysa Türkiye de ne yazık ki bu 4 milyon hektar potansiyel alanın sadece hektarında bu tür çalışmalar yapılmakta, o da klâsik anlamdaki uygulamadan öteye gitmemektedir. Örneğin; Konya Orman Bölge Müdürlüğü nde 1980 li yıllarda enerji ormanı kurma çalışmaları ile ıslah faaliyetleri başlatılmış, 1981 de Konya fuarında Resimlerle Enerji Ormanları adı altında sergi açılarak bu proje kamu oyuna açıklanmıştır. Beyşehir işletmesinin enerji ormanlarına konu olabilecek sahalarının projeleri köy kesim düzenlerinde ve 29 şar yıllık olarak seriler bazında yapılarak uygulamasına 1981 yılında geçilmiştir yılları arasında uygulanacak şekilde 6305 hektarlık Mardin-Mazıdağı Serisi Enerji Ormanı Tesisi Büyük Projesi yapılmış ve 1983 de 311 hektarlık uygulama ile proje devreye sokulmuştur (Foto. 3-4). Ayrıca 1985 de Savur ilçesinde bulunan ve hektar büyüklüğünde bir diğer projenin de uygulamasına geçilmiştir. Yine bu amaç doğrultusunda Seydişehir Enerji Ormanı Tesisi Büyük Uygulama Projesi yapılmış ve projenin yılları arasında uygulanması plânlanmıştır (Orman Genel Müdürlüğü, 1987, 1988a, 1988b ). Bunlar büyük projelerdir ve bu projelerin dışında da meşenin yayılış gösterdiği hemen her yerde enerji ormanı çalışmaları vardır. Ancak bunlar, son derece takdire değer çalışmalar olmakla birlikte, gerekli tesislerin kurulamaması nedeniyle batılı ülkelerin modern enerji ormancılığından uzaktır. Yukarıda da belirtildiği gibi Türkiye bir meşe denizidir ve bu alanların dışında pek çok potansiyel alanlar mevcuttur. Bu alanlar içinde en dikkate değerleri özellikle Amasya da ve Trakya da Yıldız Dağlarında yer almaktadır (Foto. 5). Bu alanların değerlendirilmesi için 1997 yılında İsveçli araştırıcılarla modern enerji ormancılığı için ortak bir proje başlatılmaya çalışılmış, ancak bu araştırıcıların ülkemiz koşullarını tam olarak bilememesi ve sadece kendi ülkeleri için uygun olan söğüt türleri üzerinde uzmanlaşmaları nedeniyle proje tamamlanamamıştır. Yine örneğin, İç Anadolu Bölgesi nde Erciyes Dağı nın özellikle kuzey, Hasan Dağı nın ise her iki yamacı yaklaşık m ler arasında meşe gelişmesine, dolayısıyla enerji ormancılığına son derece elverişli şartlar arz etmektedir (Ünaldı Eser, 1996, 2001). Ancak bu alanlar uzun süren aşırı kullanım sonucunda dejenere olmuş ve yok olma tehlikesi ile karşı karşıya 59

