32 GEREÇ VE YÖNTEMLER Araþtýrma, Sinop Atatürk Ýlköðretim Okulu (SAÝO), Sinop Atatürk Devlet Hastanesi (SADH), Sinop SSK Hastanesi (SSSKH), Samsun SSK

Transkript

1 31 KLÝNÝK ÇALIÞMA Okul Yaþ Dönemi Çocuðu Olan Ebeveynlerin Hastalýk Ve Hastaneye Yatma Durumunda Ebeveynlerin Endiþe Kaynaklarý Ölçeði nin Geliþtirilmesi Ve Çocuklarýn Endiþe Kaynaklarý Ýle Etkileþimi Improvement Of Parent Anxiety Resources Scale Under Conditions Of Disease And Hospitalization Of School Age Children And Influence Over Children Anxiety Resources Yrd.Doç.Dr. Demet GÖNENER Prof.Dr. Hatice PEK 1 Sinop Üniversitesi Saðlýk Yüksekokulu 2 Marmara Üniversitesi Çocuk Saðlýðý ve Hastalýklarý Hemþireliði Anabilim Dalý, Emekli öðretim üyesi Özet Araþtýrma, okul yaþ dönemindeki çocuklarýn hastalýk ve hastaneye yatma durumunda Ebeveynlerin Endiþe Kaynaklarý Ölçeði nin (EEKÖ) geliþtirilmesini ve Çocuklarýn Endiþe Kaynaklarý ile etkileþimini saptamak amacýyla metodolojik ve deneysel olarak planlandý. Araþtýrma, Sinop Atatürk Ýlköðretim Okulu nda, Sinop SSK Hastanesi nde, Sinop Devlet Hastanesi nde, Samsun SSK Bölge Hastanesi nde, Samsun Doðum ve Çocuk Hastanesi nde, gerekli izinler alýndýktan sonra Eylül 2002-Ekim 2003 tarihleri arasýnda yapýlmýþtýr. Araþtýrma evrenini, Sinop Atatürk Ýlköðretim Okulu nda okuyan çocuklarýn, Sinop Devlet Hastanesi nde, Sinop SSK Hastanesi nde ayakta/yatan hasta çocuklarýn ebeveynleri ve Samsun SSK Bölge Hastanesi nde ve Samsun Doðum ve Çocuk Hastanesi nde yatan çocuklar ve ebeveynleri, örneklem ise, basit rastgele örneklem yöntemiyle belirlenen 60 çocuk ve 239 ebeveyn oluþturmuþtur. Veri toplama aracý olarak, EEKÖ, Endiþe Oluþturan Düþünce Kaynaklarý (ÇEKÖ), Beck Anksiyete Envanteri (BAE), Spielberger Durumluk- Sürekli Kaygý Envanteri(SDSKE), Aile- Çocuk Bilgi Formu kullanýldý. Ebeveynlerin Endiþe Kaynaklarý Ölçeði nin güvenirlik ve geçerlilik alfa katsayýsý = 0.94 olarak bulunmuþtur. Vaka grubundaki ebeveynlerin endiþe kaynaklarýndan aldýklarý puan ortalamalarýnýn standart sapmalarýnýn eðitim öncesi yüksek, eðitim sonrasý düþük olduðu saptanmýþtýr. Sonuç olarak; EEKÖ nün geçerli ve güvenilir olduðu, bu amaçla yapýlacak çalýþmalarda kullanýlabileceði, okul yaþ dönemi çocuðu olan ebeveynlerin çocuklarýnýn hastalýk ya da hastaneye yatma durumunda, endiþelerinin arttýðý, endiþesi yüksek olan ebeveynlerin çocuklarýnýn da endiþesinin yükseldiði, ebeveynlere hemþire tarafýndan, çocuklarýnýn hastalýk ve hastaneye yatmasý ile ilgili eðitim yapýlmasýnýn ebeveynlerin endiþesini düþürdüðü, endiþesi azalan ebeveynlerin çocuklarýný da endiþesinin azaldýðý saptandý. p< Anahtar kelimeler: Çocuklar, Hastaneye Yatýþ, Ebeveyn, Ölçek, Endiþe Abstract The research is planned methodologically and experimentally to improve Parent Anxiety Resources Scale under conditions of disease and hospitalization of school age children and influence over Children Anxiety Resources. The research is applied in between September 2002 October 2003 at Sinop Atatürk Primary School, Sinop SSK Hospital, Sinop Government Hospital, Samsun SSK Regional Hospital, Samsun Birth and Children Hospital after receival of required permissions.the study group included children attending to Sinop Atatürk Primary School, Parents of hospitalized or outpatient children in Sinop Government Hospital and Sinop SSK Hospital and parents and children hospitalized at Samsun SSK Regional Hospital and Samsun Birth and Children Hospital who are determined by simple random sampling method. Within the study group there are 60 children and 239 parents. Data are obtained by application of Resources of Anxiety Causing Thoughts (RACT), Back Anxiety Inventory (BAI), State- Trade Anxiety Inventory (STAI), Family Info Form. Alpha constant of Parent Anxiety Resources Scale is found out as The corresponding standard deviations of the average points which parents in the case group received from Anxiety Resources are found to be high before education and to be low after education. Consequently reliability and validity of Parent Anxiety Resources Scale is confirmed. It is determined that increase in the anxiety of parents whose school age children are hospitalized directly increases the anxiety of their children. It is proved that education given by nurses to the parents decreases the anxiety of parents which in turn decreases the anxiety of their children. p<0.001 Key Words: Children, Hospitalization, Parent, Scale, Anxiety GÝRÝÞ Çocuklar bir toplumun geleceðini ve niteliðini belirleyen en önemli bireylerdir. Dünyanýn en kalabalýk yirmi ülkesi arasýnda yer alan ülkemizin, nüfusunun % 18 ini sadece 5 ile 14 yaþ arasýndaki çocuklarýn oluþturmasý da okul yaþ dönemi çocuklarýn toplumsal varlýðýnýn önemini göstermektedir (1). Okul yaþ dönemi çocuklar için arkadaþlarý, okulu, ders baþarýlarý ve fiziksel yeterlilikleri çok önemlidir. Çocuklar bu dönemde giriþken çalýþkan ve hareketlidir. Olumlu benlik saygýsýnýn geliþmesi için ebeveynlerinin ve ayný cinsiyetten oluþan akran gruplarýnýn onayýna gereksinim duyarlar. Bu yaþ döneminde çocuklar enerjik ve hareketlidirler. Fiziksel kýsýtlýlýk yaþamalarý endiþelenmelerine yol açar. Özellikle hastalandýklarýnda ya da hastaneye yattýklarýnda bu kýsýtlýlýk artacaðý için endiþeleri de yoðunlaþýr. Eðer ebeveynler de endiþeli ise, bu endiþe çocuða da geçiþ yaparak çocuktaki endiþe daha da yoðunlaþýr. Bu nedenle, sadece çocuklara deðil, ebeveynlerine de eðitim yapýlmasý önemlidir. Ancak öncelikle ebeveynlerin çocuklarýnýn hastalýk ve hastaneye yatma gibi durumlarýnda, yaþadýklarý endiþenin somut olarak ölçülmesi gerekmektedir (2-6). Ölçme, genellikle belli bir amaç için yapýlýr. Amaç, ölçme konusu bakýmýndan kiþiler, olaylar ya da nesneler hakkýnda deðerlendirme yapmak ve elde edilen deðerlendirme sonuçlarýna göre belli karar vermektir. Ölçme ve sayýsal deðerlendirme, Araþtýrmada en çok kullanýlan ölçek türlerinden biri olan likert tipi ölçek kullanýlmýþtýr (7). Yrd.Doç.Dr. Demet GÖNENER, Sinop Üniversitesi Saðlýk Yüksek Okulu Adres: Sinop Üniversitesi Saðlýk Yüksekokulu SÝNOP Tel: Fax: gonener@hotmail.com Gaziantep Týp Dergisi 2009;15(1):31-40.

