ÜN TE IV S ND R M S STEMLER

Transkript

1 ÜN TE IV S ND R M S STEMLER I. Bir Hücrelilerde Sindirim II. Omurgas zlarda Sindirim III. Omurgal larda Sindirim IV. nsanda Sindirim Sistemi ve Sindirim A. A z ve Yutak B. Yemek Borusu C. Mide D. nce Ba rsak 1. Karaci er, Pankreas ve Safra Kesesi E. Kal n Ba rsak F. Besinlerin Sindirimi V. nsanda Sindirim Sisteminin Di er Sistemlerle liflkisi VI. nsanda Sindirim Sisteminin Sa l

2 BU ÜN TEDE NELER Ö RENECE Z? Bu bölümü bitirdi inizde, Sindirim sistemleri bilgisi edineceksiniz. Sindirim sistemleri organlar n ö renecek, bu organlar n yap ve görevlerini kavrayacaks n z. nsanda sindirim sisteminin sa l n koruma bilgisi edineceksiniz. BU ÜN TEY NASIL ÇALIfiMALIYIZ? Konu metinlerini okuyunuz. Konu içinde verilen sorular yan tlay n z. Konularda verilen sorular yan tlayamad ysan z tekrar bafla dönerek çal fl n z. Dikkatinizi çekmesi amac yla vurgulanm fl bölümleri tekrar okuyunuz ve gerekiyorsa yazarak çal fl n z 104

3 S ND R M S STEMLER Canl lar; büyüme, geliflme, enerji üretimi vb. yaflamsal olaylar sürdürebilmek için inorganik (su, mineraller, tuzlar) ve organik ( proteinler, karbonhidratlar, ya lar ve vitaminler) temel bilefliklere yani besinlere gereksinim duyar. Üretici olan canl lar hücrelerinde organik bileflikleri sentezleyebilir. Besin olarak al nan büyük moleküllü organik maddelerin hücre zar ndan geçebilmesi ve hücrelerde kullan labilmesi için yap birimlerine parçalanmal d r. Besin olarak al nan büyük moleküllü organik bilefliklerin kendilerini meydana getiren daha küçük moleküllere parçalanarak hücre zar ndan geçebilecek hâle gelmesine sindirim denir. Besinlerin parçalanarak yap birimlerine ayr lmas hücre sitoplazmas nda bir koful içerisinde gerçekleflirse hücre içi sindirim, bu olay hücre zar d fl nda gerçekleflirse hücre d fl sindirim denir. Tüketici olan canl lar; fotosentetik olmayan bakteriler, mantarlar, fotosentetik olmayan bir hücreliler (protozoonlar) ve hayvanlard r. Bakteriler ve mantarlar sindirim sistemi tafl mazlar. Bu canl lar genellikle ya saprofit ya da parazit beslenirler. Protozoonlar için temel beslenme yolu yeme, hayvanlar için ise besini kütlesel olarak al p sindirme fleklindedir. I. Bir Hücrelilerde Sindirim Bir hücreli canl lar denizlerde, tatl sularda ve di er organizmalar n vücutlar nda yaflarlar. Bu canl lara örnek olarak Trypanosoma (tripanozoma), Paramecium (paramesyum), Amoeba (amip), Euglena (öglena) verilebilir. Öglena klorofil tafl d ndan besinini kendisi sentezleyebilir, di erleri ise besinlerini hücre içine alarak sindirirler. Büyük moleküllü besinler pinositoz ya da fagositozla al n r. Al nan besinin çevresinin bir zar ile kuflat lmas yla besin kofulu oluflur. Besin kofulundaki büyük Bir hücreli canl larda hücre içi sindirim görülür. moleküllü organik maddeler lizozomdaki enzimlerle parçalan r. Sindirilen besinler sitoplazmaya geçer. Geriye kalan at klar tafl yan koful, boflalt m kofulu ad n al r ve at klar bu kofulla hücre zar ndan d flar at l r. fiekil 4.1 de paramesyum ve sindirim ile ilgili yap lar yer almaktad r. 105

4 II. Omurgas zlarda Sindirim fiekil 4.1: Paramesyumda sindirim Bir hücrelilerde hangi çeflit sindirim görülür? Hayvanlar alemi çok çeflitli canl gruplar n bar nd r r. Bu canl lar bilimsel s n fland rmaya göre öncelikle omurgas z ve omurgal lar olmak üzere iki ana grupta toplan r. Hayvanlarda, yap sal olarak büyük farkl l klar gözlense de omurgas z ve omurgal hayvanlardaki sindirim flekli ço unlukla hücre d fl sindirimdir. O m u rgas zlar n en basit yap l olan grubu süngerlerdir. Süngerler ço unlukla denizlerde yaflayan çok hücreli hayvanlard r. Sindirim sistemleri bulunmaz. Bir süngerin vücudu delikli bir torba gibidir. Su, deliklerden geçerek merkezî bir bofllu a girer ve vücudun sonundaki büyük delikten ç kar. Merkezî bofllu a bakan ve yakal kamç l hücreler denen hücreler bulunur. Su ak nt s ile gelen küçük besin parçalar yakaya yap fl r ve onlar taraf ndan tutulur. Bu besinler yakal kamç l hücrelerin besin kofullar içerisinde sindirilir (fiekil 4.2). 106 fiekil 4.2: Süngerlerde sindirim

