TEMEL SÜRÜ SAĞLIĞI YÖNETİMİ

Transkript

1 TEMEL SÜRÜ SAĞLIĞI YÖNETİMİ LBV201U KISA ÖZET

2 1

3 1. ÜNİTE Çiftlik Hayvanları Yetiştiriciliğinde Temel Sürü Sağlığı Prensipleri SÜRÜ SAĞLIĞI YÖNETİMİNİN AMACI Hayvansal gıda üretimi yapılan işletmelerde sürü sağlığı ve yönetiminin temel amacı, müteşebbislere hayvan sağlığı ve hayvansal üretimin devamını ve etkin rekabeti sağlayabilecek ekonomik getirinin sağlanmasıdır. Her zamanki hedef, bir yandan sahip olduğu yüksek etkinliği yeni tekniklerle devam ettirirken, diğer yandan kontrollü ve yönetilebilir bir hayvan sağlığı ve üretimidir. Sağlık ve üretim yönetimi açısından yapılan uygulamaların başarılı sayılabilmeleri için, bu uygulamaların sağlam ekonomik temellere dayandıklarını kanıtlamaları gerekir. Sürü Sağlığı Programlarında Teknisyenlerin Rolü Çiftlik hayvanları yetiştiriciliğinde teknisyenler boynuz köreltme, kastrasyon ve tırnak kesimi gibi pek çok rutin uygulamayı yapabilecek bilgi ve beceriye sahip olmalıdır. Çünkü rutindeki uygulamalar aslında genel yetiştiricilik pratiği içinde yer alsa da sürü sağlığı uygulamaları için vazgeçilmezdir. SAĞLIK VE ÜRETİM İLİŞKİSİ Süt İneği İşletmelerinde Sağlık ve Üretim İlişkisi Sağlık ve üretim birbiri ile oldukça sıkı ilişkiye sahip unsurlardır. Çünkü hayvansal üretimin maksimize edilebilmesi için sağlık vazgeçilmezdir. Ayrıca sağlık, besleme, genetik yapı, bakım ve besleme gibi pek çok faktörlerle de yakından bağlantılıdır. Sürü sağlığı programlarının temelinde, hastalıkların kontrol altında tutulması ve önlenebilmesi için uygun mücadele programlarının uygun zamanda tatbik edilmesi yer alır. Laktasyon: Hayvanların süt verdikleri dönem. Kuru dönem: Süt veren hayvanların, doğumla başladıkları süt verimlerinin, gebeliklerinin son döneminde (bir sonraki doğuma kadar süren, değişik uzunlukta) kesildiği süreç. Koyun - Keçi İşletmelerinde Sürü Sağlığı Programları Basit Kontrol Programları: Bu tür programlar yıllardır Veteriner Hekimler tarafından önerilmektedir ve Brucella enfeksiyonu, footrot ya da iç parazit problemlerinin eradikasyonu ya da kontrol altına alınmasını amaçlar. Veteriner Hekimler genellikle düzenli olarak değil sadece belirli dönemlerde (sıfat sezonu öncesi, doğum sezonu v.b.) ya da sadece çağrıldıklarında işletmelere giderler ve bu tür programlarda fazla kayıt tutulması da gerekmez. Üretimi Sınırlandıran Hastalıkların Teşhis ve Tedavisini İçeren Programlar: Düşük üreme etkinliği, düşük ikizlik oranı, yüksek yavru ve anne ölümleri ve iç parazitler üretimi sınırlandıran unsurlardır ve mücadele için sistematik bir plan gerektirir. Bu tür sorunlar tek bir çiftlik ziyareti ile çözülemezler. Gerçek Sürü Sağlığı Programları: Daha önceki iki programın kombinasyonundan elde edilen sürü sağlığı programlarıdır. Genellikle büyük çaplı damızlık işletmelerinde uygulanan programlardır. Önceki programlara göre daha yüksek bir bütçe gerektirir. Sürü Sağlığında Genetik Seleksiyonun Önemi Enfeksiyöz hastalıklarla mücadelenin zorluğu bazı metotların geliştirilmesini zorunlu hale getirmiştir. Bu nedenle hastalıklara karşı doğal direncin artırılabilmesi için seçkin yetiştirme programlarına ilgi giderek artmaktadır. Hastalıklara Doğal Direnç ifadesi, hayvanların önceden aşı ya da ilaç gibi tedbir amaçlı herhangi bir uygulama yapılmadan hastalıklara karşı kalıtsal miraslarından kaynaklanan bir dirence sahip olmalarıdır. Sürü sağlığı yönünden bir süredir üzerinde çalışılan diğer bir önemli hastalıkta mastitistir ve bu hastalığa dirençli bireylerin belirlenebilmesinde henüz çok az ilerleme sağlanabilmiştir. Ancak genetik olarak hastalıklara dirence ilişkin bazı kanıtlar bulunmuş durumdadır, hasta- 2