2 32 GEREÇ VE YÖNTEMLER Araþtýrma, Sinop Atatürk Ýlköðretim Okulu (SAÝO), Sinop Atatürk Devlet Hastanesi (SADH), Sinop SSK Hastanesi (SSSKH), Samsun SSK Bölge Hastanesi (SaSSKBH), Samsun Doðum ve Çocuk Hastanesinde (SaDÇH) Eylül 2002 Ekim 2003 tarihleri arasýnda yapýlmýþtýr. Araþtýrma evrenini, SAÝO da okuyan çocuklarýn ebeveynleri, SADH deki ayaktan/yatan hasta çocuklarýn ebeveynleri, SSSKH deki ayaktan/yatan hasta çocuklarýn ebeveynleri ve SaDÇH de yatan çocuklarýn ebeveynleri SaSSKBH de yatan çocuklar ve ebeveynleri oluþturdu. Araþtýrmanýn örneklemini, vaka kriterlerine uygun olarak basit, rastgele yöntem ile belirlenen ebeveynler ve çocuklar oluþturdu. Ölçeði geliþtirmek için, test tekrar test analizinde ebeveynlerin seçim kriterleri; ebeveynin 6 12 yaþ dönemi saðlýklý çocuða sahip olmasý, ebeveynin üvey olmamasý, mental-ruhsal rahatsýzlýðýnýn olmamasý, anksiyete bozukluðunun olmamasý, ilaç ya da madde baðýmlýlýðýnýn olmamasý olarak belirlendi. Güvenirlik ve geçerlik analizinde ebeveyn için vaka seçimi kriterleri; çocuðun yanýnda kalan ebeveyn olmasý, ebeveynlerin üvey olmamasý, anksiyete bozukluðunun olmamasý, ruhsal hastalýklarýn olmamasý, ilaç ya da madde baðýmlýlýðýnýn olmamasý, mental rahatsýzlýðýnýn olmamasý, kolay iletiþim kurmasý, çalýþmaya katýlmaya gönüllü olmasý olarak belirlendi. Güvenirlik-geçerlik analizi, kriterlere uygun 149 ebeveyn ile gerçekleþtirildi. Güvenirlik analizinde, iç tutarlýlýk için item alpha, madde analizi için pearson çarpým momentler katsayýsý 0.94 olarak bulundu. Geçerlik analizi için taslak ölçek de, çeþitli üniversitelere baðlý olan, Çocuk Saðlýðý ve Hastalýklarý Hemþireliði, Ýstatistik, Psikolojik Danýþmanlýk ve Rehberlik, Türk Dili ve Edebiyatý alanýndaki toplam 12 uzmanýn görüþüne sunularak kapsam, dil ve anlam geçerliði saðlandý. Ölçeðin oluþturulmasýnda üç grup ebeveyn ile çalýþýldý. 1.Grup için; saðlýklý, okula giden, okul yaþ dönemi çocuklarýn ebeveynleri (n=72+15=87), 2.Grup için; ayaktan tedavi almak amacýyla, acil kliniðine ya da polikliniðe baþvuran okul yaþ dönemi çocuklarýn ebeveynleri (n=17+15=32), 3.Grup için; hastanede yatan okul yaþ dönemi çocuklarýn ebeveynleri (n=11+19=30) alýndý. Parametrik testlerde yapýlacak analizlerde en az 30 vaka olmasý kuralý dikkate alýnarak, her grup en az 30 kiþi olmak üzere toplam 49 kiþiye, 1.grupta 15 kiþiyle, 2.grupta 15 kiþiyle, 3.grupta 19 kiþiyle her bir gruptaki ebeveyn sayýsý toplam 49 kiþiye tamamlandý. Ebeveynlere Aile Bilgi Formu, Çocuk Bilgi Formu, Ebeveynlerin Endiþe Kaynaklarý Ölçeði, Spilberger Durumluluk-Süreklilik Kaygý Envanteri (SDKE SSKE), Back Anksiyete Envanteri (BAE) uygulandý. Her bir ölçeðin kendi içindeki güvenirlik-geçerlik çalýþmalarý ve geliþtirilen ölçekle arasýnda korelasyon analizi yapýldý. Düzenlenmiþ ölçek ile BAE arasýnda pozitif yönde çok iyi düzeyde ve istatistiksel olarak ileri derecede anlamlý korelasyon bulundu. Geliþtirilen ölçekle ilgili gruplarýn her birinin güvenirlik analizinde, 1.grubun güvenirlik katsayýsý; alpha= 0.94, iken 2.grubun alpha= 0.95, 3. grubun alpha= 0.93, tüm gruplar için ortalama 0.94 bulundu. SDKE, SSKE ve BAE nin güvenirlik analizleri yapýldýðýnda sýrayla; 0.94, 0.91, 0.96 bulundu. Geçerlik- güvenirlik çalýþmalarýndan sonra, faktör analizi yapýlarak geliþtirilen ölçekteki maddeler kendi içinde 6 faktör altýnda toplandý. Ölçek, 57 maddelik son halini alarak, 4 seçenekli puan sistemiyle son halini aldý(tablo 1). Faktörler; 1. Ebeveynin çocuklarýyla, aileleriyle, çevresiyle ilgili endiþe kaynaklarý, 2. Çocukta oluþturabileceði fiziksel sorunlara yönelik endiþe kaynaklarý, 3. Ebeveynlerin eþleriyle aralarýnda oluþabilecek sorunlarla ilgili endiþe kaynaklarý, 4. Hastalýk dýþýnda hastane ile ilgili endiþe kaynaklarý, 5. Çocuðun dýþa yönelik tepkileriyle ilgili endiþe kaynaklarý, 6. Çocuðun bedenine yönelik endiþe kaynaklarý olarak belirlendi. Verilen yanýtlara yönelik, Çok düþünürüm; 3 puan, Biraz düþünürüm; 2 puan, Çok az düþünürüm; 1 puan, Hiç düþünmem; 0 puan olarak düzenlendi. Ölçekten alýnan toplam puanlarýn yüksekliði, bireyin yaþadýðý endiþe düzeyinin yüksekliðini göstermektedir. Ölçek son haline geldikten sonra, araþtýrmadaki 149 ebeveynle birlikte toplam 179 ebeveyn üzerinde tekrar ölçeðin güvenirlik-geçerlik analizi yapýldýðýnda güvenirlik analizi cronbach alpha= 0.94, madde analizi item alpha (pierson momentler çarpým korelasyonu) =0.94, Guttman iç tutarlýlýk katsayýsý= 0.94 bulunmuþ olup, tüm iç tutarlýk ölçütleri ileri düzeyde güvenilir ve geçerli