Uluslararası Sosyal Aratırmalar Dergisi The Journal of International Social Research Volume: 3 Issue: 12 Summer 2010

Transkript

1 Uluslararası Sosyal Aratırmalar Dergisi The Journal of International Social Research Volume: 3 Issue: 12 Summer 2010 DENZL DE BOX-JENKNS TEKN LE KÜRESEL KLM DEKL ÖNGÖRÜLER GLOBAL CLIMATE CHANGE FORECAST FOR DENIZLI BY USING THE BOX-JENKINS TECHNIQUE Mehmet Ali ÖZDEMR Muhammet BAHADIR Özet Bu çalımada, Denizli ye ait duraan olmayan zamansal iklim serilerinden sıcaklık, buharlama ve yaı serileri Box-Jenkins tekniine göre analiz edilmitir. Denizli ye yönelik yapılan analizler 2015 yılına kadar olup, sıcaklık, yaı ve buharlamadaki deiim eilimleri arasında pozitif yönde anlamlı ilikiler tespit edilmitir. Sıcaklıkta 0,3 0 C lik artıın olacaı ve beraberinde de buharlama miktarında normal eilimde 130, maksimum artı oranında ise 220 mm lik artı öngörülmektedir. Buna karılık yaı miktarında ise çok önemli deime olmamakla birlikte 5 mm lik azalma tahmin edilmektedir. Elde edilen bu sonuçların Akdeniz iklim sahası için öngörülen deerlerle örtütüü, (0.2 0 C/10 yıl) yaıtaki azalmada subtropikal alanların yüksek enlemlerindeki azalmayı destekledii öngörülmektedir. Analizlere göre gelecek yıllarda Denizli de daha kurak iklim artları hüküm sürecek ve küresel ısınmadan etkilenecektir. Anahtar Kelimeler: ARIMA Modeli, Sentetik klim Serisi, Box-Jenkins Teknii, Denizli, klim. Abstract In this study, the non-stationary temporal climate series consisting of temperature, vaporization and precipitation series for Denizli were analyzed in accordance with the Box-Jenkins technique. The analysis, which was carried out for Denizli until 2015, determined a positive relationship between temperature, precipitation and vaporization change trends. An increase of 0,3 0 C in temperature accompanied by a normal trend of 130 for the vaporization amount and a maximum increase ratio of 220 mm have been predicted. On the other hand, while the change in precipitation amount is insignificant, a decrease of 5 mm is foreseen. The obtained results correspond to the values foreseen for the Mediterranean climate area and support the decrease foreseen in the precipitation in high latitude subtropical areas ( C / 10 years). According to the analysis results, the Denizli area will feel the impact of global warming and have a more arid climate in the future. Key Words: ARIMA Model, Synthetic Climate Series, Box-Jenkins Technique, Denizli, Climate. 1. Giri Günümüzde sera gazı emisyonlarındaki artı özellikle sanayi devriminden sonra dünyadaki doal atmosfer koullarının deiimine neden olmutur. Atmosferde sera gazlarının birikmesi, dünyada yüzey sıcaklıklarının artmasına neden olmaktadır. Yüzey sıcaklıklarında 19. yüzyılın sonlarında balayan ısınma, 1980 li yıllardan sonra daha da belirginleerek, hemen her yıl bir önceki yıla göre daha sıcak olmak üzere, küresel sıcaklık rekorları kırmıtır. Yüksek sıcaklık rekorunun en sonuncusu, 1998 yılında kırılmı, 1998 hem küresel ortalama hem de kuzey ve güney yarımkürelerin ortalamaları açısından, 1860 yılından beri yaanan en sıcak yıl olmutur (Türke vd., 2000, s. 2-3). Birlemi Milletler in küresel iklim deiiklii konusundaki uzman kuruluu Hükümetlerarası klim Deiiklii Paneli nin (IPCC) 2001 yılında yayımlanan 3. Deerlendirme Raporu na göre, küresel Prof. Dr. Afyon Kocatepe Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Corafya Bölümü Ar. Grv. Afyon Kocatepe Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Corafya Bölümü