6 F.Ü.Sosyal Bilimler Dergisi (2) kalmıştır. Örneğin, Erciyes Dağı milattan önceki yıllarda tüm Kapadokya halkının yakacak ve kereste ihtiyacını karşılarken yaklaşık 3000 yıldan beri süren büyük tahribatlar sonucu bugün bu ormanlardan geriye küçük topluluklar kalmıştır (Ünaldı Eser, 1996). Bu bağlamda bozulan ekolojik dengeyi de dikkâte almak koşuluyla, buradaki baltalıklar ıslah edilerek ve modern enerji tesisleri kurarak tüm İç Anadolu Bölgesi nin enerji ihtiyacını ve geçmişin bu büyük potansiyelini bugün de değerlendirmek mümkündür. Bu yüzden gerek bu şekilde aşırı tahribatlarla varlığı yok olmaya başlayan bozuk ormanlarımızda gerekse mevcut potansiyeli yeterince değerlendirilmeyen ormanlarımızda ıslah faaliyetleri ve modern anlamda enerji ormanı kurma çalışmalarına acilen başlanılmalıdır. Yine kullanılmayan tarım alanları ve hazine arazilerinde modern enerji tesisleri kurulmalı ve bu arazilerde sadece meşe değil diğer uygun türler de yetiştirilmelidir. Çünkü Türkiye nin sürdürülebilir kalkınma yapabilmesi, çevre ile uyumlu kaynaklarını yüksek biçimde değerlendirebilmesine ve enerji ekonomi ekoloji; kısaca 3E arasındaki optimal dengeyi sağlayabilmesine bağlıdır. Ayrıca bozuk alanların üretime sokulmasından sağlanacak iş imkanı da son derece önemlidir. Nitekim modern tesislerde çalışmak üzere nitelikli ve niteliksiz elemanlara ihtiyaç duyulacak, bu da işsizlikle mücadeleye destek olacaktır. Yine enerji ormancılığına bağlı olarak köylünün yükselen yaşam standardı nedeniyle kırsal kesimlerden büyük şehirlere olan göç olayını da bu şekilde nispeten önlemek olasıdır. Bunların dışında plântasyonlar şeklinde yapılacak modern enerji ormanlarından sağlanan odunun üretim fazlası özellikle Suriye, İran, Irak gibi orman bakımından fakir ülkelere satılarak döviz kazanmak da mümkündür. Yine enerji ormanları sayesinde, tarım açısından önemli bir yeri olan tezeğin yakılması da önlenebilir. Bilindiği gibi kırsal kesimlerdeki en önemli yakacak maddesi tezektir verilerine göre tezeğin enerji üretimindeki payı %10 dur ve tezeğin yakıt olarak tüketilmesi, ekonomisi tarıma dayalı ülkemiz için büyük bir kayıptır (Başol, 1991). Bu bağlamda, enerji ormanları yaygınlaştıkça ve modern enerji ormancılığına geçildikçe yakacak olarak ilkel tezek kullanımı azalacak, buna karşılık hem biyogaz üretimi hem de organik gübre için daha çok tezek kullanılabilecektir. Bunlar enerji ormanının ekonomik etkileridir Ancak bu ormanların etkilerini sadece ekonomik olarak düşünmek doğru değildir. Ormanların ekosisteme olan katkılarını da göz önüne almak gerekir. Nitekim, bu sayede örneğin erozyon ve toprak kaymaları önlenecek, su kaynakları beslenecek, insan sağlığı olumlu yönde etkilenecek, halkın dinlenme amacıyla yeşil alan gereksinimine olanak sağlanacak, biyolojik çeşitlilik zenginleşecektir. 60

7 Enerji Ormancılığı (Yeşil Kömür) Ve Türkiye Foto Mardin Mazıdağı ndaki enerji ormanı tesislerinden görünümler (Foto.U.Tüfekçioğlu). 61

8 F.Ü.Sosyal Bilimler Dergisi (2) Foto.5. Yıldız dağları nda yer alan yüksek potansiyelli bir enerji ormanı (Foto.U.Tüfekçioğlu). Tablo. 1: Genel Enerji Üretim Talep Gelişimi (Kaynak: KURMUŞ 2000 ve 1997 Enerji Raporu Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi 1998 ) (BİN TEP) YIL ÜRETİM TALEP İTHALAT TYUKO * * Talebin Yerli Üretimle Karşılanma Oranı (%). 62

9 Enerji Ormancılığı (Yeşil Kömür) Ve Türkiye Toplam Talep - Yerli Üretim = Açık (Mtep) Şekil.1: Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı 1998 plânlama verilerine göre Türkiye nin dönemi enerji açığı (Kaynak: Ültanır, 1998) SONUÇ VE ÖNERİLER Ülkemizde enerji ihtiyacı ve buna bağlı olarak dışa bağımlılık giderek artmaktadır. Bu sorunun çözüm önerilerinden biri de, kaynağı güneş olduğu için sonsuz rezervli, temiz bir enerji kaynağı olan enerji ormanları ve bunların modern anlamda kullanılmasıdır. Bu nedenle Türkiye, içinde bulunduğu ekonomik buhranları da göz önüne alarak yaklaşık 20 milyon hektar kaplayan orman alanlarını sağlıklı ve ciddi bir planlamanın yanı sıra tutarlı bir politika ile değerlendirmek ve acilen üretime geçirmek zorundadır. Nitekim bu orman alanının en az % 32.6 lık kısmı enerji ormanı olarak kullanıma uygundur ve bu gerçekleştirildiği takdirde elde edilecek enerji 2000 yılı enerji talebinin %32 sine karşılık gelmektedir. Bu yolla Türkiye nin enerji ihtiyacının %25 den daha fazla bir kısmını karşılamak mümkündür (Ültanır, 1998). Bu amaçla, enerji ormanı için gerekli potansiyel ve ekolojik şartlara sahip olan Türkiye de; Yenilenebilir ve sürdürülebilir alternatif bir kaynak olarak modern enerji 63