olduðu saptanmýþtýr. Bu þekliyle de BAE, SDKE, SSKE ölçme araçlarý ile karþýlaþtýrýlmasý yapýldýðýnda, SDKE ile orta düzeyde anlamlý bir korelasyon, SSKE ile orta düzeyde anlamlýlýk sýnýrýna yakýn bir korelasyon, BAE ile arasýnda çok iyi yönde pozitif düzeyde ve istatistiksel olarak ileri düzeyde anlamlý korelasyon bulunmuþtur (Tablo 2). Araþtýrmada elde edilen veri deðerlendirilirken, istatistiksel analizler için SPSS (Statistical Package for Social Sciences) for Windows 10,0 programý kullanýldý. Tanýmlayýcý istatistiksel metotlarýn (ortalama, standart sapma) yaný sýra niceliksel karþýlaþtýrýlmasýnda iki eþ arasýndaki T testi, Mann Whitney U test kullanýldý. Niteliksel karþýlaþtýrýlmasýnda ise Ki-Kare testi kullanýldý. Parametreler arasý iliþkileri saptamada pearson korelasyon analizi kullanýldý.

3 33 Tablo 1. Ebeveynlerin Endiþe Kaynaklarý Ölçeði (EEKÖ).( Araþtýrma Sonucu Geliþtirilen Ölçek ) DÜÞÜNCELER Çok düþünürüm Biraz düþünürüm Çok az düþünürüm Hiç düþünmem 1-Çocuðumun hastalýðýndan dolayý okula devam edemediði için derslerinde baþarýsýz olacaðýný 2-Çocuðumun önceden yaptýklarýný yapamayacaklarýný 3-Çocuðumun iyileþemeyeceðini 4-Çocuðumun bedenini algýlamasýnda deðiþiklik olacaðýný 5-Çocuðumun huyunun deðiþeceðini 6-Çocuðumun beslenme düzeninin bozulacaðýný 7-Çocuðumun hastalýðýnýn ilerleyeceðini 8-Çocuðumun herhangi bir nedenle acý çekeceðini 9-Hastaneye ziyarete gittiðimde benden zor ayrýlacaðýný 10-Çocuðumun sakat kalacaðýný 11-Çocuðumun öleceðini 12-Çocuðumun hastalýðý nedeniyle büyümesinin yaþýtlarýna göre geri kalacaðýný 13-Çocuðumun hastalýðý nedeniyle kendini suçlayacaðýný 14-Çocuðumun beni suçlayabileceðini 15-Ebeveyn ziyaretlerinden sonra çocuðumun çok aðlayacaðýný 16-Çocuðumun çevreyle iliþkisini kesebileceðini 17-Çocuðumun iþe yaramazlýk hissedeceðini 18-Çocuðumda tikler oluþabileceðini 19-Çocuðumun arkadaþlarýndan uzak kalmasý nedeniyle çok üzüleceðini 20-Çocuðumun hastaneye yatýþ nedenini yeterince anlayamayacaðýný 21-Çocuðumda hastalýðý dýþýnda baþka hastalýklar da geliþebileceðini 22-Hastaneden eve döndüðünde normal yaþamýna alýþmakta güçlük çekeceðini 23-Çocuðumun hastalýðý nedeniyle eþimin beni suçlayacaðýný 24-Eþimle sýkýntýlarýmý paylaþamayacaðýmý 25-Çocuklarýmýn bakýmý ile ilgili eþimin bana güveninin sarsýlabileceðini 26-Çocuðumu kaybedebileceðimi 27-Eþimin çocuðumun bakýmýnda benimle iþbirlikçi olmayacaðýný 28-Eþimle ilgili paylaþýmlarýnýn azalacaðýný 29-Eþimin bana yeterince anlyýþlý olmayacaðýný 30-Eþime yeterince anlayýþlý olamayacaðýmý 31-Hastalýk nedeniyle maddi sýkýntý yaþayacaðýmý 32- Aile içindeki sorumluluklarýmýzýn deðiþeceðini 33-Çocuðumla ailem arasýnda kalacaðýmý 34-Evdeki çocuklarýmý ihmal edeceðimi 35-Çocuðumun hastalýðýndan kardeþlerinin psikolojik olarak çok etkileneceðini 36-Hastanenin yabancý bir ortam olacaðýný 37-Hastanede çocuðumun tuvalet ihtiyacýný rahat gideremeyeceðini 38-Saðlýk ekibinin çocuðuma ilgisiz davranacaðýný 39-Hastane temizliðinin yetersiz olacaðýný 40-Kimseden yardým alamayacaðýmý 41-Yanlýþ ilaç verileceðini 42-Çocuðumun hastalýðý nedeniyle baþka saðlýk kurumlarýna sevk edileceðini 43-Hastalýk ya da hastaneyle ilgili gerçekleri Söylememem gerektiðini 44-Çocuðumu aðrýlý iþlemlerden koruyamayacaðýmý 45-Çocuðuma yeterince dokunamayacaðýmý 46-Çocuðumun saðlýk giderleri nedeniyle iþyerine külfet olacaðýmý 47-Ýþ yeriyle ilgili izin problemi yaþayabileceðimizi 48-Evdeki çocuklarýmla ilgilenemeyeceðimi 49-Çocuðumla iliþkilerimizin bozulacaðýný 50-Çocuðumun artýk bana güven duymayacaðýmý 51-Arkadaþlarýmla yeterince görüþemeyeceðimi 52-Çocuðumun hastalýðýnýn beni çok üzeceðini 53-Hastaneye yatýþ nedenini yeterince 54-Çocuðumun kendisine yapýlan uygulamalarýn ne amaçla yapýldýðýný yeterince anlatamayacaðýmý 55-Çocuðuma karþý doðru davranýþlar geliþtiremeyeceðimi 56-Çocuðumu hastalýktan yeterince koruyamadýðýmý 57-Çocuðumun okulundan uzak kalmasý nedeniyle çok üzüleceðini