2 353 ortalama yüzey sıcaklıı, 20. yüzyılda 0,4-0,8 C arasında (yaklaık 0,6 C) artmıtır. IPCC nin (2001), son raporundaki gelimi iklim modellerinin sonuçları, küresel ortalama yüzey sıcaklıının döneminde 1,4-5,8 C arasında yükseleceini öngörmektedir (Apak ve Ubay, 2007, s ). Küresel iklim deiikliinin Türkiye boyutu incelendiinde ise, bölgeler arasında farklılıkların olduu görülmektedir. Artan sera etkisine ve küresel ısınmanın olası etkilerine gösterilen yaygın ilginin doal bir sonucu olarak, uzun süreli sıcaklık ve yaı verilerinde gözlenen deiiklikleri ve eilimleri saptamaya yönelik çok sayıda aratırma yapılmıtır. Türkiye için yapılan önceki çalımalarda Türkiye nin büyük bölümünde yıllık ve mevsimlik ortalama yüzey hava sıcaklıklarında, özellikle yaz mevsiminde, genel bir azalma eilimi (souma) egemen olmutur (Türke, 1996, s. 3-4; Kadıolu, 1997, s. 5-6; Öztürk, 1997, s. 2-6). Fakat 1990 lı yıllardan sonra özellikle 1992 yılında yaanan souk yıldan sonra balayan genel bir ısınma eilimi kendini göstermektedir (Demirci vd., 2008, s. 2-3). klim modellerinin çounda, genel olarak Akdeniz Havzası na ya da Türkiye ve bölgesine ilikin sıcaklık öngörüleri, kuzey yarımkürenin orta ve yüksek enlemlerine göre daha azdır. Baka sözlerle, en büyük ısınma yüksek enlemlerde bulunan alanlarda beklenmektedir. IPCC 3. Deerlendirme Raporu nda da kullanılan çeitli iklim modellerine göre, Türkiye üzerindeki yıllık ortalama sıcaklıkların 2050 yılına kadar, yalnız sera gazlarındaki artıları dikkate alındıında, 1-3 C arasında; sera gazlarındaki ve sülfat parçacıklarındaki deiimler birlikte dikkate alındıında ise 1-2 C arasında bir artı olacaı öngörülmektedir. Yaıta ise ülkemizde Akdeniz iklim sahsında kısmi bir azalma, Karadeniz ve Marmara bölgelerinde ise kuvvetli azalma eilimi seklinde kendini gösterecei öngörülmektedir. Ancak bu konu klimatik açıdan tartımaya açıktır (Apak ve Ubay, 2007, s ). Denizli, Türkiye nin güneybatı kesiminde, Akdeniz den yaklaık 100 km içeride, yaklaık olarak 2/3 ü Ege, 1/3 ü Akdeniz Bölgesi sınırları içerisinde yer almaktadır. Denizlinin güneyinde Akda ve Babada, dousunda Honazdaı, kuzeyinde Çökelez Daı ile çevrili olup, Bababada ın eteklerinde yer alan çanak ekilli bir ovada yer almaktadır (ekil 1 ve 2). Denizli de, karakteristik Akdeniz iklimi görülmektedir. Denizli de yazlar sıcak ve kurak, kılar ise ılık ve yaılı geçmektedir. Toros dalarının güneyden yüksek bir kütle oluturması, güneyden gelen hava kütlelerin iç kısımlara sokulmasına engel oluturmakta, güneydeki yüksek alanlarda karasal etkilerin ortaya çıkmasına neden olmaktadır. Ayrıntıdaki lokal artlar bir tarafa bırakıldıında, Ege koridorları boyunca denizel etkilerin iç kısımlara kadar ulaması, Denizli de Akdeniz iklim artlarının hüküm sürmesini salamaktadır. Denizli de 1975 den 2009 yılına kadarki dönemde ortama sıcaklık, 15,8 0 C, yıllık toplam ortalama yaı 555 mm, yıllık toplam buharlama miktarı ise, 1145 mm dir.