5 Sölenterler omurgas z hayvanlar n bir baflka grubunu oluflturur. Bu canl lar iki temel hücre tabakas n n oluflturdu u kese benzeri bir gövdeye sahiptir. ç tabakadaki hücrelerin görevi beslenme ile ilgilidir. Gövdenin ortas nda bulunan sindirim bofllu u bu hücrelerden oluflur. D fla aç lan tek aç kl k bulunur. Bu aç kl n çevresi hareketli uzant larla çevrilidir ve besini yakalamaya yarar. Besin, sindirim bofllu una geçti inde iç tabakadaki hücreler enzim salg lar ve hücre d fl sindirim gerçekleflir. Küçük moleküllerine parçalanan besinler hücre içine al n r.besinlerin bir k sm ise moleküllerine ayr flt r lamaz ve fagositozla hücreye al n r ve hücre içi sindirim yap l r. At klar ise aç kl ktan d flar at l r. Bir sölenter olan hidrada da sindirim bu flekilde olur (fiekil 4.3). fiekil 4.3: Hidrada sindirim Sölenterlerde hem hücre içi hem hücre d fl sindirim görülür. O m u rgas z hayvanlardan yass solucanlar ise sölenterlerden farkl olarak belirgin ön ve arka uca, s rt ve kar n yüzeyine sahiptir. Yass solucanlardan olan Planaria ( p l a n a r y a ) d a a z, yutak ve dallanm fl sindirim bofllu u bulunur (fiekil 4.4). Sindirim bofllu unun tek aç kl vard r. Besin parçac klar n n bir k sm hücre d fl nda sindirilse de büyük ço unlu u sindirim bofllu undaki hücreler taraf ndan al narak hücre içinde sindirilir. fiekil 4.4: Planarya sindirim 107

6 Canl lar doku, organ ve sistemlerinin geliflme düzeyi bak m ndan farkl l k gösterirler. Geliflme düzeyi artt kça sistemlerden söz edilebilir. Üst düzey canl larda da bu sistemler karmafl k bir düzenlenme gösterir. Omurgas z hayvanlar n basit yap l olanlar nda hücre içi sindirimin (örne in süngerlerde); geliflme düzeyi artt kça hem hücre içi hem hücre d fl sindirimin (örne in hidra, planarya) görüldü üne dikkat ediniz. Yuvarlak ve halkal solucanlar tam bir sindirim kanal na sahiptir. Bu canl larda a z ve anüs olmak üzere iki aç kl k bulunur. Halkal solucanlar grubunda yer alan toprak solucan n n sindirim sistemi a z, yutak, yemek borusu, depo ifllevi gören kursak, kasl bir yap ya sahip tafll k, uzun bir ba rsak ve anüsten oluflur (fiekil 4.5). Toprak solucan nda hücre d fl sindirim yap l r. fiekil 4.5: Toprak solucan nda sindirim sistemi Eklembacakl lardan böceklerin geliflmifl bir sindirim sistemi vard r. A z, beslenme flekline göre delici, emici gibi farkl biçimlerde özelleflmifltir. Çekirgede oldu u gibi sindirim sisteminin ilk bölümü ön ba rsak ad n al r. Bu k s mda a z, yutak, yemek borusu, kursak ve ön mide bulunur. A za aç lan tükrük bezleri vard r. Orta ba rsak, enzimlerin salg land mideden oluflur. Besinlerin sindirimi ve emilimi burada yap l r. Son bölüm arka ba rsakt r ve anüsle sonlan r (fiekil 4.6). 108 fiekil 4.6: Çekirgede sindirim sistemi

7 Süngerler ve halkal solucanlard a k i sindirimi karfl laflt rarak hangisindeki yap lar n daha basit oldu unu söyleyiniz. Geliflmifl düzeydeki canl larda hücre d fl sindirimin olmas n n yarar neler olabilir? III. Omurgal larda Sindirim Omurgal lar n sindirim sistemleri omurgas zlara göre daha karmafl k ve geliflmifl bir yap ya sahiptir. Bu canl lar n sindirim sistemlerinde ald klar besinlerin sindirimini sa layacak flekilde geliflmifl yap ve organlar bulunur. Kufllar ve gevifl getiren memelilerin sindirim sistemleri incelendi inde sindirim flekillerine uyum sa layacak flekilde a zdaki yap lar n, midenin ya da di er organlar n farkl laflt görülür. Kufllarda sindirim sistemi a z, yutak, yemek borusu, kursak, mide, tafll k, ba rsak ve kloaktan oluflmufltur. A z n ucunda keratinden yap lm fl gaga bulunur ve beslenme flekline göre farkl l k gösterir. A zda difl yoktur, besinler çi nenmeden yutulur. Al nan besin kursakta slat l r ve bir süre depolan r. Buradan mideye geçen besinler, mide özsuyu ile slat larak tafll a gönderilir. Kasl yap da olan ve içinde küçük tafllar bulunan tafll kta besinler ö ütülür. Besin ince ba rsa a geçti inde karaci er ve pankreastan gelen salg larla sindirilir. Küçük moleküllerine ayr lan besinlerin büyük ço unlu u burada emilir. Sindirim art klar kal n ba rsaktan kloaka geçer ve buradan at l r (fiekil 4.7). fiekil 4.7: Kufllarda sindirim sistemi Kufllarda sindirim sisteminin hangi bölümü difllerin görevini yapar? Omurgal hayvanlardan yaln zca memeliler çi neme ifli yapar. 109

