ÇOCUK PSİKOLOJİSİ VE RUH SAĞLIĞI Öğr. Gör. Halil İbrahim ERTUĞ

Transkript

1 Çocuk Ruh Sağlığını Etkileyen Faktörler Ünite 2 Çocuk Gelişimi Önlisans Programı ÇOCUK PSİKOLOJİSİ VE RUH SAĞLIĞI Öğr. Gör. Halil İbrahim ERTUĞ 1

2 Ünite 2 ÇOCUK RUH SAĞLIĞINI ETKİLEYEN FAKTÖRLER Öğr. Gör. Halil İbrahim ERTUĞ İçindekiler 2.1. BIYOLOJIK-FIZIKSEL FAKTÖRLER NELERDIR? Kalıtımsal Faktörler Sinir Sistemi İle İlgili Faktörler Gen Mutasyonu Gen Mutasyonu (Değişim) Doğumla İlgili Faktörler(Doğum Öncesi, Sırası ve Sonrası) Hormonal Faktörler Kronik Hastalık- Engelli Olma BILIŞSEL- PSIKOLOJIK FAKTÖRLER NELERDIR? Bilişsel Süreçler Diğer İlişkili Faktörler SOSYAL KÜLTÜREL FAKTÖRLER NELERDIR? Yakın Çevre (Mikrosistem) Ara Çevre (Mezosistem) Uzak Çevre (Egzosistem) Geniş Çevre (Makrosistem) Tarihsel Çevre (Kronosistem) DÜNYADA VE TÜRKIYEDE RUH SAĞLIĞININ GÖRÜNÜMÜ Çocuklar İçin Durum Nedir? KAYNAKÇA

3 Çocuk Ruh Sağlığını Etkileyen Faktörler Ünite 2 Bu dersimizde çocuk ruh sağlığını etkileyen faktöreler üzerinde duracağız. Çocuğun gelişiminde nasıl ki bir çok faktör etkili oluyorsa, aynı şekilde çocuk ruh sağlığının gelişiminde de bir çok faktör olumlu ya da olumsuz etkiye sahiptir. İnsan biyolojik, psikolojik, ve sosyal bileşenlerden oluşan bir varlıktır. Bireyin var olmasında etkili olan her şey ruh sağlını da etkilemektedir. Çocuk ruh sağlığı yukarıda sayı lan faktörlerin etkileşiminin bir sonucudur. Bu faktörleri kısaca tekrar başlıklar halinde verirsek Biyolojik/ Fiziksel Bilişsel- Psikolojik Sosyal- Kültürel 2.1. BIYOLOJIK-FIZIKSEL FAKTÖRLER NELERDIR? Kalıtımsal Faktörler Doğuştan getirdiğimiz genetik yapımız bizim kişilik gelişimimizde fiziksel gelişimimizde etkilidir. Bu özellikler ruh sağlığımızda da etkilidir. Ancak bu etkinin ne oranda olduğu tam olarak bilinememektir. Bu durum daha çok kişinin yatkınlığı olarak açıklanmaktadır. Yaygın görüş, kalıtımsal özelliklerin doğrudan olmasa da, bireyde o özellikle ilgili bir yatkınlık oluşturduğudur. Örneğin, annesi şizofren hastası olan bir kişinin şizofreni olacağı söylenemez. Ancak anneden alınan genler bireyde yatkınlık oluşturacağından yaşam karşısında ciddi zorlanmalar bireyde benzer belirtiler ortaya çıkarabilir Sinir Sistemi İle İlgili Faktörler Sinir sistemi merkezi ve çevresel olmak üzere iki bölümde oluşur. Merkezi sinir sisteminin en önemli öğesi beyindir. İnsanın tüm davranışları olumlu olumsuz beynin yapısı ve işleyişi ile alakalıdır. Beyinde ortaya çıkan bir bozukluk ruh sağlığımızı da etkilemektedir. Örneğin şizofreni hastalarının bazı beyin bölgelerinin ve beyinlerinin işleyişinin sağlıklı insanlardan farklı olduğu bilinmektedir Gen Mutasyonu İnsanların doğuştan kendi gelişimlerinin kalıtımsal bir planı ile doğarlar. Bu plan kromozomlarla şekillenir. İnsanda doğuştan gelen her bir hücre çekirdeğinde 23 çift kromozom vardır. Bu kromozomlardaki anormallikler (dizilişinde, yapısında) bebekte çeşitli bozukluklara sebep olabilmektedir. Kromozomal bozukluklar doğrudan ruhsal bozukluklar olarak adlandırılamaz. Ancak bu bozukluklar çoğu zaman zihinsel ya da gelişimsel yetersiz gibi tablolarda görüldüğü için bireyin ruh sağlığını da doğrudan etkiler Gen Mutasyonu (Değişim) Her insanda milyonlarca gen bulunmaktadır. Bunların yanı sıra bir miktar da kendiliğinden 3