3 354 ekil 1: Denizli nin lokasyon haritası Amaç ekil 2: Denizli nin fiziki haritası. Çalı mada, Denizli de iklimdeki de i im e ilimlerinin belirlenmesinde özellikle ülkemizde Akdeniz Bölgesi için öngörülen de i imleri yansıtıp yansıtmadı ını belirlemek hedeflenmi tir. Küresel ısınma boyutunun yöreye yansımaları, kuraklı a do ru bir de i imin olup olmaması ve de i im e iliminin ne kadar etkili i oldu u belirlemek yöre için önemli oldu u kadar ülkemiz için de önem ta ımaktadır. Bu nedenle, Denizli de iklim elemanlarından sıcaklık, ya ı ve buharla ma miktarlarının de i im e ilimleri, korelâsyonları ve gelecekteki projeksiyonlarını ortaya koymak, yöredeki iklim salınımlarının tespiti açısından gereklidir. Böylece, Denizli nin Türkiye için hazırlanmı iklim senaryolarının neresinde yer aldı ı ve hangi boyutlarda etkilenece ini ortaya koyulacaktır. Benzer lokal çalı malar Türkiye nin di er alanları için de yapılması halinde ülke genelindeki e ilimlerin belirlenmesini sa layacaktır. Bu çalı mada, Türkiye klimatoloji çalı maları için yeni bir model olu turması beklenen BoxJenkins tekni i (ARIMA) kullanılarak Denizli nin iklimdeki salınımlara göstermi oldu u tepkileri ve gelecekteki e ilimlerini tespit etmek amaçlanmı tır. Neden bu yöntem sorusuna ise, özellikle 1970 den günümüze kadar birçok bilimsel çalı maya konu olmu ve birçok bilimsel konuya yönelik analizlerde kullanılmı tır. Bu tekni in kullanılmasında dura an olmayan serilerin istatistikî analizlerinde güvenilir sonuçlar vermesi önemli rol oynamı tır. Çalı ma, klimatoloji çalı malarında istatistiksel veri analizini öngörerek, gelece e yönelik kantitatif sonuçların ortaya konulmasında yardımcı olacaktır. Çalı mada zaman aralı ının 6 yıllık dü ünülmesinde öncelikli olarak yöntemin dünyadaki iklim de i ikli i modelleri ile tutarlılı ı ölçülmü tür. Özellikle modelin dura an olmayan zamansal iklim serilerindeki ba arısı görülmü ve daha uzun yıllık dönemlere uygulanabilece i tespit edilmi tir Materyal ve Metot Çalı mada veri olarak, Denizli meteoroloji istasyonuna ait, sa lıklı ölçüm dönemlerini kapsayan 1975 den 2009 yılına kadar ölçülmü günlük sıcaklık, ya ı ve buharla ma verileri kullanılmı tır. Verilerin günlük ölçümlere dayalı olması, aylık de erlerin ve beraberinde yıllık hesaplamaların daha do ru sonuç vermesine imkân sa lamaktadır. Çalı ma yöntemi, ARIMA modeli olup uluslar arası bilim dünyasında Box- Jenkins tekni i olarak bilinmektedir. Zaman serilerinde analiz ve tahmin yöntemi olan Box-Jenkins tekni i; kesikli,

4 355 dorusal ve stokastik süreçlere dayanır. Otoregresif, otoregresif-hareketli ortalama ve birletirilmi otoregresif-hareketli ortalama Box-Jenkins tahmin modelleridir (Hamzacebi ve Kutay 2004, s. 2-4). AR (p) modelleri; Y = *Y + *Y *Y + +a t 1 t-1 2 t-2 p t-p t eklinde gösterilmektedir. Formülde; Y t-1, Y t-2, 1 2,,...Y p t-p sabit bir sayı a t hata terimidir. serinin geçmi gözlem deerleri,... geçmi gözlem deerleri için katsayılar, MA (q) modelleri; Y = +a - a - a -... a t t 1 t-1 2 t-2 q t-q Formülde; a, a, a,... a hata terimlerini, t