İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ HUKUK FAKÜLTESİ

Transkript

1 İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ HUKUK FAKÜLTESİ Eğitim Öğretim Yılı İnsan Hakları Hukuku Vize Sınavı İkinci Öğretim Öğrencileri / Prof. Dr. Abdurrahman EREN CEVAP ANAHTARI I. Avrupa Konseyi İnsan Hakları Komiseri ve ekibi 1-5 Temmuz tarihleri arasında Türkiye yi ziyaret etmiştir. Ziyaret esnasında Komiser devlet yetkilileriyle ve sivil toplum kuruluşlarıyla görüşmelerde bulunmuştur. Komiser ziyaret sonrası hazırladığı raporda insan hakları sorunlarına ilişkin öneri ve tavsiyelerde bulunmuştur. Komiser ve beraberindeki heyet, Gezi Parkı olaylarıyla ilgili bilgisini almak üzere Kamu Başdenetçisi, TBMM İnsan Hakları Komisyonu ve Uzlaşma Komisyonu yla görüşmüştür. Komiser, Kamu Başdenetçisinden, Kamu Denetçiliği Kurumu nun çalışmaları ve Gezi Parkıyla ilgili Kurumun yaptığı çalışmalar hakkında bilgi almıştır. Komiserin ziyareti üzerine yapılan basın açıklamasından sonra, bir milletvekili Türkiye nin bağımsız bir devlet olduğunu, yabancı kuruluşların bu tür ziyaretlerde bulunması ve basın açıklamaları yapmalarını iç işlerine bir müdahale oluşturduğunu ifade etmiştir. 1. İnsan hakları koruma mekanizmalarına ilişkin sınıflandırmalar ışığında yukarıda söz konusu edilen Avrupa Konseyine ait bu birimi tanıtınız. Bu kuruma benzer Birleşmiş Milletler Örgütünde mekanizma var mıdır? Varsa bu iki birimi karşılaştırınız. (10 puan) İnsan hakları koruma mekanizmaları, pozitif hukukça normatif çerçevede tanınan ve güvence altına alınan temel hak ve özgürlüklere yönelik ihlalleri önleyici, tespit edici ve sonuçlarını ortadan kaldırıcı faaliyetlerde bulunmak amacıyla ulusal ve uluslar arası düzeyde oluşturulan kurumsal mekanizmalardır. Uluslararası koruma mekanizmaları kendi içinde koruma düzeyi olarak evrensel koruma ve bölgesel koruma şeklinde ikiye ayrılır. Birleşmiş Milletler Örgütü kapsamında işleyen koruma mekanizmalarına evrensel koruma mekanizmaları, Avrupa Konseyi, Afrika Birliği, Amerikan Devletleri Örgütü kapsamında işleyen mekanizmalara bölgesel koruma mekanizmaları denilmektedir. Uluslasrarası mekanizmalar ayrıca bir sözleşmeye taraf olma temelinde sözleşme içi koruma mekanizmaları ya da bir örgüte üye olma temelinde sözleşme dışı koruma mekanizmaları olarak ikiye ayrılmaktadır. Avrupa Konseyi İnsan Hakları Komiserliği, bölgesel düzeyde faaliyet gösteren sözleşme dışı bir koruma mekanizmasıdır. Avrupa Konseyi nin ana organı olan Bakanlar Komitesinin 7 Mayıs 1999 tarihli kararıyla kurulmuştur. Komisyonerlik, insan haklarına saygı amacıyla, bağımsız ve tarafsız nitelikte, Avrupa Konseyi insan hakları kurumu olarak oluşturulmuştur. Birleşmiş Milletler Örgütü kapsamında benzer işleve sahip 1993 yılında kurulmuş BM İnsan Hakları Yüksek Komiserliği bulunmaktadır. BM Genel Sekreterliği içinde insan hakları ile ilgili faaliyetlerden sorumlu Genel Sekreter yardımcısı konumundadır. BM İnsan Hakları Komiserliği tüm dünyada faaliyet gösterirken, Avrupa Konseyi İnsan Hakları Komiseri Avrupa düzeyinde faaliyet göstermektedir.