4 Çocuk Psikolojisi Ve Ruh Sağlığı değişime uğramış gen vardır. Ancak radyasyon, kontrolsüz ilaç kullanımı, gibi çevresel faktörlerle bu değişime uğrayan gen sayısında artış görülmektedir ve bu durum sonraki kuşaklara aktarılmaktadır. Özellikle yüksek radrasyon 2. Dünya savaşı sırasında kullanılan bombalardan dolayı insanları etkilemiş, o dönemde ve sonraki dönemde çocuklarda mikrosefali gibi zihinsel yetersizliğe sebep olan hastalıklara sebep olmuşutur Doğumla İlgili Faktörler(Doğum Öncesi, Sırası ve Sonrası) Doğum öncesinde annenin sigara, alkol, ilaç kullanımı gibi alışkanlıklarının olması bebeğini gelişimini olumsuz etkilemektedir. Hamilelik sırasında yine anne adayının fizyolojik bağımlılık durumu ve psikolojik yapısı çocuğu olumlu ya da olumsuz etkilemektedir. Doğum sırasında bebeğin doğumunu gerçekleştiren bireylerin uzman olmamasından kaynaklanan sorunlar bebeğin gelişimini olumsuz yönde etkileyecektir Hormonal Faktörler Organların çalışmalarını yavaş, zayıf ve uzun süreli olarak etkileyen sistemdir. Organların çalışmasını ürettiği hormonlar yardımıyla düzenler. Üzerinde özel mesaj taşıyan protein ve yağ yapılı maddelere hormon denir. Hormonlar özel salgı bezlerinde üretilirler. Bazı hormonların bazı ruhsal hastalıklarla alakalı olduğu bilinmektedir Kronik Hastalık- Engelli Olma Her on çocuktan biri engelli doğmakta ya da yaşamının her hangi bir evresinde çevresel nedenlerle bir engele maruz kalmakta ve bu engelle yaşamaktadır. Bendensel, zihinsel, görme, işitme vb. gibi durumlar çocukların ruh sağlığını da olumsuz yönde etkilemektedir. Özellikle doğuştan engelli olan çocuklar, engellerinin herkeste olağan bir durum olduğunu düşünebilir. Ancak çocuğun bilişsel ve sosyal durumu ilerledikçe, durum çocuk tarafından fark edilmekte ve bu bazı ruhsal problemlere yol açmaktadır BILIŞSEL- PSIKOLOJIK FAKTÖRLER NELERDIR? Bilişsel Süreçler Bilişsel süreçler dediğimiz zaman aklımıza zeka, duyum, algı, dikkat, bellek kavramlarının yanı sıra problem çözme, yorumlama gibi kavramlarda gelmektedir. Bilişsel süreçler ve ruh sağlığına etkileri şöyle özetlenebilir. Zeka: Kişinin çevresine uyum becerisidir. Yada tersinden düşündüğümüzde uydurma becerisidir. Kişi zihinsel olarak bu uyma ve çevresini kendisine uydurma becerisene ne kadar sahipse, sorun larla başetmesi o kadar kolay olacak, hayatta daha en azından bu yönüyle daha rahat olacaktır. Tam tersi bir durum ise sorunları ve bereberinde psikolojik problemleri getirebilir. 4