8 Memelilerde a z, besinin difllerle çi nenerek parçaland yerdir. Beslenme flekline göre de difller farkl l k gösterir. Etçil memelilerde kesici difller, otçullarda ise az diflleri geliflmifltir. Gevifl getiren otçul memeli hayvanlar n mideleri bitkisel besinlerde bulunan selülozu kolay sindirecek flekilde uyum sa lam flt r. Mide dört bölümden o l u fl u r. flkembe ve börkenekte besinler geçici süre depolan r. Burada yaflayan simbiyotik bakteriler selülozun parçalanmas na yard mc olur. Depolanan besin tekrar a za getirilerek çi nenir Tekrar yutulan besin midenin k rkbay r ve flirden bölümüne gönderilir. fiirden de enzim salg layan hücreler bulunur. Enzimler kimyasal sindirim yap lmas n sa lar. Küçük moleküllerine ayr lan besinler ince ba rsakta emilir (fiekil 4.8). 110 fiekil 4.8: Gevifl getiren memelilerden inekte midenin k s mlar Gevifl getiren hayvanlarda midenin çok bölmeli olmas n n yarar nedir? IV. nsanda Sindirim Sistemi ve Sindirim nsanda geliflmifl bir sindirim sistemi bulunur. Besinler a zda difller yard m yla çi nenir ve parçalan r. Yutulduktan sonra sindirim kanal boyunca yer alan, yemek borusu, mide, ince ba rsak ve kal n ba rsaktan geçer. Sindirilemeyen art klar anüsten d flar at l r. Tükürük bezleri, karaci er ve pankreas salg lar yla sindirime yard mc organlard r (fiekil 4.9).

9 fiekil 4.9: nsanda sindirim sistemi organlar A. A z ve Yutak nsan sindirim sistemi a zla bafllar. Burada besinlerin s r lmas ve çi nenmesi yoluyla parçalanmas n sa layan difller bulunur. Yetiflkin bir insanda farkl ifllevleri yapmaya uyumlu 32 difl bulunur. Önde; dördü alt, dördü üst çenede olmak üzere sekiz kesici difl vard r. Bunlar n yan nda her iki tarafta birer tane olmak üzere köpek diflleri yer al r ve besini parçalama iflini yapar. Her köpek diflinin arkas nda iki küçük az ve üç büyük az yer al r. Az difller yass yüzeyleriyle besini ö ütür ve ezer. lk difller bebeklerde 6 ayl kken ç kar. Bunlara süt diflleri denir. Daha sonra bu difllerin yerini kal c difller al r. Diflin görünen k sm taç, difl etine gömülü k s m boyun ve çene kemi ine yerleflmifl bölümü ise kök ad n al r. Bir diflin yap s nda d fltan içe do ru bafll ca flu k s mlar bulunur (fiekil 4.10). Mine tabakas : Diflin taç k sm n örten, sert ve parlak tabakad r. Dentin: Mine tabakas n n alt nda yer al r. Kemikler gibi mineral tuzlar bak m ndan zengin sert bir maddedir. Difl özü: Kan damarlar ve sinirlerin bulundu u yumuflak k s md r. 111

10 fiekil 4.10: a. Difllerin alt ve üst çenedeki düzeni b. bir diflin enine kesiti A z sa l için difller düzenli olarak f rçalanmal. Sert kuruyemifller difller ile k r lmamal. Afl r s cak ve so uk içecekler art arda al nmamal. Düzenli a z ve difl sa l kontrolleri yapt r lmal d r. A z içinin slakl n ve çi nenen besinlerin yumuflat lmas n tükürük salg s sa lar. Tükürük dil, çene ve kulak alt nda bulunan tükürük bezlerinden salg lan r. Tükürü ün büyük bir k sm sudur. Ayn zamanda bilefliminde mukus, amilaz enzimi, sodyum ve kalsiyum iyonlar bulunur. Amilaz niflastan n sindiriminde etkili olur. A zdan sonra gelen yutak; yemek ve soluk borusuna giden yolun bafllang c nda bulunur. Çi nenen besin a zda dil ile yuvarlanarak geriye do ru itilir. Yutma bir dizi refleksi içerir. stemli olarak gerçekleflen yutma s ras nda soluk borusunun bafllang c kapat l r ve lokma yemek borusuna gönderilir. Difllerin farkl biçimlerde olmas n n yarar nedir? Tükürü ün sindirimdeki rolü nedir? Yuta n görevi nedir? 112