4 34 Geçerlilik ve iç tutarlýk analizleri Reliability analizi ile yapýldý. Geliþtirilen ölçekteki sorular faktör analizi yöntemi ile ayrýþtýrýlarak sýnýflandý. Sonuçlar %95 lik güven aralýðýnda, anlamlýlýk p<0,05 düzeyinde deðerlendirildi. BULGULAR Araþtýrmada elde edilen sonuçlar 6 bölümde ele alýnmýþtýr. 1.Bölümde, ebeveynin ve çocuðun demografik özellikleri incelendiðinde; Hastaneye yatan çocuklarýn ebeveynlerinin hem kontrol grubunda (%93.3 n=28) hem de vaka grubunda (%96.7 n=29) tamamýna yakýnýnýn anne olduðu saptandý. Vaka ve kontrol grubundaki ebeveynlerin yaþ daðýlýmlarý incelendiðinde, 35 yaþ üzeri ebeveynlerin %43.3 oranla ilk sýralamada yer aldýðý belirlendi. Ebeveynlerin eðitim durumlarý incelendiðinde, okuryazar olmama oranýnýn %8.3 olduðu, %76.1 nin ise ilkokul mezunu olduðu tespit edildi. Ebeveynlerin çocuk sayýsý incelendiðinde, çoðunluðun 2-3 çocuða sahip olduðu, gruplarýn aile yapýlarýnýn birbirine benzerlik göstermekte olduðu ve çekirdek aile yapýsýnýn %73.3 olduðu saptandý (Tablo 3). Araþtýrmaya katýlan çocuklarýn yarýdan fazlasýnýn (%76.8) 6 9 yaþ grubundaki çocuklar olduðu ve hastaneye yatan çocuklarýn çoðunluðunun erkek çocuk olduðu belirlendi (%56.7 n=34)(tablo 4). 2.Bölümde, ebeveynlerin, çocuklarýn hastalýk ve hastaneye yatma ile ilgili bilgilendirilme ve endiþelenme durumu incelendiðinde; Araþtýrma grubundaki ebeveynlerin büyük çoðunluðunun (%90 n=54) çocuklarýnýn hastaneye yatacaðýný o gün öðrendiði ve kendisine hekim ya da ailesinin bildirdiði belirlendi (%98.3 n= 59, %1.7 n=1). Bulgulara göre, gruplardaki ebeveynlerin, saðlýk ekibi ile tanýþtýrýlmama oranýnýn %98.3 n=59 olduðu belirlendi. Ebeveynlerin çocuklarýnýn hastaneye yatacaðýný öðrendikleri zaman ve hastanede yatarken endiþelenmiþ olduðu (%100 n=60 ) belirlendi (Tablo 5). 3.Bölümde, çocuklarýn hastalýk ve hastaneye yatma ile ilgili bilgilendirilme ve endiþelenme durumu, ebeveyn tutumlarýyla endiþe durumlarýnýn etkileþimi incelendiðinde; Araþtýrmaya katýlan çocuklarýn hastalýk ve hastaneye yatma ile ilgili bilgilendirilme ve endiþelenme durumu incelendiðinde, çocuklarýn %90 ýnýn hastaneye yatmadan önce hastane hakkýnda bilgisinin olmadýðý, olanlarýn da önceki hastane deneyimleri ve televizyon nedeniyle bilgisinin olduðu ya da öðretmenlerinden bilgi aldýðý, grubun tamamýnýn saðlýk ekibi ile tanýþtýrýlmadýðý (%100 n=60), kullanýlan aletler hakkýnda açýklama yapýlmadýðý (%100 n=60) belirlendi (Tablo 6). 4.Bölümde, ebeveynlerin ve çocuklarýn, EEKÖ, ÇEKÖ, BAE, SDKE, SSKE DEN aldýklarý I. ve II. uygulama puanlarý incelendiðinde; Araþtýrmaya katýlan çocuklarýn tamamýnýn (%100 n=60) hastanedeyken ve aðrýlý iþlemler uygulanýrken yanlarýnda birisinin kalmasýný istediði ve çoðunlukla da bu kiþinin annesi olduðu (%90 n=54) saptandý. Araþtýrmaya katýlan çocuklarýn, hastaneye yatma durumunda ve ebeveynlerinin telaþlý olmasý, aðlamasý, korkmuþ görünmesi, üzgün görünmesi, çocuðuna kýzmasý, endiþeli olmasý gibi olumsuz tepkileri görmesi durumunda, tamamýnýn (%100 n= 60) endiþelendiði belirlendi (Tablo 7). Gruplardaki ebeveynlerin, çocuklarýnýn hastaneye yatmasý ile ilgili endiþe kaynaklarýndan alýnan puan ortalamalarý ± standart hatalarý birbirine çok yakýndý. Kontrol grubundaki ebeveynlerin, ölçeklerden aldýklarý puan ortalamasý incelendiðinde ölçekler arasýnda anlamlý bir fark bulunmadý (Tablo 8). Araþtýrmada kontrol grubunun puan ortalamalarý, 1.gün 158.1±26.1 ve 3.gün 158±24.4 idi. Araþtýrma bulgularýnda, kontrol grubundaki çocuklarýn ÇEKÖ den aldýklarý puan ortalamalarý, 1. günde 56±8.55, 3. günde 55.8 ±7.56 idi. Vaka gruplarýnýn eðitim öncesinde ve sonrasýnda ölçeklerden aldýklarý puan ortalamalarý incelendiðinde aralarýnda oldukça anlamlý fark bulundu (p< 0.001). Eðitim öncesi ebeveynlerin, EEKÖ den aldýklarý puan ortalamasý 158.1±14.4 iken eðitim sonrasý 17.7±6.3 idi. 5.Bölümde, ebeveynlerin demografik özellikleri ile çocuklarýnýn hastalýk ve hastaneye yatma durumlarýnýn EEKÖ ile etkileþimi incelendiðinde; Ebeveynlerin yaþ gruplarýna, eðitim düzeylerine, aile tipine, ailenin yaþadýðý bölgeye, çocuðunun hastaneye yatacaðýný öðrenme zamanýna, hastaneye kabulde saðlýk ekibi ile karþýlaþma durumlarýna, çocuklarýnýn hastalýðýyla ve hastaneyle ilgili açýklama yapýlmasý durumuna, çocuklarýnýn hastaneye yatacaðýný öðrenme zamanýna göre, ebeveynlerin endiþe puanlarý deðerlendirildiðinde, gruplardaki tüm ebeveynlerin çok yüksek puan aldýðý ve çocuklarýnýn hastanede yatýyor olmasýnýn onlarý çok endiþelendirdiði, ancak eðitim yapýldýðý zaman ebeveynlerin puanlarýnda önemli ölçüde düþüþ olduðu, endiþelerinin azaldýðý saptandý. 6.Bölüm, çocuklarýn kardeþ sayýsý, cinsiyeti ile hastalýk ve hastaneye yatmasý durumunun ÇEKÖ ile etkileþimi ile ilgili bulgular incelendiðinde;gruplardaki çocuklarýn daha önce hastaneye yatma durumlarý, çocuklarýn endiþeleri ile deðerlendirildiðinde gruplar arasý anlamlý farklýlýk bulunamadý (p>0.05)(tablo 9). Kontrol grubundaki çocuklardan, hastaneye daha önce yatanlarýn 1. gün 56.09±7.2, 3.gün 56±7.2 puan, hastaneye daha önce yatmayanlarýn 1. gün 56±9.4, 3.gün 55.74±7.9 puan aldýklarý tespit edildi.