4 lıklara direncin kalıtım derecesinin düşük olmasına rağmen, genetik varyasyonun yüksek olması bazı yetiştirme metotları kullanılarak bu konuda ilerleme sağlanabileceğini düşündürmektedir. HASTALIKLARIN VERİMLER ÜZERİNE ETKİSİ Çeşitli hastalıkların verimler yönünden meydana getirdiği kayıplar, sürü sağlığında üzerinde durulması gereken en önemli faktördür. Hayvanların bireysel verimlerinde beslenme, metabolizma ve fizyolojik temelli azalmalara sebep olan hastalıklar tüm sürünün verimliliğini de düşürür. Yani, başlangıçta verimler bireysel düzeyde olsa da nihai etkiler sürü bazında görülür ve verimlerdeki düşme hastalığın etkilerinin tüm sürüyü etkilemesi halinde ancak görülebilir hale gelir. Hastalıkların Maliyetleri Hayvan hastalıklarının maliyetleri çeşitli şekillerde ortaya çıkar. İlaç, tedavi, işçilik, ekip man ve diğer ücretler gibi harcamalar doğrudan ölçülebilen direkt maliyetlerdir. Bunlar, doğrudan işletmenin kasasından çıkar ve hesaplanması da son derece kolaydır, ancak hastalıkların toplam maliyeti içerisinde daha küçük bölümü temsil eder. Diğer maliyetler ise üretim kayıplarından oluşur ki bunların hesaplanması daha karmaşık ve zordur. Sürü Sağlığı Yönetim Programları Sürü sağlığı programları yaklaşık son 25 yıldır giderek artan bir hızla kabul görmekte ve geliştirilmektedir. Sürü sağlığının tüm dünya da genel kabul görmüş amacı, hayvanlara optum bakım ve refah koşulları sağlayarak, hastalıklar ve yönetime bağlı kayıpların önüne geçmektir. Sağlık ve Üretim Performansının Denetlenmesi Sağlık ve üretim performansının denetlenmesinin temelini, verilerin kayıt ve ulaşımını kolaylaştıran, analiz edilmesine imkân veren kayıt tutma sistemleri oluşturur. Kayıtlar temel olarak şu şekilde sınışandırılabilir: Yazılı (manuel) kayıt sistemleri Bilgisayarlı kayıt sistemleri Merkezi kayıt sistemleri Yazılı (Manuel) Kayıt Sistemleri Bu kayıt sistemi, her bir hayvan için tutulan ve elle doldurulan bireysel kartlardan oluşur ve özellikle gelişmiş ülkelerde daha çok küçük süt ineği işletmeleri tarafından tercih edilen bir kayıt sistemidir. Bu kartlara, doğum, üreme, sağlık gibi kayıtlar işlenir. Küçük işletmelerde asgari düzeyde verinin kayıt ve değerlendirilmesi için yeterlidir. Bilgisayarlı Kayıt Sistemleri Sistem basit bir bilgisayara yüklenen ve bu iş için özel olarak tasarlanmış programlardan oluşur. Bu tür programların bazıları özellikle süt ineği yetiştiriciliğinde süt verim kayıtlarının tutulması amacıyla sağım sistemi üreticileri tarafından önerilmekte hatta standart donanım olarak sunulmaktadır. Bazı programlar ise daha detaylı veri tutulabilmesine olanak sağlayan ve damızlık seçimi, seleksiyon indeksi oluşturulması, mali analiz yapabilme gibi bazı ilave özellikleri olan programlardır. Merkezi Kayıt Sistemleri Bu tür kayıt sistemleri daha çok gelişmiş ülkelerde ve genelliklede devlet eliyle düzenlenen kayıt sistemlerinden oluşur. Örneğin, Amerika Birleşik Devletlerinde DHI adlı ulusal kayıt sisteminin 50 yıldan uzun bir geçmişi vardır. Sistemin temel çıkış noktası, ülkesel ıslah programları oluşturmak, güvenilir, kontrol edilebilir ve kolay ulaşılabilir bir kayıt sistemi kurmaktır. Sürü Sağlığı Programlarında Başarısızlıkların Nedenleri Sürü sağlığı programlarının tümünün başarılı olduğunu söyleyebilmek mümkün değildir. Sürü sağlığı programlarının hedeşendiği şekilde sürdürülebilmesi; işletmeciler, Veteriner Hekimler ve diğer personelin programa olan inancının ve konuya ilgilerinin devamına bağlıdır. Sürü sağlığı programlarının başarısızlık sebeplerinden bazıları şöyle sıralanabilir: 3