2 2. Uluslararası insan hakları kurumları tarafından gerçekleştirilen denetim türlerini açıklayarak, Avrupa Konseyi İnsan Hakları Komiserinin gerçekleştirdiği bu ziyaret ve yayınladığı raporu değerlendiriniz. (10 puan) Uluslararası insan hakları kurumları, sözleşme içi veya sözleşme dışı olarak iki farlı türde denetim gerçekleştirmektedir. Bu koruma mekanizmalarında niteliğine göre farklılaşmakla birlikte, raporlara dayalı denetim, şikayetlere dayalı denetim, soruşturmalara dayalı denetim, ziyaretlere dayalı denetim ve izlemelere dayalı denetim yöntemleri kullanılmaktadır. Raporlara dayalı denetim, bir sözleşmeye taraf olan devletin, üstlendiği yükümlülükleri ne şekilde yerine getirdiğini, karşılaştıkları zorlukları, dönemsel raporlarla denetimden sorumlu organa bildirmesidir. Şikayetlere dayalı denetim, bir hak ihlaline uyrayan bireyin ya da sözleşmeye taraf bir diğer devletin, sözleşmeye taraf bir devlet hakkında ilgili denetim organına başvurması ile işleyen denetimdir. Soruşturmalara dayalı denetim, genellikle sistematik hak ihlallerinin gerçekleşmesi üzerine, ilgili denetim organının ilgili ülkede araştırma ve incelemesine dayanır. Ziyaretlere dayalı denetim, önleyici nitelikte, yargısal olmayan ve işbirliği esasına dayalı ilgili ülkede yerinde incelemeye dayalı bir denetimdir. İzlemelere dayalı denetim, tüm ülkelerde insan haklarının genel durumunu periyodik olarak incelenmesine dayalı bir denetimdir. Avrupa Konseyi İnsan Hakları Komiserinin gerçekleştirdiği denetim, sözleşme dışı ziyaretlere dayalı bir denetimdir. Türkiye de gerçekleşen Gezi Olayları üzerine gerçekleştirilmiş Ad Hoc ziyaret türüdür. Hazırlamış olduğu rapor, ziyaret sonuçlarını ilgili organlar ve kamu oyuyla paylaştığı ziyaret raporudur. 3. Milletvekili tarafından yapılan açıklamaları insan haklarına ilişkin temel ilkeler ışığında değerlendiriniz? (5 puan) Birleşmiş Milletler Örgütüne ve Avrupa Konseyine üye bir devlet, kurucu antlaşmaya taraf olmaktan kaynaklanan işbirliği yükümlülüğü altındadır. Bu örgütlerin kurucu antlaşmalarına göre, tavsiye niteliğinde de olsa, bu Örgütlerin ilgili organlarının aldığı kararları yerine getirmek Ahde vefa ilkesi nin bir gereğidir. Bu kapsamda, insan hakları kurumlarınca alınan kararlar, yapılan tavsiye ve öneriler iç işlerine müdahale sayılmaz. II. Amerikan İnsan Hakları Sözleşmesine Ek Protokolde, Ekonomik, sosyal ve kültürel haklar ile medeni ve siyai haklar arasında yakın ilişki olduğu; insan onurunun tanınması temelinde, farklı kategorilerdeki hakların bölünmez bir bütün teşkil ettiği; ve bu sebeple bunların tümünün, eğer eksiksiz olarak gerçekleştirileceklerse, sürekli olarak korunmaları ve geliştirilmeleri gerektiği; ve bazı hakların diğerlerinin gerçekleştirilmesi adına ihlal edilmesinin asla haklı kılınamayacağı ifade edilmektedir. Nitekim 21 Temmuz 1986 tarihli Avrupa Birliği tarafından açıklanan deklarasyonda, Ekonomik, sosyall, kültürel, medeni ve siyasi hakların geliştirilmesi, insan onurunun tam olarak korunması ve bireyin meşru özlemlerini yerine getirebilmesi için son derece önemlidir. Sosyal ve ekonomik kalkınma eksikliği ya da herhangi bir ideoloji ya da görüş, medeni ve siyasal hakların tanınmamasının gerekçesi olamaz. 1. İnsan haklarının temel özelliklerini belirterek, bu özellikler ışığında hakların sınıflandırılması nasıl izah edilebilir? Tartışınız. (10 puan) İnsan hakları, insan onurundan kaynaklanan, insanın doğuştan sahip olduğu, eşit, vazgeçilmez ve devredilmez haklardır. İnsan hakları insan doğasından kaynaklanan haklar olarak, varlığını pozitif hukuktan almaz. Pozitif hukukça tanıma hakların varlık şartı değil, güvence altına alınması ve başkalarına karşı da ileri sürelebilmesi için önem taşımaktadır. Bu kapsamda her hak insan doğasının bir parçasını oluşturduğundan, haklar birbirine bağlı ve birbirinden