11 B. Yemek Borusu Yemek borusu, yutak ile mide aras nda yer al r. Yap s nda ba doku, düz kaslar ve içte epitel doku bulunur. Yemek borusunda lokma peristaltik hareketlerle mideye iletilir (fiekil 4.11). Peristaltik hareketler yemek borusundaki düz kaslar n arka arkaya kas lmas yla oluflur. fiekil 4.11: Yemek borusunda peristaltik hareketler Yemek borusunda sindirim olmaz. Yemek borusunun görevi nedir? Peristaltik hareketler aksi yönde olursa ne olur? C. Mide Mide, kaburgalar n alt nda kar n bofllu unun sol üst bölgesinde yer al r. Mide, gelen besinleri bir süre depolayan mekanik ve kimyasal sindirimin yap ld organd r. Mide kasl yap dad r. Bu yap enine, uzunlamas na ve çapraz uzanan kas lifleri içerir (fiekil 4.2). Kaslar n kas lmas ile besinler kar flt r l r ve parçalan r. Midenin iç yüzeyini kaplayan epitel dokuda çok say da, salg yapan bezler bulunur. Bu bezlerin bir k sm mukus salg lar. Bir k sm da hidroklorik asit (HCl) ve enzimlerin bulundu u mide özsuyunu salg lar. HCl mide özsuyunun asidik özellikte olmas na neden olur. Buna karfl l k mukus, asidik s v n n mide iç duvar na zarar vermesini engeller. 113

12 Besin mideye geldi inde mide bezlerinden baz lar gastrin hormonu salg lar. Bu hormon pepsinojen enzimi ve hidroklorik asidin mide bezlerinden salg lanmas n uyar r. Mide enzimleri asidik ortamda etkilidir. 114 fiekil 4.12 : Midenin yap s ve enine kesitinde yap y oluflturan dokular Midenin görevi nedir? Midede kaslar n yo un olarak bulunmas n n önemi nedir? Midede salg lanan enzim hangisidir? D. nce Ba rsak Besinler midede çorba k vam nda bir kar fl ma dönüfltürülür ve ince ba rsa a iletilir. nce ba rsakta da ba doku ve düz kaslar bulunur. Bunun yan nda, ince ba rsa n iç yüzeyini kaplayan epitel doku villüs denen k vr mlar yaparak ba rsak yüzeyini geniflletir. nce ba rsak sindirilen besinlerin ve suyun büyük ço unlu unun emildi i organd r.

13 Villüsler, ince ba rsakta emilim yüzeyini geniflleterek besinlerden yüksek oranda yararlanmay sa lar (fiekil 4.13). d a nce ba rsa n mideyle birleflti i ilk 25 cm lik bölüme onikiparmak ba rsa y a duodenum ad verilir. Onikiparmak ba rsa na karaci erin ve pankreas n salg lar ak t l r. Bu salg lar ve enzimlerin etkisi ile kimyasal sindirim özellikle sindirim sisteminin bu bölümünde gerçeklefltirilir. fiekil 4.13: Villüsler ve yap s n ayr nt l gösteren boyuna kesitler nce ba rsa n sindirim sistemindeki görevi nedir? nce ba rsakta villüslerin bulunmas n n sindirime katk s n aç klay n z. Hangi organlar n salg lar onikiparmak ba rsa na ak t l r? 1. Karaci er, Pankreas ve Safra Kesesi Karaci er ve safra kesesi: Karaci er, vücudun en büyük organ d r. Kütlesi yaklafl k 2 kg kadard r. Kar n bofllu unda midenin sa üst k sm nda yer al r. Karaci er sa ve sol lop olmak üzere iki bölüme ayr l r. Her lop çok say da lopçuktan oluflur. Lopçuklar merkezî bir toplardamara aç l r. Karaci er hücreleri lopçu un merkezinden çevresine do ru fleritler hâlinde dizilmifltir. 115

14 Karaci er hücrelerinin baz lar safra salg lar. Bu salg safra kanalc klar ile toplan r ve safra kesesine boflalt l r. Safra kesesi, karaci erin yüzeyine ba l olarak bulunur (fiekil 4.44). Safra salg s su, tuzlar, renk maddeleri ve kolesterolden oluflan bir çözeltidir. Safra tuzlar n n etkisiyle ya lar, küçük ya damlac klar na ayr l r. Böylece ya lara etki eden sindirim enzimlerinin etkiledi i yüzey genifller. Ya lar n sindirimi kolaylafl r. Safra tuzlar ayn zamanda ya lar n ve ya da çözünen vitaminlerin emilimini de kolaylaflt r r. Safra salg s, safra kesesinden onikiparmak ba rsa na koledok kanal arac l ile ak t l r. fiekil 4.14: Karaci er ve safra kesesi Bazen kolesterol çökerek safra tafllar n oluflturur. Safra tafllar n n safra yolunu t kamas sonucu salg ba rsa a ak t lamaz ve geri emilerek kana kar fl r. Bu durumda sar l k ad verilen hastal k ortaya ç kar. Karaci erin sindirime yard mc olmak d fl nda da baz görevleri vard r. Bafll calar flu flekilde s ralanabilir: Heparin, fibrinojen gibi baz kan proteinlerinin üretilmesi Boflalt m ürünü amonya n üreye dönüfltürülmesi Ömürlerini dolduran alyuvarlar n parçalanmas, bakterilerin yok edilmesi 116