5 Veteriner Hekimlerin bilgi ve motivasyonlarının üreticilerin (ya da işletmecilerin) beklentilerini karşılayamaması (ya da tam tersi). Program, Veteriner Hekimlerin ya da üreticilerin beklentilerinin gerçekleşmemesi halinde başarı lı olamaz. Sonuçta taraflar (Veteriner Hekimler ya da İşletmeciler) beklentilerini karşılayabilecek yeni arayışlar içerisine girerler. 2. ÜNİTE Çiftlik Hayvanları Yetiştiriciliğinde Bakım, Yönetim ve Sağlık Üreme Performansı ve Yönetimi Süt ineği yetiştiriciliğinde performans değerleri yıllar içerisinde değişiklikler göstermiştir. Tüm dünyada işletme büyüklükleri ve süt verimi giderek arttığı halde üreme parametreleri giderek gerilemiştir. Örneğin; yılları arasında Amerika Birleşik Devletlerinde işletme büyüklüğü % 64 (işletme başına ortalama hayvan sayısı 112 den 184 e), inek başına süt verimi % 31 (6600 kg dan 8600 kg a) artarken, aynı zaman aralığında doğumdan gebeliğe kadar geçen süre %27 artmış (127 günden 161 güne), ilk tohumlama da gebe kalma oranı %41 (% 54 ten % 32 ye) düşmüştür. Üreme parametrelerini etkileyen pek çok faktör söz konusudur. Bunlar: Genetik Besleme Barınaklar Bazı yeni metotlar Teknoloji Finansal sorunlar olarak sınıflandırılabilir. Koyun ve Keçi İşletmelerinde Performans Hedeşeri Performans hedeşerine güncel bakım ve idare metotları ile teknoloji kullanılarak ulaşılabilir. Planlanan hedefe ulaşılmasında sürüden sürüye değişen bazı faktörler rol oynayabilir. Bunlar kısaca işletmenin kendine has yapısı, coğraş durum ya da bakım ve yönetime ilişkin farklılıklar olarak özetlenebilir. Koyun sürülerinde performans hakkında bilgi edinilebilmesi için tüm sürünün gözden geçirilmesi yerine, sürüyü temsilen rastgele seçilen bireylerden alınan veriler kullanılabilir. Bir Batındaki Yavru Sayısı Bu parametre koyun ya da keçilerin bir batında doğurduğu ortalama yavru sayısını ifade eder. Hedef 1,5-2 arasında değişir. Kızgınlık Gösterme Oranı Tohumlama sezonunda, tohumlama için ayrılan dişilerin kızgınlık gösterme oranıdır. Hedef % 100 dür. Yani tohumlanacak tüm dişilerin kızgınlık göstermesidir. Tohumlama Oranı Tohumlama sezonunda tohumlanan dişi oranıdır. Hedef 2 kızgınlık süresince (yaklaşık 35 gün) dişilerin %100 ünün tohumlanmış olmasıdır. Tohumlama Sezonu: Hedef 35 gün. Erkek / Dişi Oranı: Bu oran; Erkeklerin yaşına, Tohumlamanın yapıldığı yere (arazi, tohumlama bölmesi), Kızgınlığın senkronize edilip edilmediğine bağlıdır. Erkek dişi oranı henüz yaşını doldurmamış erkekler için 1/20 (yani 1 erkek 20 dişiyi tohumlayabilir), bir yaşını doldurmuş erkekler için 1/25-30, yetişkin erkekler için ise 1/40 dır. Erkek dişi oranı, dişilerin senkronize edilmesi ya da sezon dışı tohumlamalarda 1/5-10 arasında değişir. Gebelik Oranı: Tohumlama sezonunda, gebe kalanların tohumlanan dişilere oranıdır. Hedef %98 dir. Yavru Atma (Abort) Oranı: Yavru atan dişilerin, gebe kalan dişilere oranıdır. Hedef bu oranın % 2 nin altında olmasıdır. Sütten Kesme Oranı: Tohumlanan dişi başına düşen sütten kesilmiş kuzu oranıdır. Bu oran için hedefler her bir ırk için farklılık göstermektedir. İkizlik oranı yüksek olan ırklarda bu oran da doğan yavru sayısına bağlı olarak yükselir. 4

6 Sütten Kesen Anne Oranı: En az bir yavruyu sütten kesmiş annelerin, tüm doğuran anne sayısına oranıdır ve hedef % 95 dir. Bu oran özellikle sürünün annelik davranışları (yavruyu kabul etme) ve yavrularını besleyebilecek yeterli süt üretiminin bir ölçüsüdür. Ortalama Günlük Canlı Ağırlık Kazancı Doğumdan sütten kesime kadar geçen sürede kazanılan ortalama günlük canlı ağrılık kazancıdır. Günlük ağırlık kazancı dişi, erkek, tek ya da ikiz doğan yavrular için belirli düzeltme faktörleri ile standardize edilerek değerlendirme yapılır. Hedef; uygulanan yetiştirme, bakım ve besleme metoduna özellikle de ırk a bağlı olarak 0,2-0,5 kg arasında değişir. İlk Tohumlama, Doğum Yaşı: Hedef 7 ay içerisinde erkeklerin tohumlayabilecek, dişilerin ise tohumlanabilecek kondüsyona ulaşarak, 12 ay da dişilerin doğurabilmeleridir. Sürüden Çıkarma (Ayıklama) Oranı: Hedef % 20 dir. Sürüden çıkarma nedenleri kronik meme ya da ayak sorunları yerine daha çok yaşlılık nedeniyle olmalıdır. Dişi (Anne) Ölüm Oranı: Her yıl ölen dişi (anne) sayısının toplam dişi (anne) sayısına oranıdır. Hedef bu oranın % 2 nin altında olmasıdır. Doğum Sonrası Kuzu Ölüm Oranı: Sütten kesime kadar ölen yavru sayısının canlı olarak doğan yavru sayısına oranıdır. Hedef bu oranın % 5 den daha küçük olmasıdır. Ölü Doğum Oranı: Ölü doğan yavru sayısının doğan tüm yavru sayısına oranıdır. Hedef bu oranın %2 nin altında olmasıdır. Et Üretimi: Doğuran ya da tohumlanan her dişi başına düşen satılan yavru ağırlığıdır. Bazı ülkelerde bu oran her hektar arazi başına düşen satılan yavru ağırlığı olarak da hesaplanmaktadır. Yapağı Üretimi: Sürüdeki her hayvan başına elde edilen kirli yapağı miktarıdır. Et üretiminde olduğu gibi bazı ülkelerde bu üretim hektar arazi başına elde edilen yapağı miktarı olarakta hesap edilir. Üretim Kolları İçin Performans Hedeşeri Et Üretimi Kuzuların hedeşenen canlı ağırlığa ulaştırılabilmesi için geçen süre önemlidir, ancak bu konuda pek çok faktörün etkinliğine de bağlı olarak kesin bir süre belirtmek doğru olmaz. Nitekim bu süre yetiştiricilik türüne (meraya ya da tahılla beslemeye dayalı yetiştirme gibi), koyun ırkına bağlı olarak değişiklik gösterir. Yapağı Üretimi Gerek koyun ırkları arasında gerekse aynı ırkın bireyleri arasında yapağı verimi ve kalitesi açısından farklılıklar vardır. Bu farklılıklar yetiştirilen coğrafi bölge, bakım ve besleme gibi faktörlere bağlı olarak daha da artabilir. Örneğin; Merinos tipi koyun ırklarının yılda üretebilecekleri yapağı miktarı ve kalitesi şöyledir: İyi kaliteli yapağı üretebilen Merinoslar: 19-μ (mikron) çapında, 70 S, 3 kg. Orta kalite yapağı üretebilen Merinoslar: 21 μ çapında, 60 S, 4 kg. Düşük kalite yapağı üretebilen Merinoslar: μ çapında, S, 9,5 kg. Koyun ve Keçi Sürülerinde Döl Verimi Performansının Değerlendirilmesi İçin Gereken Veriler Üreme Indeksi= DoganYavru Sayısı / Tohumlama SezonundaTohumlanan Disi Sayısı En aydınlatıcı veri bu indeksten elde edilir. Ancak özellikle meraya dayalı yetiştiricilikte doğum sezonunda bu kayıtın tutulması oldukça güç hatta imkânsızdır. Çünkü hayvanların hem tohumlanması hem de doğumları merada gerçekleşir. Koyun ve Keçi Sürülerinde Döl Verimi Yönetimi 5

7 Koyun ve keçiler mevsimsel poliöstrik hayvanlardır ve gebe kalmadıkları sürece yaz sonundan kış başlangıcına kadar geçen sürede belirli araklıklarla (17-21 günde bir) kızgınlık gösterirler. Küçükbaş çiftlik hayvanları için çiftleşme mevsimi günlerin kısalmasıyla başlar. Tohumlama (ya da sıfat) sezonunda koyun ve keçiler günde bir kızgınlık gösterirler. Süt İnekleri İçin Hedeflenen Perfomans Değerleri Üreme Performansı Hedef İlk Doğurma Yaşı (ay) İki Buzağılama Arası Süre (gün) Buzağılama - Gebelik Arası Süre (gün) Laktasyon Süresi 305 (gün) Kuruda Kalma Süresi Süt Verimi Performansı Hedef Günlük süt üretimindeki sapma <2,5 (kg/gün/inek) Grubun günlük süt üretimindeki sapma < 2,5 (kg/gün) İlk kez doğuran ineklerin süt veriminin 2 ya da daha fazla doğum yapmış ineklerin süt üretimine oranı 0,80-0,85 Hastalıklar ve Sürüden Çıkarma Hedef Buzağı Ölümleri (ilk 28 güne kadar) < % 5 Sürüden Çıkarma (yıllık) < % 30 Laminitis (aylık) < % 5 Milk Fever (2. ve daha sonraki laktasyondakiler için) < % 10 Retentio Secundinarum (aylık) < % 5 Abomasum (Sola) Deplasmanı (aylık) < % 5 Ketosis (aylık) < % 15 EKONOMİK KAYIPLARIN NEDENLERİ Sürü sağlığı programlarının temel amacı, meydana gelebilecek maddi kayıpların, daha düşük maliyetli etkin programlar sayesinde en aza indirilmesi ya da tamamen ortadan kaldırılmasıdır. Koyun-Keçi Yetiştiriciliğinde Ekonomik Kayıpların Başlıca Nedenleri Küçükbaş Hayvan Yetiştiriciliğinde En Sık Karşılaşılan Hastalıklar İç ve dış parazitler Prolapsus vagina Gebelik toksemisi Clostridial enfeksiyonlar Mastitis (keçilerde görülme sıklığı koyunlara göre daha yüksektir) Ayak hastalıkları Maedi-visna TEMEL SÜRÜ SAĞLIĞI YÖNETİMİ VE HASTALIKLARIN KONTROLÜ Sığırcılık İşletmelerinde Temel Sürü Sağlığı Yönetimi ve Hastalıkların Konrtrolü Pek enfeksiyöz hastalık riski, ilk olarak subklinik enfekte bir hayvanın sürüye girişi ile birlikte enfeksiyon etkenlerini de sürüye taşıması sonucunda ortaya çıkar. Sürünün karşı karşıya olduğu risk düzeyi, dışarıdan sürüye giren hayvanla olan temasa bağlı olarak değişir ayrıca yabani taşıyıcılar da hastalık etkenlerinin sürüye sokulmasında rol oynarlar. Koyunculuk İşletmelerinde Temel Sürü Sağlığı Yönetimi ve Hastalıkların Kontrolü Koyunculuk işletmelerinde temel sürü sağlığı problemlerinin temelinde yetersiz barınaklar ve uygun olmayan bakım-idare şartları yer alır. Ancak özellikle kasaplık amaçlı kuzu yetiştiren işletmelerin bir kısmı dışarıdan temin ettikleri kuzuları belirli bir süre besleyip satarlar. Ayrıca, damızlık koyun-keçi işletmelerine de zaman zaman dışarıdan hayvan (özellikle erkek materyal) temin edilir. Burada dikkat edilmesi gereken nokta, tüm hayvancılık işletmelerinde olduğu gibi dışarıdan gelen hayvanların işletme için potansiyel bir risk unsuru olduklarıdır ÜNİTE Süt İneklerinde Sürü Sağlığı ve Üretimi SÜT İNEĞİ YETİŞTİRİCİLİĞİNİN ESASLARI Süt endüstrisi pek çok ülkede tarım sektörünün en büyük ve dinamik bölümünü oluşturur. Örneğin Kanada da süt endüstrisi, tarım sektörü içerisinde tahıl ve kırmızı et üretiminin ardından 3. sırada yer alır. Son yıllarda gelişmiş ülkelerde süt endüstrisinin yapısında dikkat çekici değişimler olmuştur. Gelişmiş ülkelerde hükümetlerin öncelikli amacı vatandaşları için güvenli ve hijyenik süt ve ürünleri üretimini sağlamaktır. Verimlilikteki ve üretimdeki büyük artış süt ürünlerinin, tüm