3 ayrılmaz niteliktedir. Pozitif hukukça haklara ilişkin yapılan sınıflandırmalar, haklar arasında değer olarak, bir hiyerarşi olduğu anlamına gelmez. Pozitif hukuktaki sınıflandırmalar, haklar karşısında devletin yükümlülükleri bakımından bir anlam taşrı. Kişisel ve siyasal haklar niteliği gereği devlete daha çok negatif yükümlülük yüklerken, sosyal, ekonomik ve kültürel haklar devlete daha çok pozitif yükümlülükler getirmektedir. 2. İnsan haklarına ilişkin teori ve uygulamadaki sınıflandırmaları açıklayarak, insan haklarına ilişkin sınıflandırmaların pratik sonuçlarını açıklayınız? (10 puan) İnsan hakları sözleşmeleri ve anayasalara bakıldığında insan haklarının farklı şekilde sınıflandırıldğı görülmektedir. Genel nitelikteki uluslararası insan hakları sözleşmelerinde haklar iki kategoriye ayrılmaktadır. BM ikiz sözleşmeleri bunun pitik örneğidir. Bu kapsamda haklar kişisel ve siyasal haklar ile ekonomik, sosyal ve kültürel haklar olarak ayrılır. Benzer ayrımı Avrupa Konseyi bünyesinde Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ile Avrupa Sosyal Şartı arasında görülmektedir. Anayasalarda insan haklar genellikle bu ayrıma yakın bir şekilde, kişisel haklar, siyasal haklar ve sosyal ve ekonomik haklar şeklinde üçlü ayrıma tabi tutulmaktadır. Bazı anayasalarda haklar ve ödevler şeklinde ayrımlar bulunmaktadır. Bu pratikler ışığında teoride de hakların niteliğine bakılarak, negatif statü, pozitif statü ve aktif statü olarak üçe ayrılır. Tarihsel gelişim açısından ise I. Kuşak, II. Kuşak ve III. Kuşak şeklinde bir ayrım yapılmaktadır. Hakların öznesine göre bireysel ve kollektif haklar şelinde bir ayrıl bulunmaktadır. İnsan haklarının pozitif hukukça sınıflandırılmasının pratik sonucu öncelike koruma sistemine yansımaktadır. Kişisel ve siyasal haklar bakımından devletin yükümlüğü tam kabul edildiğinden bu haklara ilişkin daha etkin bir koruma mekanizmaları öngörülmektedir. Bu kapsamda bu haklara yönelik bireysel şikayet mekanizmaları etkin işletilirken, sosyal ve ekonomik haklar bakımından daha esnek koruma yöntemleri tercih edilmektedir. Örneğin kişisel ve siyasal haklara yer veren Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesinde yargısal nitelikte etkin bir bireysel başvuru yöntemi öngörülmüşken, Avrupa Sosyal Şartı kapsamında rapor yöntemi ve toplu şikayet yöntemi benimsenmiştir. Aynı durum BM ikiz sözleşmelerinde de görülmektedir. Bu sınıflandırmanın bir diğer pratik sonucu, sosyal ve ekonomik haklara ilişkin devletin yükümlülüklerinin mali imkanlar ölçüsünde kabul edilmesidir. Sözleşme ve anayasalarda genellikle, sosyal ve ekonomik haklar için devletin yükümlülüğünün mali imkanlarına göre olduğu ifade edilir. 3. Yukarıdaki alıntılarda insan haklarının hangi özelliği üzerinde durulmaktadır. Bu kapsamda insan haklarını koruma mekanizmalarına ilişkin ne yönde bir değişiklik yaşanmaktadır? (5 puan) Burada insan haklarının bütünselliği ilkesi açıklanmaktadır. Bu ilke gereğince insan hakları arasında bir hiyerarşı kabul edilemez. Haklar biribirine bağlı ve birbirini tamamlayıcı niteliktedir. Hakların bazılarından vazgeçme, uygulanmasını erteleme yahut ihmal etme meşru ve geçerli görülemez. Bu nedenle kişisel ve siyasal haklar, ekonomik ve sosyal haklardan öncelikli görülemez. Sosyal ve ekonomik hakların uygulanmasında mali imkanlar gerekçe gösterilerek bu hakların uygulanması tümden ortadan kaldırılamaz. Burada devletler aşamalı bir şekilde hakların uygulanmasını sağlamak zorundadır. Bu çerçevede, artık sosyal ve ekonomik haklar için de tam koruma anlayışı benimsenmekte, bu haklar için de bireysel başvuru mekanizmaları tanınmaya başlanmaktadır. Bunun somut adımı BM Ekonomik ve Sosyal Haklar Sözleşmesi kapsamında getirilen bireysel başvuru mekanizması olmuştur.