10 F.Ü.Sosyal Bilimler Dergisi (2) ormancılığına gereken önemin verilmesi ve Enerji Bakanlığı nın konu üzerinde mutlak suretle durması, Yazılı ve görsel basında sık sık açıklamalar yapılarak halkın konu hakkında bilgilendirilmesi, işbirliğine gidilmesi, pilot bir alanda modern enerji ormanı tesisi kurarak örnek oluşturulması ve vatandaşlara uygun şartlarda kredi verilerek enerji ormancılığı ve tesislerini kurmaya teşvik edilmesi, Hayvan yemi temin etmek amacıyla enerji ormanlarının tahribini önlemek için, meraların ıslah edilmesi ve otlatmanın bir düzene bağlanarak planlı bir biçimde kullanılması, Orman kadastro çalışmalarının acilen bitirilmesi, Halen klâsik anlamda enerji ormancılığı yapılan alanların son durumlarının gözden geçirilmesi ve tahrip olmuş alanların iyileştirilerek modern ormancılığa dönüş için gerekli çalışmaların başlatılması, Enerji ormancılığına ve o alanın bitki yetişme koşullarına uygun yerli ve yerli olmayan türlerin tespit edilerek yetiştirilmesi, Kısaca doğanın yeşil elbise sinden yeşil güç olan yeşil kömür üretmek için gerekli çalışmaların acilen başlatılması enerji ekonomi ekoloji dengemizin uyumlu bir biçimde sürdürülebilmesi açısından son derece önemlidir. KAYNAKLAR Girgin E, 1987, Türkiye Ormancılığında Enerji Ormanlarının Yeri Ve Önemi İle Enerji Ormanı Kurma Teknikleri El kitabı Ve Beyşehir deki Enerji Ormanı Kurma Çalışmaları, OGM, Ağaçlandırma Ve Silvikültür Dairesi, Ankara. Başol K, 1991, Doğal Kaynaklar Ekonomisi, Ofset Tesisleri, İzmir. Günal N, 1997 Türkiye de Başlıca Ağaç Türleri, Çantay Kitabevi, İstanbul. Kurmuş A, 2000, Enerji Darboğazı ve Ormancılığımız, Orman Mühendisliği Dergisi, Şubat Sayısı, Ankara. Orman Genel Müdürlüğü, 1988, Mardin Mazıdağı Enerji Ormanı Tesisi Büyük Uygulama Projesi, Büyük Uygulama Projeleri No. 4, Ankara. Orman Genel Müdürlüğü, 1988, Seydişehir Enerji Ormanı Tesisi Büyük Uygulama Projesi, Büyük Uygulama Projeleri No. 3, Ankara. Orman Genel Müdürlüğü, 1987, Türkiye Ormancılığında Enerji Ormanlarının Yeri Ve Önemi İle Enerji Ormanı Kurma El Kitabı Ve Beyşehir deki Enerji Ormanı Kurma Çalışmaları, Orman Gen Müdürlüğü, Ankara. 64

11 Enerji Ormancılığı (Yeşil Kömür) Ve Türkiye Ültanır M. Ö, 1998, Türkiye nin enerji Stratejisinin Değerlendirilmesi, Tüsiad Yayın No T/98-12/239. Ünaldı Eser Ü, 1996, Erciyes Dağının Fiziki Coğrafyası, Lazer Matbaası, Ankara. Ünaldı Eser Ü, 2001, Hasan Dağı nın Bitki Coğrafyası Üzerine Bir Araştırma, G.Ü. Kastamonu Eğitim Dergisi, Ekim 2001, Cilt 9, No 2, , Kastamonu. Yaltırık F, 1984, Türkiye Meşeleri Teşhis Kılavuzu, Yenilik Basımevi, İstanbul. 65