t-1 t-2 t-q,,... hata terimleri katsayılarını, 1 2 q sürece ait serinin ortalamasını ifade etmektedir. ARMA modelleri, duraan stokastik modellerdir, geçmi gözlem ve hata terimlerinin dorusal fonksiyonunu ifade etmektedir. ARMA (p, q) modelleri genel olarak aaıdaki gibi ifade edilebilir. Y t = 1 *Y t *Y t p *Y t-p + +a t + 1 a t-1-2 a t q a t-q Zaman serisinin duraan olduu koullarda, yani sürecin ortalamasının varyansının ve kovaryansının zamana balı deimedii durumlarda ARMA (p, q), veya ARMA (p, q) nın özel hali olan AR (p), MA (q) modellerinden uygun olanı kullanılabilmektedir. Ancak, gerçekte zaman serilerinin ortalama ve varyansında zamana balı bir deiim olmaktadır. Bu durum, duraan olmayan durum olarak adlandırılır. Bu tip zaman serileri duraan hale dönütürüldüünde ARMA (p, q), modelleri tahmin için kullanılabilir. Bu yüzden, duraan olmayan seriler duraan hale getirilir, böylece bu tip serilerin kullanılması daha doru sonuçlara ulamayı mümkün kılar. Zaman serisini duraanlatırmak fark alınarak yapılmaktadır. Zaman serisinin dorusal bir trendi var ise, birinci fark serisi duraan olmaktadır. Eer zaman serisinin erisel bir trendi varsa, farkların tekrar farkı alınarak ikinci farklar serisi duraanlatırılmakta, bu durumda model ARIMA (p, d, q) olarak ifade edilmektedir. Burada d; serinin duraanlatırma, fark alma parametresidir (Hamzaçebi ve Kutay 2004, s. 4; Topçuolu 2005, s ). ARIMA modeli dört temel aamayı içermektedir. Birinci aamada genel model sınıfı belirlenmektedir. Genel modelin seçimi için otokorelasyon fonksiyonları dikkate alınarak ARIMA modellerine ait teorik fonksiyonların özelliklerinden yararlanılmaktadır. kinci aamada, verilerin yapısına uygun bir model belirlenir. Bu amaçla korelasyon ve otokorelasyon fonksiyonlarından yararlanılmaktadır. Üçüncü aamada geçici modelin parametreleri istatistiksel yöntemlerle belirlenir ve anlamlılıkları ortaya konur. Son aamada ise modelin uygunluk kontrolü yapılmaktadır ( Dobre ve Alexandru, 2008, s ). ARIMA yöntemine göre yapılan eilim analizlerinde birden çok deiken kullanılması ve duraan olmayan deikenlerin zamansal serisinin tahmin edilmesi açısından daha güvenilir sonuçlara ulaılabilecei düünülmütür. ARIMA teknii duraan zaman serisinin otoregressif - hareketli ortalama formunun belirlenmesine dayanmaktadır. Bu amaçla öncelikle zaman serisi duraan hale dönütürülmekte (logaritmik birinci farkları alınarak) ve aaıda genel formu verilen ARIMA (p,d,q) modelinden yeterli olanı aratırılmaktadır (Box ve Jenkins, 1976, 2-4). yt = b0 + b1yt-1 + b2 yt yt-p + a1ut-1 + a2ut ut-q +vt (4) Burada; p otoregressif kısmın, q hareketli ortalama kısmının gecikme uzunluunu ve d ise fark alma derecesini göstermektedir. Duraan olmayıp fark alma ilemi sonucunda duraanlatırılan serilere uygulanan modellere Birletirilmi otoregresif hareketli ortalama (ARIMA- Auto Regressive Integrated Moving Average) modeli adı verilir. Box-Jenkins modellerinde amaç; zaman serisine en iyi uyan, en az parametre içeren dorusal modelin belirlenmesidir (ekil 3) ( Dobre ve Alexandru, 2008, s ).