4 III. İnsan haklarının uluslararası alanda korunmasına yönelik aşağıdaki mekanizmaları kısaca açıklayınız? 1. BM Evrensel Periyodik İzleme (7 puan) Evrensel Periyodik izleme, BM İnsan Hakları Konseyi tarafından işletilen bir sözleşme dışı denetim mekanizmasıdır. Bu kapsamda Konsey, evrensel düzeyde ve eşit bir şekilde, her bir devletin insan hakları yükümlülük ve taahhütlerini yerine getirip getirmediğini, objektif ve güvenilir bilgilere dayanarak, evrensel periyodik gözden geçirmeye tabi tutmaktadır. Gözden geçirme, ilgili devletin kapasitesini geliştirmek üzere, tam bir dayanışma içinde karşılıklı diyaloga dayanan bir işbirliği mekanizmasıdır. Gözden geçirme mekanizması, her bir devletin, BM Şartı, İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi, devletlerin taraf olduğu insan hakları antlaşmaları ve devletlerin gönüllü olarak verdiği söz ve taahhütler temelinde yapılmaktadır. Her yıl 48 devlet 4 yıllık periyodik gözden geçirmeye tabi tutulmaktadır. Devletlerin, ulusal düzeyde tüm paydaşlar arasında en geniş katılımı sağlayarak, evrensel periyodik izleme raporu hazırlaması gerekmektedir. 2. BM 1503 Yöntemi (6 puan) BM 1503 Yöntemi, BM ce kabul edilen insan hakları sözleşmelerini onay koşulundan bağımsız, sözleşme dışı bir koruma yöntemidir. Kişiler, kişi grupları veya hükümet dışı örgütler, BM ye üye tüm devletlere karşı, sürekli ve sistemli hak ihlalleri durumunda bu yöntem kapsamında İnsan Hakları Konseyine başvuru yapabilir. Bu mekanizmada bireysel mağduriyet aranmamaktadır. Bu yöntem ile başvuru konusu olay, BM nin ana organlarının gündemine getirilebilmekte ve gerekirse Güvenlik Konseyi kararı ile müdahale edilebilmektedir. 3. UNESCO 104 Yöntemi (6 puan) UNSECO 104 Yöntemi, üye devlet temelinde işletilen sözleşme dışı bir koruma mekanizmasıdır. UNESCO üyesi olan her devlete karşı, sistematik hak ihlalleri hariç, bireysel şiyaketler temelinde, dostça çözüm yöntemi kapsamında ilgili devletlerçe kurulacak, diyalog çerçevesinde ve gizlilik içinde yürütülen bir mekenizmadır. 104 Yöntemi kapsamında, Sözleşme ve Tavsiyeler Komitesi, hakkında şikayette bulunulan devlete karşı soruşturma yapamaz veya bir müeyyide uygulayamaz. Dostça çözüm yoluyla iddia edilen mağduriyeti diyalok yoluyla düzeltmeye çalışır. 4. AGİT İnsanı Boyut Mekanizması (6 puan) Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı (AGİT), faaliyetleri üç boyutta ele alınmaktadır. Bunlar, siyasi-askeri boyut, ekonomik ve çevresel boyut ve insani boyut tur. İnsani boyut mekanizmaları, yalnızca insan hakları ve temel özgürlükleri ile sınırlı değildir. İnsani boyut kavramı, insan hakları kavramından daha geniştir. Bu kavram içine, insan hakları, hukuk devleti, demokratikleşme, seçimler, eğitim, insan ticareti gibi farklı konular girmektedir. İnsani boyut mekanizmaları, AGİT katılımcı devletlerinde insani boyut kapsamında üstlenilen taahhütlerin uygulanmasını sağlamak ve sonuçlarını izlemek amacıyla kurulmuş işbirliğine dayalı yürütülen, sözleşme dışı koruma mekanizmasıdır. Bu mekanizmada, bir rapor sunma ya da şikayette bulunma hakkı verilmemektedir. Sorunlar devletler arası işbirliği yoluyla çözülmektedir. IV. İnsan haklarının çok boyutlu ve çok yönlü korunması anlayışı ışığında; 1. İnsan hakları hukuku ile insancıl hukuk arasındaki farkları açıklayınız? (12,5 puan) İnsan hakları hukuku ulusal ve uluslararsı boyutta, barış ve savaş zamanlarında uygulama alanı bulurken, insancıl hukuk, silahlı çatışma durumlarında uygulanan uluslar arası hukukun bir dalıdır. İnsan hakları hukukunun kaynakları ulusal anayasalar yanında, uluslar arası insan

5 hakları sözleşmeleri ile çok şekitli iken, insancıl hukukun kaynakları Kızış Haç tarafından hazırlanan Cenevre Sözleşmeleridir. İnsan hakları hukukunda sözleşme içi ve sözleşme dışı bir çok mekanizma görev yapmakta iken, insancıl kukuk kapsamında, Uluslar arası Kızıl Haç Komitesi, İnsancıl Hukuk Kurumu, BM Uluslar arası Ceza Mahkemesi görev yapmaktadır. İnsan hakları hukuku kapsamına tüm haklar girmekte iken, insancıl hukuk kapamına daha çok yaşama hakkı, işkence yasağı, insancıl muamele, ayrımcılık yasağı, adil yargılanma gibi kişi hakları girmektedir. İnsan hakları hukukunda uluslar arası alanda muhatap devlet kabul edilirken, insancıl hukukta çatışan taraflar muhatap alınmaktadır. İnsan hakları hukukunda yaptırımlar ihlale sonverme ve uğranılan zararın karşılanması şeklindeyken, insancıl hukukta, insani yardım, insani amaçlı kuvvet kullanma, askeri olmayan yaptırımlar, insanlık aleyhine işlenen suçlarda kişiye yönelik uluslar arası cezai yaptırımlar getirilebilmekedir. 2. Ulusal koruma ile uluslararası koruma arasındaki farkları açıklayınız? (12,5 puan) İnsan haklarının ulusal düzeyde korunması 18. Yüzyıldan itibaren önce hak bildirgeleri ve daha sonra anayasalar çerçevesinde başlamış iken, uluslar arası koruma İkinci Dünya Savaşından sonra başta BM olmak üzere, insan hakları sözleşmeleri ve sözleşme dışı mekanizmalar ile başlamıştır. İnsan hakları hukukunda ulusal koruma esas uluslar arası koruma ikincildir. Bu kapsamda iç hukuku tüketmeden uluslar arası korumadan yararlanılamaz. Ulusal hukuk kurallarının bağlayıcılığı devletin egemenlik alanı içinde herkesi kapsarken, uluslar arası hukukun bağlayıcılığı uluslar arası antlaşmaya taraf olan devletler ile sınırlı kalmaktadır. Uluslar arası koruma mekanizmalarında yaptırımlar ihlali tespit etme ve tazminat şeklinde kısıtlıdır. Buna kaşrın ulusal hukukta daha etkin yaptırımlar uygulanabilmektedir. Uluslar arası koruma, ulusal koruma bakımından minimum standartları oluşturur. Ulusal koruma bu standartların altına inemezken üzerine çıkabilir.