5 35 Tablo 2. EEKÖ ile SDKE, SSKE ve BAE nin Arasýndaki Ýliþki (n=60). Ölçek EEKÖ r p SDKE 0,225 0,040 SSKE 0,261 0,07 BAE 0,735 0,001

6 36

7 37 Vaka grubundaki çocuklarýn ise hastaneye daha önce yatanlarýn 1.gün 56.91±2.3, 3.gün 5.18±2.2 puan, hastaneye daha önce yatmayanlarýn da 1.gün 55.37±6.2, 3. gün 4.06±1.9 puan almýþ olduklarý saptandý. Çocuklarýn hastaneye yatma endiþesinin ÇEKÖ puanlarýna göre deðerlendirilmesinde, vaka grubundaki çocuklarda, hastanede yatmaktan endiþelenenlerin 1. gün endiþe puaný 55.93±5.1, 3.gün endiþe puaný ise 4.48±2 idi. Kontrol grubu çocuklarýnda, 1.gün endiþe puaný 56.03±8.6, 3. gün endiþe puaný 55.83±7.6 idi (Tablo 10). Ebeveynin endiþeli olmasýnýn ÇEKÖ puanlarýna göre deðerlendirilmesinde, vaka grubu çocuklarýnda, ebeveynin endiþesinden endiþelenenlerin 1 gün endiþe puaný 55.93±5.1, 3 gün endiþe puaný ise, 4.48±2 idi. Kontrol grubu çocuklarýnda, ebeveynin endiþesinden endiþelenenlerin 1 gün endiþe puaný 56.03±8.6, 3 gün endiþe puaný ise 55.83±7.6 idi. TARTIÞMA VE SONUÇ Araþtýrma grubunda hastaneye yatan çocuklarýn ebeveynlerinin hem kontrol grubunda (%93.3 n=28) hem vaka grubunda (%96.7 n=29) tamamýna yakýný (toplam %95 n=57) anne idi. Ebeveyn yönünden elde edilen sonuç, geliþmekte olan ve ana erkil yapýya sahip olan ülkelerde, kadýnýn geleneksel boyutta yaþamasý, iþ yaþamýnda kadýnlarýn erkeklerden daha geri planda olmasý, bu nedenle de zamanýnýn önemli bir kýsmýný ailesine ve çocuklarýna ayýrmasý þeklinde açýklanabilir. Vaka ve kontrol grubundaki ebeveynlerin yaþ daðýlýmlarý incelendiðinde, 35 yaþ üzeri ebeveynler ilk sýralamada yer aldý (%43.3 n=26). Bu sonuç ülke nüfusumuzun nüfus piramidinde genç ve eriþkin nüfusun yaþlý nüfusa oranla daha yüksek yüzde oranýna sahip olmasý ile açýklanabilir. TNSA (2003) nýn raporlarý da sonucu desteklemektedir (7). Okur-yazar olmama oraný %8.3 idi. Vaka ve kontrol gruplarýndaki ebeveynlerin eðitim düzeyleri incelendiðinde, ebeveynlerin çoðunluðunun ilköðretim mezunu olduðu tespit edildi Bu oran Türkiye de ilköðretimin zorunlu olmasý nedeniyle yüksektir. Ancak istenen düzeyde deðildir. Araþtýrmada sadece bir ebeveyn yüksekokul mezunuydu. Sonuçlar, özellikle son yýllarda nüfus yapýlarý, annebaba eðitim düzeylerini belirten çeþitli çalýþma ve araþtýrma raporlarý ile uyumluluk göstermekteydi (7,8). Ebeveynlerin çocuk sayýsý incelendiðinde, çoðunluðun 3 çocuða sahip olduðu görüldü. TNSA (2003) da özellikle son yýlda doðurganlýk hýzýnda önemli azalmalar meydana gelerek, 1990 lý yýllarýn baþýnda doðurganlýk hýzýnýn 3 çocuða düþtüðü belirtilmiþtir (7). DÝE nün 2006 yýlý verilerinde de doðurganlýk hýzýnýn düþtüðü, çocuk sayýsýnýn 2.18 olduðu belirtilmiþtir (9). Sonuçlar, çocuk sayýsý azaldýkça, saðlýk kurumlarýndan daha fazla yararlanýldýðýný, çocuklara profesyonel yardýmýn daha fazla ulaþtýrýldýðýný düþündürmektedir. Gruplarýn aile yapýlarý birbirine yakýnlýk göstermekteydi. Çekirdek aile yapýsý %73.3 lerdeydi. Elde ettiðimiz sonuçlar Türkiye de, kentleþme ve sanayileþme sürecinin ilerlemesi sonucu, geniþ aileden çekirdek aileye geçiþ sürecinin hýzla artmýþ olmasý ile açýklanabilir. Sonuçlarýmýz çeþitli çalýþma ve araþtýrma raporlarý ile uygunluk göstermektedir(10). Araþtýrma grubunda hastaneye yatan vaka ve kontrol gruplarýndaki çocuklarýn yarýdan fazlasýný (%76.8) 6 9 yaþ grubundaki çocuklar oluþturmaktaydý. Ýkinci sýrada da (%23.4) yaþ grubu çoðunluktaydý. TNSA (1998)' da kentsel kesimde yaþayan 6 9 yaþ grubu çocuðun sayýsýnýn, kýrsal kesimde yaþayanlara göre daha yüksek olduðu belirtilmiþ olmasý araþtýrma sonuçlarýyla uyumluluk göstermektedir (7).