5 356 ekil 3: Box-Jenkins yöntemi (Dobre ve Alexandru, 2008, s. 157 den çevrilmitir). 2. Analizler ve Bulgular Denizli de sıcaklık, yaı ve buharlama verilerine uygulanan Box- Jenkins veya ARIMA analizleri ve elde edilen bulgular bu kısımda deerlendirilmitir. Özellikle sıcaklıın 1975 den 2009 yılına kadar olan dönemdeki deiim aralıı, franksı ve deiim yönü için hangi yöntemin uygulanması gerektiine yönelik analizler yapılmıtır. Sıcaklık verilerine ARIMA modelinin uygulanabilmesi için bir dizi ilemin gerçekletirilmesi gerekli olmutur. Öncelikli olarak duraan olmayan sıcaklık deerlerini duraan hale getirme analizleri uygulanmıtır. Daha sonra ise doruluk ve anlamlılık testlerine geçilmitir. Yapılan testlere göre sıcaklık serisinin yıllık gidii (ekil 4) belirlenmi, eilim yönünün belirlenmesi için otokorelasyon analizleri (ekil 5) ve parçalı otoregresif korelasyon fonksiyonu (ekil 6) diyagramlarından modelin hareketli ortalama taıması gerektii sonucuna ulaılmıtır. Veri analizleri sonucunda güvenilirlii tespit etmek için her iki korelasyon deerlerinin alt ve üst limitleri incelenmitir. Otokorelasyon ve kısmi otokorelasyon deerlerinin üst ve alt sınır deerlerini geçmedii 0,4 ile 0,4 arasında oldukları gözlemlenmitir. Otokorelasyon analizinde yalnızca 1975 yılındaki indeks deeri sınırı amıtır. Böylece yapılan analizlerin doruluk oranları tespit edilmi ve güvenilirliine karar verilmitir. ekil 4: Sıcaklık serisi ekil 5: Sıcaklık otokorelasyonu

6 357 ekil 6: Sıcaklık kısmi otokorelasyonu Sıcaklık eilimini belirlemek için yapılan analizlerin bulgularına göre, Denizli de sıcaklık tahminleri artı eiliminde olacaı sonucuna ulaılmıtır. Tahmin aralıı 6 yıllık olup yılları arasına yönelik uygulanmıtır. Üç ayrı bileenli tahminde en yüksek, düük ve normal eilim belirlenmitir. Her üç eilimde de Denizli de sıcaklık 2015 yılına kadar devamlı olarak artı gösterecei öngörüsüne ulaılmıtır. Artı miktarı 0,3 o C olacaı, aynı zamanda en düük ve en yüksek artı miktarı tahminlerinin sonuçları da sıcaklıın 0,3 o C artacaı yönünde öngörüler ortaya çıkmıtır (ekil 7 - Tablo 1). ekil 7: ARIMA modeline göre sıcaklık trend analizi ve deiimi. Denizli de sıcaklıktaki artıın teorikte buharlamadaki artıı da beraberinde getirmesi beklenir. Buharlamanın gelecekte nasıl bir eilim gösterecei, iklimin kurak veya nemli bir döneme mi gireceinin önemli göstergelerinden biri olacaktır. Sıcaklıa uygulanan tüm analizler buharlamaya da uygulanmıtır. Öncelikle serilerin duraan hale getirilmesi, daha sonra ise doruluk analizleri ile geçerlilii ölçülmütür. Denizli de otokorelasyon ve kısmi otokorelasyon analizlerinde 1975 de üst ve alt sınır deerleri aılmı ancak bu balangıç yılından sonraki dönemde korelasyon deerleri hep sınırların içinde kalmıtır. Korelâsyon katsayılarının devamlı olarak bu sınır deerleri arasında kalması güvenilirlik derecesini yükseltmitir. Yapılan testlere göre buharlama serisinin uzun yıllık gidii (ekil 8) belirlenmi, eilim yönünün belirlenmesi için otoregresif korelasyon fonksiyonu (ekil 9) ve parçalı otoregresif korelasyon fonksiyonu (ekil 10) diyagramlarından modelin hareketli ortalama taıması gerektii sonucuna ulaılmıtır.