15 Glikozun glikojen fleklinde depolanmas Zararl maddelerin ( ilaçlar gibi) zehir etkisinin yok edilmesi A, D, E, K ve B 12 vitaminlerinin depo edilmesi Baz amino asitlerin sentezlenmesi Pankreas: Kar n bofllu unda, mide ve onikiparmak ba rsa aras nda yer alan bir organd r. Karma bir bezdir. Sindirim salg lar ve hormon sentezler. Sindirim ile ilgili salg lar karbonhidrat, protein ve ya lar üzerinde etkilidir. Enzim içeren bu salg lar bir kanal ile onikiparmak ba rsa na ak t l r. Pankreasta sentezlenen sindirim enzimleri amilaz, lipaz, tr ipsinojen ve kimotripsinojendir. Karaci erin hangi salg s sindirimde rol al r? Pankreastan salg lanan sindirim enzimleri hangileridir? E. Kal n Ba rsak Kal n ba rsa n yap s da di er sindirim organlar gibi ba doku, kas doku ve epitel dokudan oluflur. Kal n ba rsak rektum ile sonlan r. Rektumun vücut d fl na aç lan k sm na anüs denir. Sindirim olaylar nda kullan lan suyun emilimi kal n ba rsakta tamamlan r. Ayn zamanda sindirilmeyen maddelerin topland ve vücuttan at ld sindirim organ d r. Art klar n at lmas ba rsa n peristaltik hareketleri ile olur. nce ba rsaktan farkl olarak kal n ba rsaktaki epitel dokuda villüsler bulunmaz. nce ba rsak ile kal n ba rsa n birleflti i yere kör ba rsak denir. Kör ba rsa n ucunda apandis denilen bir ç k nt bulunur. Apandisin iltihaplanmas na apandisit denir. K al n ba rsakta yaflayan baz yararl bakteriler K ve B vitaminlerinin sentezlenmesini sa lar. Kal n ba rsa n sindirim sistemindeki görevini aç klay n z. 117

16 F. Besinlerin Sindirimi Besinler sindirim sistemi organlar taraf ndan mekanik ve kimyasal sindirime u rat larak emilmeye uygun hâle getirilir. Büyük besin parçalar n n a zda, difller yard m yla ezilip, ö ütülmesine mekanik sindirim denir. Midedeki kaslar da bu parçalanmaya yard mc olur. Mekanik sindirime u rat lm fl besinlerin enzimler yard m yla yap birimlerine kadar ayr lmas na kimyasal sindirim denir. Kimyasal sindirim sonucu; Karbonhidratlar glikoz, früktoz vb. monosakkaritlere, Proteinler amino asitlere, Ya lar ya asitleri ve gliserole kadar parçalan r. Ancak bu flekilde besinler emilerek kana kar fl r ve hücrelere kadar tafl nabilir. Vitaminler, mineraller ve su do rudan hücre zar ndan geçebildi inden sindirime gerek duyulmaz. Kimyasal sindirimin olabilmesi için uygun koflullarla birlikte besine etki edecek enzimin ve ortamda suyun bulunmas gerekir. Çünkü büyük moleküllü besinlerin sindirimi bir hidroliz olay d r. Karbonhidratlar n sindirimi : A z, onikiparmak ba rsa ve ince ba rsakta gerçekleflir. A zda niflastaya etki eden enzim tükürükte bulunan a m i l a zd r. A z bazik bir ortamd r. Niflaflta + H 2 0 Amilaz Maltoz + Dekstrin Mideye gelen karbonhidratlar ortam asidik oldu undan sindirime u ramaz. Onikiparmak ba rsa nda karbonhidratlar sindirilmeye devam eder. Mideden gelen asidik besinler onikiparmak ba rsa n uyar r ve buradan sekretin hormonu s a l g l a n r. Sekretin pankreas özsuyu salg lanmas n etkiler. Pankreas özsuyunda niflastaya etki eden pankreatik amilaz bulunur. 118 Niflaflta + H 2 0 Amilaz Maltoz + Dekstrin

17 nce ba rsakta karbonhidratlar ba rsak bezleri taraf ndan salg lanan enzimler ile sindirilir. Disakkaritler monosakkaritlere kadar parçalan r. Maltoz (Arpa flekeri) + Su Maltaz Glikoz + Glikoz Sakkaroz (Çay flekeri) + Su Sakkaraz Glikoz + Früktoz Laktoz ( Süt flekeri) + Su Laktaz Glikoz + Galaktoz Sindirimi tamamlanan karbonhidratlar n yap tafllar ince ba rsaktaki villüslerden emilerek kan dolafl ma kat l r. Proteinlerin sindirimi : Midede bafllar ince ba rsakta tamamlan r. Yutulan besinler mideye geldi inde mide hücreleri gastrin hormonu salg lar. Gastrin kan yoluyla tafl narak mide bezlerini uyar r ve bezlerden hidroklorik asit (HCl), aktif olmayan pepsinojen ve süt çocuklar nda lap (rennin) enzimleri salg lan r. HCl, pepsinojeni aktif enzim pepsine, dönüfltürür. Pepsin büyük moleküllü proteinleri etkileyerek daha küçük moleküllü polipeptitlere parçalanmas n sa lar. Pepsinojen + HCl Pepsin Protein + Su Pepsin Polipeptit (Pepton) Süt + Su Lap Kazein (süt çocuklar nda) Kazein + su Pepsin Polipeptit + Amino asit Enzimlerin etkisi ile midede proteinler polipeptitlere ve amino asitlere kadar parçalan r. 119

18 Onikiparmak ba rsa nda gelen besinlerin etkisi ile sekretin ve kolesistokinin hormonlar salg lan r. Bu hormonlar pankreas uyar r ve pankreastan tripsinojen ve kimotripsinojen salg lan r. Ba rsak özsuyunda bulunan enterokinaz ile tripsinojen aktif hâle gelir. Tripsinojen (aktif olmayan enzim) Enterokinaz Tripsin ( aktif enzim) Kimotripsinojen (aktif olmayan enzim) Tripsin Kimotripsin (aktif enzim) Polipeptit + Su Tripsin Dipeptit + Amino asit Polipeptit + Su Kimotripsin Dipeptit + Amino asit nce ba rsak bezleri erepsin salg layarak dipeptitleri amino asitlere parçalar. Sindirilerek yap birimlerine ayr lm fl proteinler villüslerden emilerek kan dolafl m na kat l r. Dipeptit + Su Erepsin Amino asit Ya lar n sindirimi: Onikiparmak ba rsa nda bafllar. Ya içeren besin onikiparmak ba rsa na geldi inde kolesistokinin hormonu salg lan r. Bu hormon k a r a c i e r i uyararak safra salg lanmas n ve onikiparmak ba rsa na ak t lmas n sa lar. Safra tuzlar, p a n k r e a s t a n salg lanan lipaz enziminin etkinli ini art r r. Lipaz, ya lar n ya asitleri ve gliserole kadar parçalanmas n sa lar. Ya + Safra tuzlar Ya damlac klar Ya damlac klar + Su Lipaz Ya asitleri + gliserol Yap birimlerine kadar parçalanan ya lar villüslerden emilerek lenf dolafl m na kat l r. 120

19 Karbonhidratlara etki eden enzimleri ve etkili olduklar sindirim organlar n s ralay n z. Proteinlere etki eden enzimleri ve etkili olduklar sindirim organlar n s ralay n z. Ya lara etki eden salg ve enzimi söyleyiniz. Sindirilen besinlerin emilimi: Yap birimlerine ayr lan besinler aktif tafl ma ve difüzyon ile emilerek dolafl m sistemine al n r. Besin maddelerinin amino asit, ya asidi, gliserol ve glikoz gibi yap birimlerine ayr ld ktan sonra sindirim sistemi organlar n n epitel hücreleri taraf ndan al nmas na emilim denir. Emilime u rayan glikoz, früktoz vb. karbonhidratlar ve proteinlerin yap birimi amino asitler kan dolafl m na al n r. Ya asitleri ve gliserol önce lenf dolafl m na al n r daha sonra kan dolafl m na kat l r. Suyun büyük k sm osmozla ince ba rsaktan geri kalan kal n ba rsaktan emilir. Sodyum, klor vb. iyonlar da ince ba rsakta emilime u rar. Besinler ince ba rsak villüslerinden emilir. En yüksek oranda emilime u rayan madde glikozdur. Midede emilim azd r. Alkol, aspirin gibi baz maddeler midede emilir. Vitaminlerin bir k sm ince ba rsakta bir k sm kal n ba rsakta emilir. A zda baz ilaçlar, nikotin gibi maddeler emilime u rar. Emilim nedir? 121