5 Çocuk Ruh Sağlığını Etkileyen Faktörler Ünite 2 Duyum ve Algı: Herhangi bir uyaranın duyu organları vasıtasıyla beynimize ulaşması ve farkına varılmasına duyum, bu duyumu anlamlandırma süreci ise algıdır. Kişinin bu düzeyi ne kadar yüksek ise çevre uyum kabiliyeti de o derece yoksektir. Dikkat: Amaçlı öğrenmenin, bilinçli öğrenmenin ön koşuludur. Amaçlı öğrenmede dikkati kullan madan etkili bir biçimde gerçekleşemez. Örneğin dikkat toplamada sorunu olan bir öğrenci aka demik olarak geri kalacak bu durum ise onun arkadaş ilişkilerin bozacaktır. Bellek: Bilgilerin toplandığı ve gerektiğinde kullanılmak üzere depolandığı yerdir. Yaşam deneyimleri bellek sayesinde olur. Bellek olmadan öğrenme olmaz. Öğrenme olmadığında yaşam kestirile mez düzeyde zorlaşaycaktır. Yaşamın zorlaşması her anlamda problemi beraberinde getirecektir. Kavrama, yorumlama, problem çözme;insanların olayları anlama kavrama yorumlama ve karşısına çıkan problemleri çözme şekli birbirinden farklıdır. Bu onların hayatta bakış açıla rından, kişilik yapılarından ve daha bir çok şeyden etkilenerek ortaya çıkar. Kişilik Özellikleri Kişilik bireyi diğer bireylerden ayıran zaman ve koşullara göre ciddi bir değişim göstermeyen, bireyin yaşam biçimini önemli bir oranda belirleyen bilinç ya da bilinç dışı psikolojik örüntülerin toplamıdır. Örneğin karamsar- iyimser, içe dönük-dışa dönük, dengeli-dengesiz gibi kelimeler kişilik özelliğini yansıtan kelimelerdir. İnsanların hangi kişilik özelliğine sahip olduğu onların hayata bakışını etkiler dolaysıylada ruh sağlığı bundan direkt olarak etkilenir Diğer İlişkili Faktörler Yaş: Ruh sağlığının en önemli belirleyicilerindendir. Yaş ilerledikçe bazı ruhsal hastalıkla rın görülme sıklığı artmaktadır. Cinsiyet: Bazı ruhsal hastalıklar daha çok kadınlarda görülürken bazıları ise erkeklerde görülmektedir. Kadınlarda birden fazla ruhsal sorunun aynı anda görülme olasılığı erkeklerden daha fazladır. Örneğin depresyon ve kaygı gibi bozukluklar daha çok bayanlarda görülürken, madde kullanımı, antisosyal kişilik bozukluğu gibi bozuklukar daha çok erkeklerde görülür. Yoksulluk: Yoksulluk hem bireye hem de topluma ait bir kavramdır. Yoksullakla ilişkili olarak işsizlik, düşük eğitim seviyesi, evsizlik gibi etkenler özellikle gelişmekte olan ülkelerde bir çok insanı etkilediği gibi gelişmiş ülkerde de bazı insanları etkilemektedir. WHO raporlarına göre yoksulluk ruh sağlığı açısından bir risk faktörüdür. Yaşam koşulları insanları her yönüyle etkilemektedir. 5

6 Çocuk Psikolojisi Ve Ruh Sağlığı 2.3. SOSYAL KÜLTÜREL FAKTÖRLER NELERDIR? Birey içinde bulunduğu sosyal ve kültürel çevreyi etkiler ve o çevreden büyük oranda etkilenir. Başka bir değişle birey ve çevresi arasında sürekli bir etkileşim vardır. Dolaysıyla sosyal ve kültürel çevrenin bireyin gelişimine katkısı olduğu gibi ruhsal gelişimine de katkısı vardır. Bu durum bazen olumlu bazen ise olumsuzdur. Urie B. Tarafından 1979 da geliştirilen ve 1999 da düzen lenen ekolojik model bilim dünyasında kabul görmüş ve bireyin ruh sağlığı üzerinde etkili olan sosyal-kültürel çevrre öğelerini açıklamıştır. Modele göre bireyin yakın çevresi onun ruh dünyasını fazlasıyla etkilerken uzaklaşan çevre onun ruh dünyasını dolaylı olarak etkilemektedir. Merkezden çevreye doğru bu sistemler şunlardır Yakın Çevre (Mikrosistem) Bireyin sürekli ve yakın ilişki içinde olduğu sosyal ağı belirler. Bu sistem içinde çekirdek aile ilişkileri, akran ve arkadaş ilişkileri, okul ilişkileri, yakın akraba ilişkileri, dinsel kurumlarla ilişkiler, sağlık kurumları ile ilişkiler yer almaktadır. Bu sistem bireyi ve ruh sağlığını birinci dereceden etkiler Ara Çevre (Mezosistem) Yakın çevre unsurları arasındaki ilişkileri belirler. Örneğin tek tek ailenin ve okulun birey üzerindeki etkileri değil bu ikisinin bileşiminin birey üzerindeki etkisi incelenir. Bu sistemin bir özelliği yakın çevre ve uzak çevre arasında bir geçiş noktası olmasıdır Uzak Çevre (Egzosistem) Bireyin zaman zaman ilişkiye girdiği sosyal çevreyi belirler. Geniş aile ağı, uzak akrabalık ilişkileri, yasal düzenlemeler, ailenin arkadaşları, medya ile ilişkiler bu kapsamda değerlendirilebilir Geniş Çevre (Makrosistem) İçinde yaşadığımız toplumun kültürüne ait tutum ve ideolojileri, örf, adet, gelenek ve görenekleri ifade eder. Kültürün ruh sağlına etkisi bir sistem içinde değerlendirilir. Bir yönüyle birey için kişilik neyse toplum için de kültür odur. Diğer bir ifade ile kültür toplumun kişiliğidir. Toplumu toplum yapan her özellik, bireyin dav ranışlarını da şekillendirmektedir Tarihsel Çevre (Kronosistem) Yukarıda bahsedilen sistemlerin tarihsel süreçten nasıl etkilendiğini belirtmek üzere kullanılır. Her kültür, içinden geçtiği zaman ve olaylardan etkilenerek şekillenir. Biraz önce örnekte verdiğimiz internet bundan otuz yıl önce yoktu ancak günümüzde hayatımızın bir parçası haline geldi. Bu gelişme kişiliğimizi, davranışlarımızı dolaysıyla ruh sağlığımızı da etkilemiştir. 6

7 Çocuk Ruh Sağlığını Etkileyen Faktörler Ünite DÜNYADA VE TÜRKIYEDE RUH SAĞLIĞININ GÖRÜNÜMÜ Ruhsal sorunlar, farklı ülkelerde farklı oranlarda görülmektedir. Bunun nedenleri tam olarak bilinmese de ülkenin gelişmişlik düzeyi, coğrafyası, kültürü, ekonomik durumu, sosyo-politik durumu gibi özelliklerin etkilediği düşünülmektedir. WHO verilerine göre dünya genelinde ruhsal bozuklukların görülme oranı %24 dür. Türkiye verilerine bakacak olursak. 1. Türkiye genelinde insanların %17,2 sinde ruhsal bir bozukluk vardır. 2. Kadınlarda oranlar daha yüksektir. 3. Eğitim düzeyi yükseldikçe oran düşmektedir. 4. Boşanmış veya eşini kaybetmiş bireylerde oran yükselmektedir. 5. Kentlerde oran daha yüksektir. 6. Tedavi için sadece 7/1 oranındadır. 7. Ruhsal bozukluğu olan insanları 3,6 sı uzman olmayan kişilere başvurmaktadır Çocuklar İçin Durum Nedir? Dünya genelinde, çocuk ve ergenlerde ruhsal sorun görülme sıklığı oranı %20 civarındadır. Türkiyede çocuklarda ruhsal bir bozukluğun görülme oranı % 11 doaylarındadır. Bu sorunların başında içe yönelim sorunları dışa yönelim sorunlarından daha fazladır. Çocukluk ve ergenlik dönemi ruhsal sorunlarının görülme sıklığı şehirlerde kasaba ve köylerden daha yüksektir. 2-3 yaş grubu tedavi ve yardım için hemen hemen hiç başvuru yoktur yaş için ise başvuru %0,2 dir. 7

8 Çocuk Psikolojisi Ve Ruh Sağlığı 2.5. KAYNAKÇA Uzuner, Doğan ve diğer. Çocuk Ruh Sağlığı. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi 2011 Yavuzer, H, (2012). Çocuk Psikolojisi. Ankara: Remzi Kitabevi Güleç C, Köroğlu E, (1997) Psikiyatri Cilt 1,Cilt2 Ankara Hekimler Yayın Birliği Coşkun,Özabacı ve diğer (2013) Psikolojiye Giriş,Ankara Elma Basım 8

9 Çocuk Ruh Sağlığını Etkileyen Faktörler Ünite 2 9

10 Çocuk Psikolojisi Ve Ruh Sağlığı 10