7 358 ekil 8: Buharlama serisi. ekil 9: Buharlamanın otokorelasyonu. ekil 10: Buharlamanın kısmı otokorelasyonu. Denizli de sıcaklıktaki artı eilimi teorikte olduu gibi gerçekte de buharlama miktarındaki artıı destekler nitelikte olmutur. Yapılan analizler sonucu normal eilim tahminine göre buharlama miktarında sıcaklıkta olduu gibi artmanın olmasını öngörmektedir. Buharlama miktarında 2010 dan 2015 yılına kadar 1193 mm den 1416 mm ye kadar yükselecei ve uzun yıllık dönemde en yüksek deerin yaandıı 1976 yılındaki 1400 mm nin de üzerine çıkılacaını öngörmektedir. Normal deiim eilimi incelendiinde ise bu artı miktarının 130 mm olacaı sonucuna ulaılmıtır. Sıcaklık ve buharlama miktarları arasındaki korelasyon analizlerine göre sıcaklık ile buharlama arasında pozitif yönde anlamlı iliki çıkmıtır. Özellikle sıcaklıktaki 0,3 o C lik artı, buharlamadaki yaklaık 220 mm lik artıı beraberinde getirecektir (ekil 11 - Tablo 1). ekil 11: Buharlamanın trend ve deiimi.

8 359 Üçüncü iklim elemanı olan yaı içinde ARIMA veya Box-Jenkins tekniinin içerdii analizler ve aamalar uygulanmıtır. Öncelikle yaı serilerinin (ekil 12) analize uygun hale gelmesi için duraan seri haline dönütürülmesi ilemi gerçekletirilmitir. Daha sonra ise autocorrelasyon (ekil 13) ve partial autocorrelasyon (ekil 14) analizleri uygulanmıtır. Bu sayede yaı deikenliinin güvenilirlii ve aralıı belirlenmitir. Yaı için yapılan korelasyon analizleri ve güvenilirlik testlerinin limitleri hiçbir devrede amadıı, her devrede limitlerin arasında kaldıı, bazı dönemlerde verilerdeki dalgalanmanın genliine balı olarak sınır deerlere yaklatıı görülmütür. ekil 12: Yaı serisi. ekil 13: Yaıın otokorelasyonu. ekil 14: Yaıın kısmi otokorelasyonu. Denizli de yaı eilim analizlerine yaı miktarında çok az miktarda azalma olacaı, ancak aynı yaı miktarı 2015 yılına kadar çok deimeden ulaacaı sonucuna ulaılmıtır. Yaıtaki deiim eiliminin analizine göre ise 2010 yılından 2015 yılına kadar olan dönemde yaklaık olarak birkaç mm lik (5 mm) bir azalma öngörülmektedir. Bu deer ilk bakıta düük görünse de yaıtaki birkaç mm lik azalma, sıcaklıktaki ve buharlamadaki artı ile birlikte düünüldüünde Denizli de gelecekte daha kurak bir iklimin yaanacaı, küresel ısınma boyutunun ülkemizde Akdeniz iklim sahaları için öngörülen tahminlerle örtütüü görülmektedir (ekil 15 - Tablo 1).

9 360 Tablo 1: Box-Jenkins teknii analiz sonuçları. ekil 15: Yaıın trend analizi ve deiim eilimleri. 3. Tartıma Günümüz dünyasında ortaya çıkartacaı sonuçlar itibariyle küresel iklim deiimleri en çok tartıılan konular arasındaki yerini korumaktadır. Bu nedenle bölgesel ve yerel alanlardaki deiim eilimlerine yönelik tahmin analizleri önem kazanmıtır. Gelecee yönelik iklimdeki eilimleri belirlemek için deiik yöntem ve teknikler kullanılmakta olup, genel anlamda birbirlerine yakın deerler vermektedir. Bu çalımada, ülkemizde Akdeniz klimi etki sahasında yer alan Denizli de sıcaklık, yaı ve buharlama miktarlarındaki deiim eilimleri Box- Jenkins teknii ile belirlenmi ve 6 yıllık eilim analizleri gerçekletirilmitir. Kuzey Yarımküre'nin yaz mevsimi ortalamaları dikkate alındıında, geçtiimiz son yıl en azından 1400 yılından günümüze kadarki dönemde karılaılan en sıcak yıllar olarak gözükmektedir (Apak ve Ubay, 2007, s ). Dünyanın çeitli yerlerinden alınan derin buz örneklerinden derlenen veriler, 20.yüzyıldaki ısınmanın en azından son 600 yıllık dönemin herhangi bir yüzyılında oluan ısınma kadar olduunu ortaya koymaktadır. Subtropikal kuak yaılarındaki azalma, 1970'li yıllarla birlikte Dou Akdeniz Havzası'nda ve Türkiye'de de etkili olmaya balamıtır. Yaılardaki önemli azalma eilimleri ve kuraklık olayları, kı mevsiminde daha belirgin olarak ortaya çıkmıtır li yılların baı ile 1990 lı yılların ortası arasındaki yaklaık yıldaki kurak koullardan en fazla, Ege, Akdeniz, Marmara ve Güneydou Anadolu bölgeleri etkilenmitir. Kuraklık olaylarının en iddetli ve geni yayılılı olanları, 1973, 1977, 1989 ve 1990 yıllarında olumutur (Türke vd., 2000, s. 2-4 ). Genel olarak Dou Akdeniz Havzası'nın ve Türkiye'nin yıllık ve özellikle kı yaılarında, 1970 li yılların baı ile 1990 lı yılların ortası arasında gözlenen önemli azalma eilimleri, bu bölgede etkili olan cephesel orta enlem ve Akdeniz alçak basınçlarının sıklıklarında özellikle kı mevsiminde gözlenen azalma ile yer ve üst atmosfer

10 361 seviyelerindeki yüksek basınç koullarında gözlenen artılarla balantılı olabilir (Türke vd., 2000, s. 2-5). Gelien teknolojiyle paralel gelitirilen iklim modelleriyle gelecek iklim senaryoları üretilebilmektedir. En gelimi iklim modelleri, gelecek 20 yılda 0.2 C/10 yıl oranında bir artıı öngörmektedir dönemi ortalama yüzey sıcaklıının, dönemi ortalamasına göre en iyimser senaryoda (B1) ortalama 1.8 C (1.1 C C ) ve en kötümser senaryoda (A1FI) ortalama 4.0 C (2.4 C C) artacaı beklenmektedir. Yaılarda, A1B senaryosuna göre yüksek enlemlerde azalma öngörülmektedir (Demir vd., 2008, s. 2-4). Bütün bu analizlere göre, ülkemizinde genel anlamda içinde bulunduu subtropikal kuakta sıcaklıklardaki artı, buharlamadaki artıı da beraberinde getirecek ve gelecekte daha kurak bir iklimin yaanmasına neden olacaktır. Denizli için yapılan analizlerde göstermitir ki; sıcaklıkta 6 yıllık dönemde 0,3 C lik artı, buharlamada ise 200 mm nin üzerinde artı beklenmektedir. Buna karılık yaıtaki genel eilimin çok fazla deimemesinin yanı sıra azda olsa bir azalmanın olacaı (5 mm) öngörülmektedir. Bu bulgulara göre, Akdeniz ikliminin hâkim olduu Denizli de yarı kurak iklimden, kurak iklime doru gidiin olduunu göstermektedir. Bu durum yerel ölçekte küresel ısınmanın önemli sonuçlarından biridir. SONUÇ Çalımada, duraan olmayan zamansal seriler eklinde devam eden verilerin analizinde kullanılan Box-Jenkins (ARIMA) teknii kullanılarak Denizli ye ait sıcaklık, yaı ve buharlama miktarlarındaki eilimler belirlenmeye çalıılmıtır. Tahmin aralıı 6 yıllık olup, 2015 yılına kadar gerçekletirilmitir. Denizli de sıcaklıa yönelik yapılan analizlere göre, gelecekte artı eiliminde olacaı sonucuna ulaılmıtır. Artı miktarı 0,3 o C civarında olacaı öngörülmütür. Bu durum ülkemizde Akdeniz Bölgesi için öngörülen eilimle örtütüü görülmütür. Aynı analizler buharlaamaya uyarlandıında sıcaklıktaki artı beraberinde buharlamada da artıla neden olmutur. Buharlama miktarında yaklaık olarak 130 mm lik artı olacaı ve uç limitlerin 1400 mm lere ulaacaı sonucuna ulaılmıtır. Teorikte sıcaklıktaki artı öngörüde buharlamadaki artıı salayacaı ve aralarında pozitif yönünde anlamlı ilikinin olduunu göstermitir. Yaıtaki eilim incelendiinde ise 6 yıllık dönemde, çok fazla bir deiim olmamakla birlikte 5 mm lik bir azalma öngörülmütür. Yaıtaki azalma ilk bakıta çok sınırlı olsa da sıcaklık ve buharlamadaki artıın etkisi ile yörede küresel ısınmanın etkili olacaı sonucuna ulaılmaktadır. Özellikle yörede su sıkıntısının ve kuraklıın gelecek yıllarda etkili olması olasılık dâhilindedir. Ayrıca model, küresel iklim deiiklii modelleri ile Akdeniz Bölgesi için öngörülen deerlerle aynı veya benzer eilimi vermitir. KAYNAKÇA APAK, Günay ve UBAY, Bahar (2007). Türkiye klim Deiiklii Birinci Ulusal Bildirimi, BOX, E. P. George ve JENKNS, M. Gwilym (1976). Time Series Analysis Forecasting and Control, Holden Day. DEMR, smail KILIÇ Gönül COKUN, Mustafa ve SÜMER M. Utku (2008). Türkiye de Maksimum, Minimum ve Ortalama Hava Sıcaklıkları le Yaı Dizilerinde Gözlenen Deiiklikler ve Eilimler, TMMOB klim Deiimi Sempozyumu Bildiriler Kitabı, s DOBRE, Ion ve ALEXANDRU, A. AnaMaria (2008). "Modelling Unemployment Rate Using Box-Jenkins Procedure, Journal Of Applied Quantitative Methods, S. 3. s HAMZAÇEB, Cokun ve KUTAY, Fevzi (2004). Yapay Sinir Aları ile Türkiye Elektrik Enerjisi Tüketiminin 2010 Yılına Kadar Tahmini, Gazi Üniversitesi Mühendislik-Mimarlık Fakültesi Dergisi, S. 19(3) s KADIO LU, Mithat (1997). Trends in Surface Air Temperature Data Over Turkey International Journal of Climatology, S. 17 s ÖZTÜRK, Kemal (2002). Küresel klim Deiiklii ve Türkiye ye Olası Etkileri, Gazi Üni. Gazi Eitim Fakültesi Dergisi, Cilt 22, S. I, s TOPÇUO LU, Kıvanç PAMUK, Gülay ve ÖZGÜREL, Mustafa (2005). Gediz Havzası Yaılarının Stokastik Modellemesi, Ege Üniv. Ziraat. Fak. Derg., S. 42 s

11 362 TÜRKE, Murat (1996). Spatial and Temporal Analysis of Annual Rainfall Variations in Turkey International Journal of Climatology, S. 16 s TÜRKE, Murat SÜMER, M. Utku ÇETNER, Gönül (2000). Küresel klim Deiiklii ve Olası Etkileri Çevre Bakanlıı, Birlemi Milletler klim Deiiklii Çerçeve Sözlemesi Seminer Notları,s TÜRKE, Murat (2002). klim Deiiklii: Türkiye - klim Deiiklii Çerçeve Sözlemesi likileri ve klim Deiiklii Politikaları Vizyon 2023: Bilim ve Teknoloji Stratejileri Teknoloji Öngörü Projesi, Çevre ve Sürdürülebilir Kalkınma Paneli Vizyon ve Öngörü Raporu.