8 38 Araþtýrmadaki hastaneye yatan çocuklar, cinsiyetleri yönünden incelendiðinde, erkek çocuk sayýsýnýn kýzlardan fazla olduðu görüldü. Cinsiyet yönünden elde edilen bu sonuç TNSA (1998)'de erkek çocuk sayýsýnýn kýz çocuklardan fazla olduðunun belirtilmesiyle paralellik göstermektedir. Ayrýca geliþmekte olan ülkelerde erkek çocuða, kýz çocuðundan daha fazla önem verilmesi ve saðlýk sorununda hastaneye getirilmesi þeklinde açýklanabilir. Karakoç ve ark. (11) ýn araþtýrmalarýnda da hastaneye yatmada kültürel faktörlerin etkili olmasý hususu sonuçlarý desteklemektedir. Araþtýrma grubundaki ebeveynlerin büyük çoðunluðunun (%90 n=54) çocuklarýnýn hastaneye yatacaðýný o gün öðrendiði ve çocuða yatacaðýný kendisine hekim ve ailesinin bildirdiði belirlendi (%98.3 n=59, %1.7 n=1). Akut hastalýk olmasý, ebeveynlerin yatýþý öðrendiklerinde çocuklarýna hastaneye yatmasý gerektiðini hemen haber verilebileceði düþünüldüðünde, 6 12 yaþ dönemi çocuklarda hastalýk ve hastaneye yatmaya karþý bedenine zarar verilme korkusu, ailesinden ve arkadaþlarýndan uzak kalma endiþesinin geliþtiðini bildiren kaynaklar da gözönüne alýndýðýnda hastaneye yatmadan kýsa bir süre önce yatýþýn haber verilmesi olumlu bir davranýþ olarak deðerlendirilebilir. Bilgilendirenler arasýnda hemþirenin bulunmamasý ise oldukça düþündürücüdür. Hastanýn hastaneye kabulü esnasýnda hemþirenin rollerinden biride hastayý hastane ortamý ve tanýþtýrmaktýr(14). Vaka ve kontrol gruplarýndaki ebeveynlerin, saðlýk ekibi ile tanýþtýrýlmama oraný oldukça yüksekti (%98.3 n=59). Tanýþtýrma iþleminde hemþirenin etkili olmamasý (%100 n=1) hasta kabulü iþlemlerinin nitelikli yapýlmasý hususunda düþündürücüdür. Vaka ve kontrol gruplarýndaki çocuklarýn tamamýnýn saðlýk ekibi ile tanýþtýrýlmamasý ve hastanede kullanýlan aletler hakkýnda açýklama yapýlmamasý kabul iþlemlerinin yeterince yerine getirilmediðini düþündürmektedir. Araþtýrma sonucu, hemþirenin hasta kabulündeki rolünün önemini düþündürmektedir. Ebeveynlerin çocuklarýnýn hastaneye yatacaðýný öðrendikleri zaman ve hastanede yatarken endiþelenmiþ olmalarý hemþirenin rollerinin anýmsanmasýnda önemlidir. Araþtýrma vaka ve kontrol gruplarýndaki çocuklarýn, iki grupta da eþit sayýda olmak üzere, büyük çoðunluðunun daha önce yatmadýðý ve yatanlarýn da ilk sýralama da, %68.3 ünün 1.kez, 2. sýralamada %13.6 sýnýn 2.kez, 1 çocuðun 4 kez, 3 çocuðun da 5 kez yattýðý tespit edildi Yataklý Tedavi Kurumlarý Ýstatistik Yýllýðý (YTKÝY) nda, çocuk hastalýklarýyla ilgili toplam yatak sayýsýnýn ayrýlmasý ve çocuk hastanelerinde yatan bir çocuðun hastanede kalma süresinin 5,6 gün olduðunu belirten raporlarý dikkate alýndýðýnda, grubun çoðunluðunun hastaneye yatmamýþ olmasý çocuk saðlýðýnda olumlu bir geliþme olarak deðerlendirilebilir. Çocuklarýn hastane ve hastalýk hakkýnda bilgilenme durumlarý birbirine benzerdi.gruplardaki çocuklarýn %90 ýnýn hastaneye yatmadan önce hastane hakkýnda bilgisinin olmadýðý, olanlarýn da önceki hastane deneyimleri ve televizyon nedeniyle bilgisinin olduðu ya da öðretmenlerinden bilgi aldýðý grubun çoðunluðuna saðlýklý iken hastane tanýtýmý yapýlmadýðý, saðlýk ekibi ile tanýþtýrýlmadýðý, kullanýlan aletler hakkýnda açýklama yapýlmadýðý belirlendi. Araþtýrma sonucu; Baþer ve Çavuþoðlu nun (12), Patterson ve Eiser in (13), çocuklarýn hastane hakkýndaki bilgileri deneyimleyerek öðrendiklerini belirten araþtýrmalarýyla paralellik göstermektedir. Vaka ve kontrol grubundaki çocuklara, hastaneye yatacaðýný öðrenme zamanlarý sorulduðunda, grubun büyük çoðunluðuna birkaç saat önce hastaneye yatacaðýnýn bildirip ve ebeveynleriyle ayný zamanda öðrenmiþ olduðu cevabýnýn alýnmasý, ebeveynlerin hastaneye yatma ile ilgili ilk tepkilerini yaþarken çocuklarýyla birlikte olduðunu göstermektedir. Araþtýrmada, vaka ve kontrol gruplarýnýn tamamýnýn hastanedeyken ve aðrýlý iþlemler uygulanýrken çocuklarýn yanlarýnda birisinin kalmasýný istediði ve çoðunlukla bu kiþinin de annesi olduðu saptandý. Araþtýrma sonucu, okul yaþ dönemi çocuklarýn ailesinden uzaklaþarak, okul ortamý ve arkadaþlarý gibi aile dýþý bireylerle toplumsallaþmaya baþladýðýný, ancak hastalýk ve hastaneye yatma gibi stres yaratan durumlarda özellikle yanlarýnda annelerinin olmasýný istediðini, annesinin desteðine gereksinim duyduðunu belirten kaynaklarla paralellik göstermektedir (14,15,2). Araþtýrmada