20 V. nsanda Sindirim Sisteminin Di er Sistemlerle liflkisi Sindirim sistemi di er sistemlerin besin gereksinimini karfl lar. Sindirim sisteminde ortaya ç kan bir aksama dolayl olarak di er vücut fonksiyonlar n da etkiler. Örne in ba rsaklardan demir emiliminin yeterli olmamas kanda hemoglobin sentezini etkiler. Kanda belirli oranda bulunmas gereken glikozun besinlerle karfl lanmamas sonucu glikoz düzeyinin düflmesi öncelikle beynin çal flmas n etkiler. Sindirim sisteminin çal flmas endokrin ve sinir sistemi taraf ndan düzenlenir. Sindirim kanal otonom sinir sisteminin kontrolünde istemsiz olarak çal fl r. Di er o rganlar n aksine sempatik sinirler midenin çal flmas n yavafllat r, parasempatik sinirler h zland r r. Tükürük bezleri üzerinde de etkili olan parasempatik sinirler tükürük salg s n art r r. Mide bezlerinden salg lanan gastrin, ince ba rsaktan salg lanan sekretin ve kolesistokinin hormonlar sindirim organlar n n enzim sentezlemesini uyar r. Dolafl m sistemi emilen besinlerin kan damarlar yoluyla vücutta tüm hücrelere iletilmesini sa lar. Destek ve hareket sistemi ise kemikler ve kaslar ile sindirim organlar n korur ve çal flmalar na yard mc olur. VI. nsanda Sindirim Sisteminin Sa l Sindirim sistemi organlar n n düzenli çal flmas ve sindirim olaylar n n gerçekleflmesi için öncelikle a z ve difl sa l na önem verilmelidir. Al nan g dalar temiz ve sa l kl olmal, içme sular n n mikrop tafl mad ndan emin olunmal d r. Tifo, kolera, dizanteri, ishal gibi enfeksiyonlar n nedeni ço unlukla kirli içme sular d r. Enfeksiysonlardan korunmak için meyve ve sebzelerin de temiz su ile y kanm fl olmas gerekir. Virüslerin neden oldu u hepatit (hepatit A, B, C) bir karaci er hastal d r. Hepatit A, bulafl c sar l k olarak da bilinir. Hastal a neden olan virüs, kirli sular ve yiyeceklerle bulafl r. Okullar ve ifl yerleri gibi toplu yaflam n oldu u yerlerde tuvaletlerin ve lavabolar n temizli ine özen gösterilmeli. Eller temiz su ve sabunla y kanmal d r. 122 Bazen kal n ba rsaklarda suyun emilimi normalden fazla olur ve d flk kat lafl r. Bu durum kab zl a neden olur. Kab zl n uzun sürmesi ve s k tekrarlamas baflka rahats zl klar n ortaya ç kmas na yol açabilir. Ba rsaklar n düzenli çal flmas için lifli g dalar tüketilmeli ve gün boyunca en az 1,5 L su içilmelidir.

21 Sigara ve alkol a z, yemek borusu ve mide kanserlerine neden olabilir. Sindirim sisteminin düzenli çal flmas için beslenmeye dikkat edilmeli beklenmeyen belirtilerle karfl lafl ld nda sa l k kontrolleri yapt r lmal d r. Sindirim sisteminde s k görülen hastal klardan biri ülserdir. Ülser, mide ya da ince ba rsak epitel tabakas nda oluflan tahribat ve yaralard r. Ülserin nedeni ço unlukla bakteridir. Bunun yan nda yanl fl beslenme al flkanl klar, stres ve ruhsal gerginlikler de etkili faktörlerdir. 123

22 ARAfiTIRMALAR A. HCl, gastrin, tafll k, sindirim, peristaltik, villüs, tükürük Yukar da s ralanan sözcükleri kullanarak ve gerekli ekleri getirerek afla da verilen tümcelerdeki boflluklar doldurunuz. 1. Büyük moleküllü organik bilefliklerin kendilerini meydana getiren daha küçük moleküllere parçalanarak hücre zar ndan geçebilecek hâle gelmesine denir. 2. Kufllarda kasl yap da olan ve içinde küçük tafllar bulunan besinler ö ütülür. 3. A z içinin slakl n ve çi nenen besinlerin yumuflat lmas n sa lar. 4. Yemek borusunda lokma..hareketlerle mideye iletilir. 5. nce ba rsa n iç yüzeyini kaplayan epitel doku.denen k vr mlar yaparak ba rsak yüzeyini geniflletir. B. Afla da verilen tümceleri dikkatlice okuyarak do ru olan na ( D ), yanl fl olan na ( Y ) harfi koyunuz. 1. Safra, karaci er hücrelerinden salg lan r. ( ) 2. Pankreasta sentezlenen sindirim enzimlerinden biri pepsindir. ( ) 3. Bir hücreli canl larda hücre içi sindirim görülür. ( ) 4. nekler, selülozu kolay sindirebilmek için gevifl getirir. ( ) 5. Besinlerin enzimler yard m yla yap birimlerine kadar ayr lmas na mekanik sindirim denir ( ) 124

23 ÖZET Canl lar; büyüme, geliflme, enerji üretimi vb. yaflamsal olaylar sürdürebilmek için inorganik (su, mineraller, tuzlar) ve organik ( proteinler, karbonhidratlar, ya lar ve vitaminler) temel bilefliklere yani besinlere gereksinim duyar. Büyük moleküllü organik maddelerin hücre zar ndan geçebilmesi ve hücrelerde kullan labilmesi için yap birimlerine parçalanmal d r. Büyük moleküllü organik bilefliklerin kendilerini meydana getiren daha küçük moleküllere parçalanarak hücre zar ndan geçebilecek hâle gelmesine sindirim denir. Besinlerin parçalanarak yap birimlerine ayr lmas hücre sitoplazmas nda bir koful içerisinde gerçekleflirse hücre içi sindirim, bu olay hücre zar d fl nda gerçekleflirse hücre d fl sindirim denir. Bir hücreli canl larda hücre içi sindirim görülür. Süngerler ço unlukla denizlerde yaflayan çok hücreli hayvanlard r. Sindirim sistemleri bulunmaz. Sölenterlerde hem hücre içi hem hücre d fl sindirim görülür. Yuvarlak ve halkal solucanlar tam bir sindirim kanal na sahiptir. Eklembacakl lardan böceklerin geliflmifl bir sindirim sistemi vard r. Omurgal lar n sindirim sistemleri omurgas zlara göre daha karmafl k ve geliflmifl bir yap ya sahiptir. Bu canl lar n sindirim sistemlerinde ald klar besinlerin sindirimini sa layacak flekilde geliflmifl yap ve organlar bulunur. nsanda besinler a zda difller yard m yla çi nenir ve parçalan r. Yutulduktan sonra sindirim kanal boyunca yer alan yemek borusu, mide, ince ba rsak ve kal n ba rsaktan geçer. Sindirilemeyen art klar anüsten d flar at l r. Tükürük bezleri, karaci er ve pankreas salg lar yla sindirime yard mc organlard r. Yemek borusunda lokma peristaltik hareketlerle mideye iletilir. Mide, gelen besinleri depo eden, mekanik ve kimyasal sindirimin yap ld organd r. nce ba rsa n iç yüzeyini kaplayan epitel doku villüs denen k vr mlar yaparak ba rsak yüzeyini geniflletir. Besinlerin ve suyun büyük ço unlu u ince ba rsaklarda emilir. Onikiparmak ba rsa na karaci erin ve pankreas n salg lar ak t l r. Bu salg lar ve enzimlerin etkisi ile kimyasal sindirim özellikle sindirim sisteminin bu bölümünde gerçekleflir. Karaci er hücreleri safra salg lar. Safra tuzlar n n etkisiyle ya lar, küçük ya damlac klar na ayr l r. Pankreas, sindirim salg lar ve hormon sentezler. Sindirim ile ilgili salg lar karbonhidrat, protein ve ya lar üzerinde etkilidir. Enzim içeren bu salg lar bir kanal ile onikiparmak ba rsa na ak t l r. Kal n ba rsak madensel tuzlar ve suyun kalan k sm n n emildi i yerdir. Karbonhidratlar n sindirimi a zda bafllar, ince ba rsakta tamamlan r. Glikoz ve di er monosakkaritler ince ba rsak villüslerinden emilir. Etkili olan enzimler; amilaz, maltaz, laktaz, sakkarazd r. Proteinlerin sindirimi mide de bafllar ince ba rsakta tamamlan r ve burada emilir. Etkili olan enzimler pepsin, tripsin, kimotripsin ve erepsindir. Ya lar n sindirimi onikiparmak ba rsa nda yap l r ve ince ba rsaktan emilir. Etkili olan enzim lipazd r. Sindirim sistemi; sinir, endokrin, dolafl m ve di er sistemlerle birlikte etkileflim hâlindedir. Sindirim sisteminin sa l n için besinlerin ve içme sular n n temizli ine dikkat edilmeli. Enfeksiyon etkeni mikroorganizmalar n bulaflmamas için gerekli önlemler al nmal d r. 125

24 . TEST IV 1. Afla daki canl lar n hangisinde hücre içi sindirim görülür? A) amip B) kufl C) ba rsak solucan D) toprak solucan 2. Safra kesesi ameliyatla ç kar lan bir insanda hangi besinin sindirimi güçleflir? A) yo urt B) zeytin C) ekmek D) su 3. nsan n kal n ba rsa nda, I. Suyun emilimi II. Vitamin sentezi III. Enzimlerin sindirimi IV. Amino asitlerin emilimi olaylar ndan hangileri gerçeklefltirilir? A) I ve II B) I ve III C) II ve III D) II ve IV 126

25 4. nsan sindirim sistemine ait afla daki organlardan hangisi proteinlerin sindirilmesini sa layan enzim salg lar? A) karaci er B) tükrük bezleri C) yemek borusu D) mide bezleri 5. Sindirim sisteminin as l görevi afla dakilerden hangisidir? A) Besin maddelerinden zararl olan bileflikleri ay rmak. B) Canl n n ihtiyac olan enerjiyi üretmek. C) Besinlerin sentezlenmesini sa lamak. D) Büyük molekülleri hücre zar ndan geçebilecek hâle getirmek. 6. Afla dakilerden hangisi insan karaci erinin görevlerinden de ildir? A) Sindirime yard mc salg üretmek. B) Glikojen depolamak. C) Hormon üretmek. D) laçlar n zararl etkisini yok etmek. 7. I. Tükürük bezi II. Pankreas III. nce ba rsak IV. Mide Yetiflkin bir insanda yukar daki organlar n hangisinde birden fazla besin çeflidine etki eden enzimler salg lan r? A) Yaln z II B) Yaln z III C) I ve IV D) II ve III 127

26 8. Afla daki seçeneklerin hangisinde organik bileflik ve temel yap birimleri yanl fl verilmifltir. A) polipeptit - amino asit B) ya - glukagon C) maltoz - glikoz D) protein - amino asit 9. nsanlar afla daki besinlerden hangisini sindirecek enzimleri sentezleyemez? A) selüloz B) niflasta C) ya D) protein 10. nsan midesinden al nan bir kar fl mda afla dakilerden hangisi bulunmaz? A) mukus B) enzim C) hormon D) HCl 128