FEN VE TEKNOLOJ. A. Besinler ve Dengeli Beslenme. B. Besinlerin Sindirimi. C. Boflalt m. D. Sa l a Zararl Maddeler

Transkript

1 FEN VE TEKNOLOJ A. Besinler ve Dengeli Beslenme B. Besinlerin Sindirimi C. Boflalt m D. Sa l a Zararl Maddeler

2 Temel Kaynak 5 Vücudumuz Bilmecesini Çözelim A. BES NLER VE DENGEL BESLENME Beslenme Neden Gereklidir? Canl lar beslenemezlerse yaflamlar n sürdüremezler. Tüm canl lar büyüyebilmek ve yaflamsal faaliyetlerini devam ettirebilmek için beslenir. Canl lar, do duktan sonra büyür ve geliflirler. Büyüyebilmek ve geliflebilmek için ise beslenirler. Besinleri Nas l Elde Ederiz? Besinlerimizi bitkilerden ve hayvanlardan elde ederiz. Hayvansal Besinler Et, süt, yumurta I II III Yedi imiz besinlerin bir k sm vücudumuzun kas ve kemik yap s na kat l r. Böylece büyürüz. Dünyaya gelen bebek büyüyerek çocuk olur, çocuk büyüyerek yetiflkin olur. Yetiflkinler büyümezler. nsanlar belli bir yafla gelince büyümelerini tamamlarlar. Canl lar yaflamsal faaliyetlerini devam ettirebilmek için gerekli olan enerjiyi besinlerden sa larlar. Organlar m z çal fl rken, soluk al p verirken enerji harcar z. Yürürken, konuflurken, düflünürken harcad m z enerji, uyurken harcad m z enerjiden daha fazlad r. Bu nedenle çok hareket etti imizde daha çabuk ac k r z. Vücudumuzun enerji ihtiyac artt için beslenme iste i duyar z. nek, koyun, tavuk, bal k gibi hayvanlardan et, nek, koyun, keçi gibi hayvanlardan süt (Yo urt ve peynir, sütten elde edilir.), Tavuk, hindi, kaz, ördek gibi hayvanlardan yumurta elde edilir. Bitkisel Besinler Meyve ve Sebzeler Elma, armut, üzüm, muz, nar, portakal, mandalina vb. meyveler, bu meyvelerin a açlar ndan elde edilir. P rasa, spanak, marul, lahana, domates, salatal k, maydanoz, so an birer sebzedir. Tah llar: Bu day, arpa, çavdar, yulaf, pirinç, m s r vb. Baklagiller: Kuru fasulye, nohut, mercimek, bezelye vb. Turunçgiller: Portakal, limon, mandalina, greyfurt vb. 492

3 Vücudumuz Bilmecesini Çözelim FEN VE TEKNOLOJ çerdikleri Maddelere Göre Besinler Besinler içerdikleri maddelere göre karbonhidratlar, proteinler, ya lar, vitaminler, su ve mineraller olarak grupland r l r. Besinlerde birçok madde vard r ancak besinler en çok içerdikleri maddeye göre grupland r l r. Karbonhidratlar Hangi Besinlerde Bulunur? Temel besin maddelerimizdendir. Ekmek, makarna, pilav, süt, bal, meyve çeflitlerinde, tah llarda, patates ve fleker kam fl nda bolca bulunur. Karbonhidrat içeren maddelere tentürdiyot damlat ld nda rengi mavi olur. Vücudumuzda Ne fle Yarar? Karbonhidratlar vücudumuza enerji sa lar. Meyve ve sebzelerde, kepekli ekmekte, yulafta bulunan lif, sindirimi kolaylaflt r r. Lif de bir karbonhidratt r. Proteinler Hangi Besinlerde Bulunur? Et, süt, yumurta, yo urt, bal k, peynir gibi hayvansal besinlerde bolca bulunur. Bitkisel besinlerden tah llar, baklagiller ve kuru yemifller protein bak m ndan zengindir. Nitrik asit damlatt m zda rengi sar olan maddelerde protein vard r. Vücudumuzda Ne fle Yarar? Proteinler, büyüme ve geliflmeyi sa lar. Vücudumuzda oluflan yaralar n iyileflmesini proteinler gerçeklefltirir. Bu nedenle proteinler yap c ve onar c besinler olarak adland r l r. Vücudumuzun mikroplara karfl direnci ve zekâm z n geliflmesi için de proteinlere ihtiyaç duyar z. Büyüme ve geliflme dönemindeki bebekler ve çocuklar yeterince protein almazlarsa büyümeleri yavafllar ya da durabilir. Çünkü yeterince protein almazsak kemik ve kaslar m z geliflemez. Ya lar Hangi Besinlerde Bulunur? Bitkilerden ve hayvanlardan elde edilir. zeytin ayçiçe i m s r yer f st soya susam Bitkisel Ya lar bulunur. Ya lar Hayvansal Ya lar bulunur. bal k süt peynir et tereya kaymak Vücudumuzda Ne fle Yarar? Vücudumuz, fazla enerji gerektiren ifller için gerekli enerjiyi ya lardan sa lar. Ya lar, karbonhidratlardan daha fazla enerji içerir. Fazla ya vücudumuzda depolan r. Çok ya ve karbonhidrat tüketti imizde fliflmanl k sorunu yaflar z. 49

4 Temel Kaynak 5 Vücudumuz Bilmecesini Çözelim Vitaminler Hangi Besinlerde Bulunur, Ne fle Yarar? A Vitamini Havuç, kereviz, domates, taze fasulye, f st k, avakado, baklagiller, mantar, yumurta, süt, bu day ve cevizde bulunur. Eksikli inde gece körlü ü, deride kuruma ve pullanma görülür. Kemik ve difl geliflimine katk da bulunur. B Vitamini Süt ve süt ürünlerinde, k rm z et, yumurta ve birçok sebzede bulunur. Tah l ve tah llardan elde edilen ürünlerde de B vitamini bulunur. B vitaminleri eksikli inde kans zl k, yorgunluk, deride yaralar gibi rahats zl klar oluflur. C Vitamini Turunçgiller, çilek, kuflburrnu, bö ürtlen, domates, maydanoz, lahana, patates ve yeflil yaprakl sebzelerde bulunur. Difl ve difl eti sa l için gereklidir. Vücudu mikroplara karfl korur. D Vitamini Süt, yumurta, tereya, bal k ve bal k ya, peynir ve sebzelerde bulunur. Kalsiyum ve fosforun emilmesini ve kemiklerde depolanmas n sa lar. D vitamininin ön maddesi besinlerden al n r, günefl fl nlar ile D vitamini oluflur. Ancak bal k ya yla do rudan alabiliriz. E Vitamini K rm z et, süt ve süt ürünleri, yumurta, tah l ve tah l ürünlerinde bulunur. Eksikli inde k s rl k, karaci er, kalp ve damar hastal klar görülür. K Vitamini K rm z et, pirinç, karaci er, m s r, domates, yeflil sebzeler, muz, fleftali ve çilekte bulunur. Kan n p ht laflmas n sa lar. K vitamini eksikli inde kan p ht laflmaz. Yaralanmalarda çok kan kaybedilebilir. Vitaminler, vücudumuzda düzenleyici olarak görev yapar. Vücudun direncini art rarak hastal klardan korur. Ayr ca vitaminler büyüme, geliflme ve üremede önemli rol oynar. Su Canl lar susuz yaflayamaz. Yemek yemeden 2 hafta yaflayabiliriz ama susuz birkaç gün yaflayabiliriz. Vücudumuzun % 70 i sudur. Su içerek vücudumuzun su ihtiyac n karfl lar z. Her gün 1,5-2 litre su içmeliyiz. Meyve ve sebzeleri yedi imizde de vücudumuza su al r z. Yaz n terleyerek su kaybetti imiz için daha çok su içeriz. Su da vitaminler gibi vücudumuzda düzenleyici olarak görev yapar. Mineraller Mineralller, vücudumuza yedi imiz yiyecekler ve içeceklerle girer. Vücudumuzda düzenleyici olarak görev yapar. Ya lar Karbonhidratlar çeriklerine Göre Besinler Enerji verici Yap c ve Onar c Düzenleyici Proteinler Su Mineraller Vitaminler 494

5 Vücudumuz Bilmecesini Çözelim FEN VE TEKNOLOJ Nas l Beslenmeliyiz? Yaflam m z sa l kl bir biçimde sürdürebilmemiz için dengeli ve sa l kl beslenmeliyiz. Sa l kl ve dengeli beslenebilmek için de vücudumuz için gerekli olan tüm maddeleri almal y z. Enerji veren, yap c - onar c ve düzenleyici besinlerden belli miktarda yemeliyiz. Bir günde yememiz gereken besin miktarlar besin piramidinde gösterilmifltir. 4 Ya lar fiekerler Ya ve flekerler (Enerji verici) Süt ve süt ürünleri Et ve et ürünleri Proteinler (Yap c - onar c ) 1 2 Sebze ve meyveler Tah l ürünleri Vitaminler Mineraller (Düzenleyici) Karbonhidratlar (Enerji verici) 1. Piramitten de anlafl laca gibi bir günde en çok karbonhidrat içeren besinler yemeliyiz. Böylece vücudumuzun sa l kl çal flabilmesi için gerekli enerjiyi sa lam fl oluruz. Karbonhidrat en çok ekmek, makarna, pilav, unlu mamuller gibi besinlerde bulunur. 2. Karbonhidratlardan sonra en çok tüketmemiz gereken besinler vitaminler ve minerallerdir. Bu besinler düzenleyicidir. Vücudumuzun hastal klara karfl direncini art r r. Sebze ve meyvelerde bolca bulunur.. Üçüncü besin grubu ise proteinlerdir. Proteinler yap c ve onar c d r. En çok süt ve süt ürünleri ile et ve et ürünlerinde, yumurtada bulunur. 4. Enerji verici ya ve flekerlerden de yeteri kadar almal y z. Bu besinlerden yeterli miktarda yedi imizde enerji ihtiyac m z karfl lar, vücudumuzun di er iflleri için gerekli maddeleri alm fl oluruz. Buna yeterli ve dengeli beslenme deriz. Dengeli beslenmeye diyet de denir. Diyet sözcü ü ço u zaman yanl fl kullan l r. Dengeli ve yeterli beslenen birinin günlük menüsü afla daki gibi olabilir. Sabah Ö le Akflam 1 bardak süt 1 adet yumurta 10 adet zeytin Bir dilim ekmek 1 domates Bal k Makarna Salata Puding Ezogelin çorba Salata Pilav 2 adet mandalina Besin maddeleri vücudumuzda eksik olursa vücudumuzun sa l bozulur. Özellikle çocuklar, h zl büyüdü ü için daha çok protein ve karbonhidrat içeren besinler yemelidir. Yeterli ve dengeli beslenmeyen çocuklarda büyüme yavafllar, vücut sa l kl çal flamaz. 495

6 Temel Kaynak 5 Vücudumuz Bilmecesini Çözelim Haz r Yiyecekler Besinlerin çeflitlili i, teknolojik geliflmelerin etkisiyle son y llarda art fl göstermifltir. Yandaki resimde görülen g dalarda çeflitli katk maddeleri vard r. Haz r g dalarda ço unlukla koruyucu, renklendirici, tatland r c katk maddeleri bulunur. Katk maddeleri besinlerin do all n bozar. Bu besinlerden fazla tüketen insanlarda sa l k sorunlar yaflanabilir. Besin maddeleri al rken, çindekiler bölümünde g da içerikleri ile ilgili aç klamalar incelemeliyiz. Paketin üzerindeki son kullanma tarihlerine bakmal y z. Tazeli ini yitirmifl, bozulmufl yiyecekler sa l m za zarar verebilir; besin zehirlenmesine neden olur. G da maddelerinde damgas n n olup olmad na bakmal y z. Bu damga ürünün kalitesini gösterir. Tar m ve Köy flleri Bakanl n n izninin olup olmad na dikkat etmeliyiz. Taze Yiyecekler Sa l m z korumak ve sa l kl yaflamak için taze besinler tüketmeliyiz. Canl renkli ve diri görünümlü besinler tazedir. Besinleri dokunarak, koklayarak da taze olup olmad n anlayabiliriz. Meyve ve sebzeleri sat n al rken yukar da anlatt m z özelliklerine bakarak al r z. Bu besinlerin temizli ine dikkat etmeliyiz. Yemeden önce iyice y kamal y z. Aksi takdirde vücudumuza baz mikroplar girerek sa l m z bozar. Afla daki tabloyu inceleyerek ö rendiklerimizi pekifltirelim. çeriklerine Göre Besinler Düzenleyicidir. Enerji verir. Yap c ve onar c d r. Yumurtada bol bulunur. Sebze ve meyvelerde bol bulunur. Tah l ürünlerinde bol bulunur. Ya bitkilerinden elde edilir. (zeytin, ayçiçe i, m s r, f nd k) Karbonhidratlar Vitamin ve minareller Proteinler Ya lar Su 496

7 Vücudumuz Bilmecesini Çözelim FEN VE TEKNOLOJ BES NLER VE DENGEL BESLENME - TEST 1 1. I. Hareket edebilmek için gerekli enerjiyi sa lamak II. Kas ve kemik yap s n gelifltirmek III. Yaflamsal faaliyetlerini devam ettirmek Yukar dakilerden hangisi ya da hangileri canl lar n beslenme nedenlerindendir? a. Yaln z I b. Yaln z III c. II, III d. I, II, III 2. Afla daki efllefltirmelerden hangisi yanl flt r? a. F nd k Ya b. Ekmek Karbonhidrat c. Havuç Protein d. Portakal Vitamin. Üzerine tentürdiyot damlat lan patatesin görüntüsü afla dakilerden hangisi olur? a. b. c. d. A B C Protein Karbonhidrat Ya lar Mineraller Afla daki iki soruyu tabloya göre cevaplay n z. 4. Yukar daki tabloya göre afla dakilerden hangisi do rudur? A B C a. maydanoz süt patates b. et portakal bisküvi c. bal k süt bu day d. spanak yumurta limon 5. Tablodan ç kar lacak en genel sonuç afla dakilerden hangisidir? a. B de bolca ya bulunur. b. Protein içeren besinlerde mineral vard r. c. C, karbonhidrat bak m ndan zengindir. d. Mineraller tüm besinlerde bulunur. 6. Erinç, afla daki besinlere nitrik asit damlatt. Hangisinin rengi sar ya döner? a. portakal b. peynir c. lahana d. muz 7. Üç ayr besin maddesine nitrik asit damlatan Erinç in amac afla dakilerden hangisidir? a. Karbonhidrat içeren besini belirlemek b. Hangi besinlerde mineral oldu unu saptamak c. Ya içeren besinin hangisi oldu unu bulmak d. Hangi besinin protein içerdi ini ö renmek 497

8 Temel Kaynak 5 Vücudumuz Bilmecesini Çözelim 8. Yandaki dairede dengeli beslenmede içeriklerine göre besinlerin tüketilme miktarlar gösterilmifltir. Buna göre afla daki efllefltirmelerden hangisi yanl flt r? a. I Karbonhidratlar b. II Süt ve süt ürünleri c. III Et ve et ürünleri d. IV Ya lar ve flekerler III IV II I 12. A maddesine tentürdiyot damlat nca rengi maviye dönüyor. B maddesini bir kâ da sürtünce kâ t fleffaflafl yor. Buna göre A ve B maddeleri için afla dakilerden hangisini kesin olarak söyleriz? a. A maddesi protein içerir. b. B maddesinde bol karbonhidrat vard r. c. Her ikisinde de bol vitamin vard r. d. A bol karbonhidrat, B ise ya içerir. 9. Afla dakilerden hangisi yeterli ve dengeli beslenen bir çocu un bir ö ünü olabilir? a. köfte, makarna, salata, puding b. salata, meyve, ayran c. yumurta, süt, et d. çorba, makarna, domates, ekmek 10. Yandaki kutuda içinde bol miktarda su ve karbonhidrat bulunan? besinler vard r. Kutunun içinde bulunan besin afla dakilerden hangisi olamaz? a. süt b. zeytin c. patates d. pirinç 11. Afla daki vitamin çeflitlerinden hangisi ön maddesi besinlerle al narak günefl fl nlar yla oluflur? a. A b. C c. D d. K 1. I. Ya II. Renklendirici III. Koruyucu IV. Baharat Yukar dakilerden hangisi ya da hangileri haz r besin teknolojisinde kullan lan katk maddelerindendir? a. Yaln z II b. I, III c. II, III d. II, III, IV 14. I. Do al kokulu II. Canl renkli III. Diri görünümlü Yukar dakilerden hangileri taze besinlerde bulunmas gereken özelliklerdendir? a. I, II b. I, III c. II, III d. I, II, III 498

9 Vücudumuz Bilmecesini Çözelim FEN VE TEKNOLOJ 15. Yap lan araflt rmalar, yanl fl beslenme al flkanl klar n n fliflmanl k sorununa neden oldu unu göstermifltir. Afla dakilerden hangisi fliflmanl k sorununun nedenidir? a. Bol sebze ve meyve yemek b. Çok su içmek c. Fazla ya ve karbonhidrat tüketmek d. Her ö ünde bir dilim ekmek yemek 16. Afla dakilerden hangisi tüm sebze ve meyvelerde bulunur? a. ya b. su c. protein d. karbonhidrat 17. Besinler içeriklerine göre afla daki tabloda uygun yerlere yaz lm flt r. Hangi sat rda hata yap lm flt r? a. b. c. d. Enerji verici Yap c Onar c fieker Et Muz Düzenleyici Tereya Süt Kereviz Lahana Yo urt Domates Bisküvi Bal k Taze Fasulye 18. I. G da içerikleri II. Son kullanma tarihi III. TSE damgas n n olup olmamas Bir besin maddesi al rken yukar dakilerden hangisine ya da hangilerine dikkat edilmelidir? a. Yaln z I b. Yaln z II c. II, III d. I, II, III 19. Afla da vitaminlerle ilgili verilen bilgilerden hangisi yanl flt r? a. D vitamini kan n p ht laflmas n sa lar. b. A vitamini noksanl nda gece körlü ü görülür. c. B vitamini eksikili i kans zl a neden olur. d. C vitamini vücudu hastal klara karfl korur. 20. fiekildeki besin IV piramidine göre III afla dakilerden hangisi yanl flt r? II I a. I Karbonhidratlar b. II Sebzeler c. III Ya lar d. IV fieker 499

10 Temel Kaynak 5 Vücudumuz Bilmecesini Çözelim B. BES NLER N S ND R M Besinler Vücudumuzda Nas l Tafl n r? Büyüyebilmek ve vücudumuzun sa l kl çal flmas n sa layacak enerjiyi üretebilmek için besleniriz. Enerji vücudumuzun her yerinde üretilir: Parmak uçlar m zdan kafam za kadar Bu nedenle besinlerin vücudumuzun her yerine tafl nmas gerekir. Besin, kan arac l ile vücudumuzun her noktas na ulafl r. Besinlerin kana kar flabilmesi için çok küçük parçalara ayr lmas gerekir. Bu iflle görevli organlar, besinleri çeflitli ifllemlerden geçirerek kana kar flabilecek hâle getirir. Sindirim Karbonhidrat, ya ve protein gibi besinlerin kana kar flabilecek hâle gelmesine sindirim denir. Bu ifli sindirimde görevli yap ve organlar gerçeklefltirir. Sindirimi do rudan gerçeklefltiren organlar sindirim kanal ad alt nda incelenir. Di erleri ise sindirime yard mc organlar olarak adland r l r. Sindirim Kanal A z: A z m z n içerisinde dil ve difller vard r. Difller, kopar p parçalar ve ö ütür. Tükürük, besinleri slat p kayganlaflt rarak kolay yutulmas n sa lar. Ayr ca tükürük baz besinlerin sindirimini çi nenirken bafllat r. A z Yutak Yemek borusu Mide Kal n ba rsak nce ba rsak Dil, besinlerin çi nenmesine ve yutulmas na yard mc olur. Yediklerimizi yuta a do ru iterek yutulmas n sa lar. Ayr ca besinlerin tad n da dilimizle al r z. Yutak: A zdan sonra gelen boflluktur. A zdan gelen lokmalar yemek borusuna iletir. Yutak ayn zamanda soludu umuz havay soluk borusuna iletir. Bu anlamda yutak, hava ve besin trafi ini kontrol eder. Yemek Borusu: Yutaktan mideye kadar uzan r cm uzunlu undad r. Özel hareketlerle besinleri mideye tafl r. Mide: Kar n bofllu unun üst bölümünde yer al r. Yedi imiz besinler bir süre midede kal r yani mide bir süre besinleri depolar. Kas l p gevfleme hareketleri yaparak besinleri bulamaç hâline (çorba k vam ) getirir. Mide taraf ndan salg lanan yak c ve eritici özelli e sahip mide öz suyu da besinlerin ezilip bulamaç hâline gelmesine yard mc olur. Ayr ca besinlerle midemize gelen mikroplar öldürür. Çorba k vam ndaki bu kar fl m mide, ince ba rsa a gönderir. nce Ba rsak: Kar n bofllu unda yer al r. De iflik salg lar n etkisiyle besinler ince ba rsakta emilecek duruma gelir. yice parçalanan besinler burada kana geçer. Besinlerin yararl k s mlar emilince geriye kalan k s m kal n ba rsa a gönderilir. Kal n Ba rsak: nce ba rsakta emilmeyen, ifle yaramayan art k maddeler kal n ba rsa a gönderilir. Bu posan n içinde kalan su ve mineraller kal n ba rsakta emilerek kana kar fl r. Geriye kalan kat hâldeki maddeler d flk olarak anüsten at l r. 500

11 Vücudumuz Bilmecesini Çözelim FEN VE TEKNOLOJ Ad m Ad m Sindirim Olay 1. Besinler, difller taraf ndan parçalanarak ö ütülür. Tükürük salg s ile slan r, kayganlafl r, yutulacak hâle gelir. Dil ile yuta a do ru itilir.. Besinler buradan yavafl yavafl iner. Mide kapa aç l nca da mideye girer. 2. Yutakta, g rtlak kapa soluk borusunu kapatarak lokman n yemek borusuna geçmesini sa lar. 4. Kas l p gevfleyerek ve salg lad mide öz suyu ile besinleri bulamaç hâline getirir. Besinler mide ç k fl kap s ndan ince ba rsa a geçer. 5. Çeflitli salg larla besinler kana kar flacak hale gelir. nce ba rsakta ilerlerken besinlerin yararl k s mlar emilerek kana kar fl r. 6. Posa olan maddelerde kalan su ve minareller kal n ba rsakta emilerek kana geçer. yice kat laflan posa anüsten d flk olarak d flar at l r. Sindirim, a zda bafllay p anüste son bulan bir süreçtir. Sindirime Yard mc Organlar Karaci er ve pankreas sindirici enzimlerle besinlerin sindirimine yard mc olur. Bu organlar salg lar n ince ba rsa a boflaltarak besinlerin emilimini sa lar. Sindirim Yap ve Organlar n n Sa l Mide rahats zl klar ve sindirim bozukluklar n önlemek için afla daki hususlara dikkat etmeliyiz. Sigara ve alkol kullanmamak Çok ac ve çok ekfli yememek Çok so uk ya da çok s cak yeme ve içmeden sak nmak Besinleri iyice temizlemek, bayat yiyecekler yememek Asitli içecekler içmemek karaci er pankreas 501

12 Temel Kaynak 5 Vücudumuz Bilmecesini Çözelim 2 Difller ve Görevleri Difllerimizi besinleri s rmak, koparmak ve ö ütmek için kullan r z. Difllerimizin flekil ve büyüklükleri birbirinden farkl d r. A z m zda görev ve yap lar na göre kesici difller, köpek ve az diflleri olmak üzere üç çeflit difl vard r. 1. Kesici Difller: Üst ve alt çenede dörder tane olmak üzere sekiz kesici difl vard r. Besinleri kesme ve koparma ifline yarar. Uçlar düzgündür. 2. Köpek Diflleri: Kesici difllerin sa nda ve solunda birer köpek difli vard r. Alt ve üst çenede toplam dört köpek difli bulunur. Uçlar sivri olup besinleri kopar p parçalama görevi yapar.. Az Diflleri: Girintili ç k nt l yap lar yla besinleri ö ütür. Köpek difllerinin sa nda ve solunda bulunan iki tanesi küçük az, di erleri ise büyük az olarak adland r l r. Sekiz alt, sekiz üst çenede olmak üzere on alt az difli vard r. Difllerin Önemi ve Sa l Difllerimiz olmasayd besinleri kopar p parçalayamaz, çi neyemezdik. Bütün halindeki büyük lokmalar yutmam z çok zor olurdu. Midemiz büyük lokmalar sindirirken zorlan rd. Difllerimiz sa lam olmad nda da besinleri iyi çi neyemeyiz. yi çi nenmeden yutulan besinler baz sindirim bozukluklar na neden olur. Çürük difller, A z kokusu, Difl ve bafl a r s, Sindirim sorunlar na neden olur. Difllerimizin sa l n korumak ve güçlendirmek için: Beslenmemize dikkat etmeli, yeterince mineral ve A, C, D vitaminleri almal y z. Sert cisimleri (f nd k, ceviz gibi) difllerimizle k rmamal y z. Çok flekerli besinleri ve asitli içecekleri çok tüketmemeliyiz. Çok s cak ya da çok so uk yiyecek ve içecekleri yiyip içmemeliyiz. Yemeklerden sonra difllerimizi f rçalamal y z. Yirmi Yafl Diflleri: yafllar nda ç kar. Ak l diflleri de denir. Alt ve üst çenede ikifler tane bulunur. Süt Diflleri: Kal c difller 7-8 yafllar nda süt diflleri döküldükçe ç kar. Bebekler 6 ayl kken süt diflleri ç kmaya bafllar. 2,5 yafl na kadar 20 süt difli ç kar. Süt diflleri kal c difllere göre daha küçüktür. 502

13 Vücudumuz Bilmecesini Çözelim FEN VE TEKNOLOJ C. BOfiALTIM At k Maddeleri Vücudumuzdan Nas l Atar z? Vücudumuzun her yerinde enerji üretilir. Enerji üretilirken at k maddeler oluflur. Bunlardan karbondioksit ve su buhar n akci erler yoluyla soluk vererek d flar atar z. Sindirim sonucu oluflan kat at klar ise ba rsaklar yoluyla anüsten d flar at l r. Bunlar n yan nda vücudumuzdan at lmas gereken zararl maddeler ve fazla su boflalt m organlar ile d flar at l r. Vücudumuzda oluflan at k maddeler d flar at lmal d r. Aksi takdirde vücudumuzun iflleyifli bozulur. Boflalt m Organ ve Yap lar Böbrekler (1) drar kanal (2) drar kesesi () Su buhar + karbon dioksit drar borusu (4) 1. Bel hizas nda omurgan n iki yan nda bulunur. fiekilleri fasulyeye benzer. Böbrekler vücudumuzun süzme organlar d r. Tüm kan m z böbreklerimizden geçerek süzülür. Bu s rada kan zararl maddelerden temizlenir. 2. Kan n böbreklerde süzülmesi sonucu oluflan idrar bu kanala geçer. drar kanal bu s v y idrar kesesine tafl r.. Böbreklerden gelen idrar burada toplan r. drar kesesi yaklafl k 600 ml idrar toplayabilir. 4. drar kesesinde oluflturulan bas nçla idrar, idrar borusuna pompalan r. drar buradan d flar at l r. Derimiz de terleme yoluyla boflalt ma yard mc olur. çerisinde su ve madensel tuzlar olan ter derimizdeki gözeneklerden at l r. Boflalt m Nas l Gerçekleflir? Enerji oluflumu sonucu ortaya ç kan zararl maddeler ve vücudumuzdaki fazla su kana kar fl r. Kan, böbreklerden geçerek süzülür. Süzme iflini böbreklerin iç k sm nda bulunan özel süzme cisimcikleri gerçeklefltirir. Bir böbrekte bunlardan yaklafl k bir milyon tane bulunur. Bu yolla temizlenen kan kalbe giderek tüm vücuda da t l r. Kan n süzülmesi sonucu böbreklerde oluflan zararl ve ihtiyaç fazlas su, idrar olarak adland r l r. drar, idrar kanal ile idrar kesesine aktar l r. drar kesesi dolmaya bafllay nca oluflan bas nçla tuvalete gitme ihtiyac hissederiz. drar buradan idrar borusuna pompalan r. drar borusu ile de d flar at l r. 50

14 Temel Kaynak 5 Vücudumuz Bilmecesini Çözelim D. SA LI A ZARARLI MADDELER Böbreklerimizin Sa l n Korumak çin Nelere Dikkat Etmeliyiz? Zararl maddelerin vücudumuzdan at lmas n sa layan böbreklerimizin vücudumuz için çok büyük bir önemi vard r. Böbreklerimiz ifllevini yerine getiremezse vücudumuzda zararl maddeler birikir ve sa l m z bozulur. Böbreklerimizin sa l n korumak için bol bol su içmeliyiz. Özellikle s cak havalarda terleyerek çok su kaybetti imiz için daha çok su içeriz. drar vücudumuzdan at l rken ac olursa ya da idrar m z kanl olursa hemen doktora baflvurmal y z. Vücudumuzu temiz tutmal y z. Tuvaletten sonra ellerimizi y kamal, s k s k banyo yapmal y z. ç çamafl rlar m z de ifltirmeliyiz. Sa l m z n Düflmanlar : Sigara ve Alkol Sigara ve alkol ba ml l a neden olan al flkanl klard r. nsanlar, sigara ve alkol kullanmaya al flt klar nda bunlardan kurtulmakta oldukça zorlan rlar. Sigara; Solunum yollar n tahrifl ederek bronflit ve ast m gibi hastal klara, Akci er ve g rtlak kanserlerine, Kalp ve damar hastal klar na, Mide hastal klar ve sindirim bozukluklar na neden olur. Yap lan araflt rmalar sigaran n insan ömrünü azaltt n göstermifltir. Sigara içenler, yaln zca kendilerine de il, çevrelerindeki insanlara da zarar verirler. Pasif içici olarak adland r lan bu insanlar sigara içenler gibi sigaradan zarar görürler. Bunlar genellikle bebekler ve çocuklard r. Pasif içicilerde nefes darl, öksürük ve bo azda yanma rahats zl klar görülür. Sigaradan ç kan dumanlar havay, at lan kül ve izmaritler de çevreyi kirletir. Sigara almak için harcanan paralar hem kiflilere hem de ülke ekonomisine zarar verir. Sigaran n Bireye ve Topluma Verdi i Zararlar Tütünden yap lan sigaran n içinde yaklafl k 4000 tane zararl madde vard r. Bu maddelerden nikotin ba ml l a neden olur. Karbonmonoksit gaz da bu maddelerden biridir. 504

15 Vücudumuz Bilmecesini Çözelim FEN VE TEKNOLOJ Alkolün Zararlar Alkol, vücudumuzda alkol sorununa neden olur. Çok alkol alan insanlar, yürümede ve konuflmada zorluk çekerler. Alkollü insanlar kendilerini kontrol edemedikleri için davran fllar yla çevrelerini rahats z ederler. Alkollü araç kullanan sürücüler, trafik kazalar na ve kazalar sonucunda insanlar n yaralanmas na ya da ölümüne neden olurlar. Sürekli alkol kullanan insanlar n karaci er, mide, ba rsaklar kalp, beyin ve sinirleri zarar görür. Alkol de sigara gibi ba ml l k yapar. Alkol ba ml l bir hastal kt r. Kurtulmak için tedavi görmek gerekir. Alkol kullan m aile ve ülke ekonomisine de zarar verir. Sa l kl Yaflam çin Neler Yapmal y z? Sa l m z korumak için, Sigara ve alkol kullanmamal y z. Sigara içilen ortamlardan uzak durmal y z. Afla daki tablolar inceleyerek ö rendiklerimizi pekifltirelim. Düzenli spor yapmal y z. Spor, vücudumuzun dayan kl l n art r r. Böylece sa l kl ve dinç kal r z. 1. Dengeli beslenme Spor Difller için önemlidir. için önemlidir. için gereklidir. için gereklidir. Sa l k için gereklidir. zarar verir. zarar verir. Sigara Alkol 2. Temizlik Doktor Kontrolü Kan temizlenir. Böbrekler kan temizlerken oluflur. drar d flar at l r. drar borusu toplan r. drar kesesi 505

16 Temel Kaynak 5 Vücudumuz Bilmecesini Çözelim BES NLER N S ND R M - BOfiALTIM - SA LI A ZARARLI MADDELER - TEST 2 1. Afla dakilerden hangisi besinleri tafl ma görevini yapar? a. kan b. kalp c. yemek borusu d. ba rsaklar 2. I. Mide II. Yemek borusu III. nce ba rsak IV. Yutak V. Kal n ba rsak Yukar da sindirimde görevli yap ve organlar verilmifltir. Sindirimin gerçekleflme s ras afla dakilerden hangisinde verilmifltir? a. IV, I, II, III, V b. IV, II, I, III, V c. II, I, IV, III, V d. IV, V, II, I, III. A, besinleri mideye tafl r. B, besinlerin kana kar flt yerdir. C, besinleri k sa bir süre için depolar. Yukar daki A, B ve C sindirimde görevli yap ve organlard r. Buna göre afla dakilerden hangisi yanl flt r? a. A, boru fleklindedir. b. C, midedir. c. B, kal n ba rsakt r. d. A, yutaktan mideye kadar uzan r. 4. Afla da besinlerin sindirimi ile ilgili verilen olaylardan hangisi di erlerinden sonra gerçekleflir? a. Ö ütülmüfl besin mideye ulafl r. b. Besin maddeleri kana geçer. c. Besinler çorba k vam na gelir. d. Posadaki su ve mineraller emilir. 5. Afla dakilerden hangisinde sindirimi sa layan s v salg lanmaz? a. a z b. yemek borusu c. mide d. ince ba rsak 6. Enerji oluflumu sonucu aç a ç kan zararl maddeleri afla dakilerden hangisi tafl r? a. ba rsaklar b. idrar c. kan d. idrar kanal 7. Modelde gösterilen difllerle ilgili afla dakilerden hangisi yanl flt r? a. I, besinleri ö ütür. b. II, kesici difller olarak adland r l r. c. III, a z m zda toplam 8 tanedir. d. IV, 18 ile 22 yafl aras ç kar. 8. V, idrar n topland yap d r. Y, kan süzerek temizler. Z, idrar n vücuttan at ld borudur. Yukar da boflalt m organlar ile ilgili bilgiler verilmifltir. Buna göre afla dakilerden hangisi söylenemez? a. V, idrar kesesidir. b. Y, böbreklerdir. c. drar, Z den V ye geçer. d. Y, idrar V ye gönderir. 9. Su ve zararl maddelerden oluflan idrar afla dakilerden hangisinde üretilir? a. kan b. böbrek c. idrar kesesi d. idrar yolu 10. Afla dakilerden hangisi sindirime yard mc yap ve organlardan biri de ildir? a. karaci er b. dil c. akci er d. pankreas 11. I. Böbrekler II. Kal n ba rsak III. Mide IV. Karaci er Yukar dakilerden hangisi ya da hangileri boflalt mda görevli yap ve organlardand r? a. Yaln z I b. I, II c. I, III, IV d. II, III, IV II I III IV 506

17 Vücudumuz Bilmecesini Çözelim FEN VE TEKNOLOJ 12. Oksijen ve besin kan arac l ile vücudumuzun her noktas na iletilir. Bunlar enerji üretimi için kullan l rken birtak m at k maddeler ortaya ç kar. I. Karbondioksit II. Zararl maddeler III. Posa Yukar dakilerden hangileri enerji üretilirken aç a ç kan maddelerdendir? a. I, II b. I, III c. II, III d. I, II, III 1. I. drar, idrar kesesinde toplan r. II. Kan süzülerek temizlenir. III. drar, borusuna pompalan r. IV. Oluflan idrar, idrar kanal na gider. Yukar da boflalt m s ras nda meydana gelen olaylar verilmifltir. Bunlar n olufl s ras afla dakilerden hangisinde gösterilmifltir? a. I, II, III, IV b. II, IV, I, III c. II, III, IV,I d. IV, I, II, III 14. Bol su içmek böbreklerimizin sa l için gereklidir. Bunun nedeni afla dakilerden hangisinde aç klanm flt r? a. Böbreklerimizin su ile dolu olmas gerekir. b. Böbreklerimiz kan su ile temizler. c. Az su içersek böbreklerimiz hiç çal flamaz. d. Yeterince su olmazsa zararl maddeler böbreklerden at lamaz. 15. Afla dakilerden hangisi sindirim yap ve organlar m z n sa l n korumak için yap lmas gereken davran fllardan biri de ildir? a. Çok s cak ve çok so uk yememek b. Bayat, bozuk yiyecekler yememek c. S k s k ya l yiyecekleri tüketmek d. Asitli içeceklerden uzak durmak 16. I. Sigara kullanmak II. Bol su içmek III. Alkol almak IV. S k s k meyve yemek Yukar dakilerden hangisi ya da hangileri ba ml l k yapan al flkanl klardand r? a. Yaln z I b. I, III c. I, II, III d. II, III, IV 17. Sigara öncelikle afla daki yap ve organlardan hangisine zarar verir? a. solunum b. sindirim c. boflalt m d. dolafl m 18. Pasif içici ifadesi afla dakilerden hangisini belirtmek için söylenir? a. Sigara tiryakilerini b. Ara s ra sigara içenleri c. Ayda bir kere alkollü içecekler içenleri d. çmedi i hâlde sigaradan zarar görenleri 19. I. Spor II. Dengeli beslenme III. Temizlik IV. Doktor kontrolü Sa l kl yaflamak için yukar dakilerden hangilerini yapmal y z? a. I, II b. II, III c. II, III, IV d. I, II, III, IV 20. Umut, böbreklerinin sa l için bol s v tüketmesi gerekti ini biliyordu. Bu nedenle s k s k gazoz içiyordu. Zaman kazanmak için yeme ini çok acele yerdi. Yemeklerden sonra difllerini f rçalar, her sabah süt içerdi. Her hafta olmasa da baz haftalar 2- saat basketbol oynard. Paragrafta baz al flkanl klar anlat lan Umut un sa l n korumas için afla dakilerden hangisi önerilemez? a. Gazoz yerine su içmelidir. b. Düzenli spor yapmal d r. c. Difllerini yaln zca sabahlar f rçalamal d r. d. Yemeklerini sakin ve yavafl yemelidir. 507

18 Temel Kaynak 5 Vücudumuz Bilmecesini Çözelim VÜCUDUMUZ B LMECES N ÇÖZEL M - ÜN TE TEST 1 1. Afla dakilerden hangisinde sindirimin bafllama ve bitifl yeri do ru olarak gösterilmifltir? Bafllama Bitifl a. A z Kal n ba rsaklar b. A z Anüs c. Difller nce ba rsaklar d. Difller Anüs 2. Besin maddelerinin a zdan kana kar flmas na kadar geçtikleri yol afla dakilerden hangisinde verilmifltir? a. Yemek borusu - mide - kal n ba rsak b. Mide - ince ba rsak - kal n ba rsak c. Yutak - yemek borusu - mide - ince ba rsak d. Yutak - mide - ince ba rsak - kal n ba rsak. I. Damarlar II. Mide III. Kalp IV. nce ba rsak V. A z Yukar dakilerden hangileri besinlerin parçalanarak kana kar flabilecek hâle gelmesinde görev al r? a. I, II b. III, IV c. II, IV, V d. III, IV, V 4. Modelde gösterilen I organ ve yap larla ilgili II afla dakilerden hangisi III yanl flt r? IV a. I de kan süzülür. b. II, idrar borusu olarak adland r l r. c. III, idrar n topland yerdir. d. IV, idrar n d flar at ld yap d r. 5. Miktar (mg) Su Mineral C Vitamini Karbonhidrat Yukar daki grafik bir besinin içerdi i maddelerin miktar n göstermektedir. Bu besin afla dakilerden hangisi olabilir? a. portakal b. karpuz c. patates d. ekmek 6. K, özel s v s ile besinleri ezer. L, besin maddeleriinin kana kar flt yap d r. M, su ve minerallerin emilimini gerçeklefltirir. Yukar da sindirim yap ve organlar na ait görevler verilmifltir. Buna göre afla dakilerden hangisi do rudur? K L M a. A z Mide nce ba rsak b. Mide nce Kal n ba rsak ba rsak c. A z nce Kal n ba rsak ba rsak d. Mide Kal n nce ba rsak ba rsak Besin içeri i 508