vaka ve kontrol gruplarýndaki çocuklarýn, hastaneye yatma, durumunda ve ebeveynlerinin telaþlý olmasý, aðlamasý, korkmuþ görünmesi, üzgün görünmesi, çocuðuna kýzmasý, endiþeli olmasý gibi olumsuz tepkileri görmesi durumunda, tamamýnýn endiþe yaþadýðý belirlendi (16,17). Teichman ve ark. (3) nýn araþtýrmalarýnda da, yüksek düzeyde endiþe yaþayan annelerin çocuklarýnýn da endiþe yaþadýðý belirtilmektedir. Vaka ve kontrol gruplarýndaki ebeveynlerin, çocuklarýnýn hastaneye yatmasý ile ilgili endiþe kaynaklarýndan alýnan puan ortalamalarý standart hatalarý birbirine çok yakýndý (Tablo 8). EEKÖ'den alýnacak toplam puanlarýn 171 olduðu düþünüldüðünde, gruplarýn ortalama 158 puan almasý ebeveynlerin yoðun düzeyde endiþeli olduðunu göstermesi açýsýndan önemlidir.araþtýrmada kontrol grubundaki ebeveynlerin, ölçeklerden aldýklarý puan ortalamasý incelendiðinde, EEKÖ, BAE, SDKE, ÇEKÖ ölçekleri arasýnda anlamlý bir fark bulunamadý. Araþtýrmada, kontrol grubunun 1.gün ve 3.gün ortalamalarýnýn çok yüksek düzeyde ve birbirine çok yakýn deðerler olmasý (Tablo 8) ebeveynlerin hastaneye yatma durumunda ve hastanede kalma durumunda oldukça endiþeli olduðunu göstermektedir. Vaka ve kontrol gruplarýndaki ebeveynlerin tamamý, hem çocuklarýnýn hastaneye yatacaðýný öðrendiði zaman hem de hastanede yatýyor olmasýndan endiþe yaþadýðýný belirtti. Sonuçlar; Hansen in (4) çocuklarýnýn akut hastalýða yakalanmasýnýn ebeveynlerde çok üzüntü yarattýðýný, Kaiser ve ark. (18) nýn çocuklarýnýn hastalýðýnýn ailede stres yarattýðýný, Kent ve ark. (19) nýn da yanýk ya da kýrýk gibi akut hastalýklarda özellikle annelerin çok endiþeli olduðunu, Karakoç ve ark. (11) nýn çocuklarý hastaneye yattýktan sonra ebeveynlerin %82 sinde huzursuzluk, sýkýntý, %24 ünde suçluluk duyma gibi davranýþ deðiþikliklerinin olduðunu bildiren çalýþmalarýyla paralellik göstermektedir.

9 39 Araþtýrma sonuçlarý, ebeveynler için, çocuklarýnýn hastaneye yatýþýnýn endiþe yarattýðýný belirlenen kaynaklar ile paralellik göstermektedir (16,17,20). Araþtýrmada, kontrol grubundaki çocuklarýn ÇEKÖ den aldýklarý puan ortalamalarýnýn, toplam puanýn 60 olduðu düþünüldüðünde 1.günde , 3.günde olmasý, çocuklarýn yoðun endiþe oluþturacak düþüncelere sahip olduðunu göstermesi açýsýndan önemlidir (Tablo 9). Gönener (5) de araþtýrmasýnda okul yaþ dönemi çocuklarýn akut hastalýklarý nedeniyle eðitim yapýlmamýþsa hastanede kalýþ süresi boyunca oldukça endiþeli olduðunu belirtmiþtir. Vaka ve kontrol gruplarýna uyguladýðý ÇEKÖ den aldýðý ortalama puanýn olmasý, araþtýrma sonuçlarýný desteklemektedir. Vaka kontrol gruplarýna uygulanan BAE den alýnacak toplam puanýn 63 olduðu düþünüldüðünde, kontrol grubundaki ebeveynlerin, 1.gün , 3.gün puan almýþ olmasý da ebeveynlerin yüksek düzeyde endiþeli olduðunu göstermekle birlikte, araþtýrmada kullanýlan EEKÖ nin endiþeyi ölçme durumunu da desteklemektedir (Tablo 9). Kontrol grubundaki ebeveynlere uygulanan SDKE ölçeðinden 1.günde günde puan alýnmýþ olmasý, ebeveynlerin endiþesinin yüksek olduðunu göstermekle birlikte, hastanede akut hastalýk nedeniyle yatan çocuklarýn ebeveynlerinin endiþe düzeylerini belirlemede kullanýlabilirliðini gösterirken, araþtýrmada oluþturulan EEKÖ nin kullanýmda uygunluðunu desteklemektedir. Kullanýlan SSKE ölçeðinden 1.gün , 3.gün puan alýnmýþ olmasý, ölçeðin geneli ölçmesi dikkate alýndýðýnda, eðitim yapýlmamýþ olan grupta hastanede kalýþla endiþenin giderek yükseldiðini düþündürmektedir (Tablo 8). Teichman ve ark. (3) nýnda araþtýrmalarýnda, annelerin çocuklarýnýn hastaneye yatmasý durumunda endiþelerinin yüksek olacaðýný belirtmesi araþtýrma sonuçlarýný desteklemektedir. Araþtýrmada, vaka gruplarýnýn eðitim öncesinde ve sonrasýnda ölçeklerden aldýklarý puan ortalamalarý incelendiðinde (Tablo 8) aralarýnda oldukça anlamlý fark bulundu (p<0.001). Eðitim öncesi ebeveynlerin, EEKÖ'den aldýklarý puan ortalamasý iken eðitim sonrasý olmasý çocuklarýnýn hastanede yatýþ süresince ebeveynlerine yapýlan eðitimin, ebeveynler üzerinde oldukça olumlu bir geliþme saðlayarak endiþelerini azalttýðýný gösterdi. Kontrol grubundaki çocuklardan hastaneye daha önce yatanlarýn ve yatmayanlarýn da, 1. gün ve 3. günde yapýlan uygulamada 60 a yakýn puan almasý, çocuklarýn daha önce hastaneye yatmýþ olmalarýnýn endiþeleri üzerine etkili olmadýðýný göstermekle birlikte, endiþelerinin oldukça yüksek olduðunu ortaya koymaktadýr. Vaka grubundaki çocuklardan ise hastaneye daha önce yatanlarýn 1. gün gün ise puan, hastaneye daha önceleri yatmayanlarýn da 1. gün , 3. gün puan almýþ olmalarý, ebeveynlerine eðitim yapýlmadýðýnda çocuklarýn endiþelerinde, daha önce hastaneye yatmamasýnýn etkili olmadýðýný göstermekle birlikte, ebeveynlere yapýlan eðitimin çocuklarýn endiþelerinin azalmasýna olumlu etkisinin olduðunu göstermektedir. Vaka grubundaki çocuklara uygulanan, ÇEKÖ ölçeðinde, eðitim öncesi eðitim sonrasý puan olmasý, çocuðunun yatýþ süresince ebeveyne yapýlan eðitimin çocuk üzerinde oldukça olumlu bir geliþmeye yol açtýðýný gösterdi. Sonuçlar; ebeveynlerin endiþeli olma durumunda çocuklarýn da bu endiþen olumsuz etkileneceðini, ebeveynlerin eðitimle endiþesi azaldýðýnda çocuklarýn da ebeveynlerinden etkilenerek endiþelerinin azaldýðýný göstermektedir. Sonuçlar, ebeveynlerin endiþelerinin çocuðuna geçebileceðini ifade eden kaynaklarla paralellik göstermektedir (14-16). Vaka gruplarýndaki ebeveynlere, BAE uygulandýðýnda, eðitim öncesi iken, eðitim sonrasý olmasý da yapýlan eðitimin etkili olduðunu göstermekle birlikte, araþtýrmada kullanýlan EEKÖ'den alýnan puan ortalamalarýný desteklemektedir. Vaka gruplarýndaki ebeveynlere, durumluk ölçeði uygulandýðýnda eðitim öncesi iken eðitim sonrasý olmasý, yapýlan eðitimin etkili olduðunu göstermekle birlikte, araþtýrmada kullanýlan EEKÖ'den alýnan puan ortalamasýný da desteklemektedir. Vaka gruplarý ebeveynlerine süreklilik ölçeði uygulandýðýnda eðitim öncesi iken eðitim sonrasý olmasý ebeveynlerin kaygýsýnýn, hastaneye yatma ya da hastalanma durumundan baðýmsýz olarak kaygýlarýnýn olduðunu düþündürmektedir. SONUÇ Geliþtirilen EEKÖ nin güvenilir ve geçerli (cronbach alfa= 0.94) olduðu saptanmýþtýr. Ölçeðin bu amaçla yapýlacak araþtýrmalarda kullanýlabileceði, ebeveyn ve çocuk için hastaneye kabulün önemli olduðu, kabul iþlemiyle birlikte ebeveynlere yapýlacak eðitimle, çocukta da ayný oranda endiþelerin azalacaðý, hastalýk ve hastaneye yatma durumunda hemþire tarafýndan hasta kabul iþlemleriyle birlikte ebeveynlere de eðitim yapýlmasýnýn önemli olduðu saptanmýþtýr. KAYNAKLAR 1.Web.ttnet.net.tr/denel/2002%20Veri.htm-29k, Kavaklý A. Okul Çocukluðu Döneminde Psikososyal Geliþme Çocukluk Yaþlarýnda Büyüme ve Geliþme, Hilal Matbaacýlýk A.Þ. Ýstanbul, Teichman Y, Rafael BM, Lerman M. Anxiety Reaction of Hospitalized Children. Br J Med Psycho.1986;(59): Gönener D. Okul Yaþ Grubu Çocuklarýn Hastane ve Hastalýðý ile ilgili Bilgilendirme Durumlarýnýn Endiþe Kaynaklarý ile Etkileþimi. Ý.Ü. Saðlýk Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Ýstanbul, Bilir Þ, Dönmez B. Çocuk ve Hastane Sim Matbaacýlýk. Ankara,1995.

10 40 6.Arslantürk Z. Sosyal Bilimler için Araþtýrma Metod ve Teknikleri, 3.Basým, s , M.Ü. Ýlahiyat Vakfý Yayýnlarý, Ýstanbul, Türkiye Nüfus ve Saðlýk Araþtýrmasý Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü, Ankara, Yataklý Tedavi Kurumlarý Ýstatistik Yýllýðý 2001, Saðlýk Bakanlýðý Tedavi Hizmetleri Genel Müdürlüðü, Ankara, Karakoç Ö, Erkan M, Oto R. Çocuk Cerrahi Servisinde Yatan Hastalarýn Ebeveynlerinin Anksiyete Düzeyleri ve Bazý Sosyo-Demografik Özelliklerle Ýliþkisi. Hemþirelik Forumu Dergisi, 2001;(4): Baþer G, Çavuþoðlu H Yaþ Grubundaki Çocuklarýn Hastaneyi ve Hemþireyi Algýlayýþlarý. III. Ulusal Hemþirelik Kongresi Kitabý. Cumhuriyet Üniversitesi Hemþirelik Yüksek Okulu Sivas, 1992; Patterson D, Eiser C. Childrens Perceptions of Hospital: A Preliminary Study, Int J Nurs Stud. 1984;(21): Bluestein J. Ana Babalarýn Yapmasý ve Yapmamasý Gerekenler, Çev. Gürel H, Hýzla Yayýncýlýk Ankara, Dürü Ç. Korku, Kaygý, Panik Nedir? Nasýl Baþa Çýkýlýr? Türk Psikoloji Bülteni, 1999;(15): Tunçdoðan Ý, Tunçdoðan AC: Çocuk ve Beslenme: Okul Yaþ Dönemi Çocuðun Beslenmesi, Ankara, 1985; Yýldýz S. Ameliyat Olacak Çocuklarda Ailenin Eðitsel ve Sosyal Sorunlarý ve Hemþirelik Yaklaþýmlarý. Hemþirelik Forumu. Çocuk Cerrahisi Özel Sayýsý, 2000;(1): Kaiser LJ, Ostojo E, Pruitt DB, Dealing With Stress and Travma in Families. Child Adol Psychiatry. 1998;(7): Kent L, King H, Cochrane R. Maternal and Child Psychological Sequelae in Pediatric Burn Injuries. Burns, 2000;(26): Thopson N, Irwin G, Gunawardene SM, Chan L. Preoperative Parental Anxiety. Anaesthenia. 1996;51: