Tıbbiye de bir Avusturyalı: Dr. Lorenz Mathuss Karl Rigler ( )

Transkript

1 Tıbbiye de bir Avusturyalı: Dr. Lorenz Mathuss Karl Rigler ( ) Yeşim IŞIL ÜLMAN Hastaneler müfettişi ve Mekteb-i Tıbbiye 1815 yılında Graz da doğan Lorenz Matthus Karl Rigler, yıllarında Viyana daki Joseph Akademisi nde tıp eğitimi görmüş, 1838 de İnsanlarda Kuduz Hastalığı adlı doktora tezini vererek mezun olmuştur. Hekim ve cerrah Rigler, 10 Ocak 1839 da Göz Kliniği nde Prof. Jaeger in asistanı olmuş, ayrıca doğum bölümünde ihtisas yapmıştır (1). Resim1:Padişah Abdülmecid, Galatasaray daki Mekteb-i Tıbbiye-i Şahane den ayrılırken (YIÜlman dijital arşivi) Fizyoloji ve tıbbi istatistik konusunda da yetişmiş bulunan Dr. Rigler, özellikle Sultan Mahmud tarafından 1823 de kurulan Maltepe Askeri Hastanesi nin reorganizasyonu, bu kurumdaki yüksek ölüm oranını (15 yıl içinde ölüm, mortalite % 25) düşürmek amacıyla Osmanlı hükümeti tarafından Avusturya dan davet edilmiş ve Ekim 1842 de Dr. Eder ile birlikte İstanbul a gelmiştir (2). Dr. Eder in Ocak 1844 te menenjitten ölmesi üzerine Rigler in yanına Dr. Reinvald ve Dr. Wartbichler adlı iki Viyanalı hekim, yardımcı olarak verilmiştir (3). Dr. Rigler, hastanede geniş çaplı önlemler alarak temizlik, havalandırma, ilaç dağıtımı ile eczane ve hastabakıcıların eğitimlerini yeniden düzenlemiştir. Tifüs, tüberküloz ve diğer hastalıklarla mücadelede etkili önlemleri uygulamaya sokmuştur Göreve başladığında ölümcül diyare konusunda uyarılmasına rağmen, bu vakaların bir kısmının tifo bir kısmının da barsak tüberkülozu olabileceğini düşünerek, bu yolda tedbirler almış ve başarılı olmuştur. Bunun üzerine Dr. Rigler, Padişah tarafından pırlantalarla süslü yüksek bir nişan ile ödüllendirilerek hastaneler genel müfettişliğine getirilmiştir (4). Askeri hastanelerde görev yapan pratik eczacıları, Tıbbiye nin Eczacılık Bölümü nden mezun eczacılarla değiştirmiştir. 18 Kasım 1845 te İstanbul da yaşayan Viyanalı bir hanımla evlenen Dr. Rigler in özel muayenehanesi de vardı (5).

2 Resim 2: Tibbiye'nin 1850'li yillarda bulundugu Hasköy'deki Humbarahane Kislasi (Mahmud Raif Efendi, Tableau des Nouveaux Reglemens de l'empire Ottoman, Constantinople, 1798) Öğretim kadrosunda yer almamakla birlikte, Galatasaray daki Mekteb-i Tıbbiye-i Adliye-i Şâhâne kliniğinde 1843 yılında, sternomastoid kasa yapılan subkutan tenotomi ile tortikolis ameliyatını gerçekleştirmiştir (6) yılında Osmanlı İmparatorluğu nda askeri hastane hizmetlerine dair bir yönetmelik hazırlamıştır (7). Altı yıllık çalışma süresi sonunda görevinin uzatılmasını isteyen Hastaneler Genel Müfettişi Rigler, Hekimbaşı Salih Efendi tarafından 1849 da Dr. Spitzer in yerine, Mekteb-i Tıbbiye Dahiliye Kliniği muallimliğine atanır (8). Dahiliye Klinik Şefi Galatasaray daki binanın yanmasından sonra 1849 yılında Humbarahane Kışlası na taşınan Mekteb-i Tıbbiye-i Şâhâne de 9. ve 10. sınıfta Dahili Hastalıklar ve Dahili Klinik derslerini veriyor, aynı zamanda Dahiliye Kliniği nin başında bulunuyordu (9). 20 Ağustos Haziran 1850 arasında Mekteb-i Tıbbiye Dahiliye Kliniği nde Dr. Rigler in servisinde tedavi altına alınan hastalarda saptanan hastalıkların, türleri, bunların şifa, düzelme, ölüm adedi ve yatış süresi, sayısal olarak, okulu yayın organı Gazette Médicale oe Constantinople da (GMC) yayınlanmıştır. Bugün enfeksiyon hastalığı olduğu bilinen sifilitik hastalıkların (dönemin anlayışına uygun olarak) ayrı bir kategori meydana getirdiği; kan hastalıklarının tek bir grup oluşturmayıp, enfeksiyon hastalıkları içine dahil edildiği; psikosomatik hastalıkların deri hastalıkları içinde incelendiği ilk bakışta dikkati çekmektedir. Müşahade altına alınan vakalarda, özellikle, solunum, kalp, sindirim ve intaniye hastalıklarının çoğunlukta bulunduğu; ölümlerin daha çok solunum sistemi hastalıklarından meydana geldiği görülmektedir. Oranlara bakıldığında, toplam yatış içinde tam şifa % 62, düzelme % 29, ölüm % 7 dir. Bazı deri hastalıkların asistan Dr. Agop tarafından okul arşivi için resimlendiği gözden kaçmamaktadır (10).

3 Resim 3: Mekteb-i Tibbiye Dahiliye Klinigi vaka istatistigi ( ) (GMC, Constantinople, Juin 1850) Lepra, Kolera ve Dr. Rigler Üsküdar Cüzamhanesi ndeki hastalar üzerinde yaptığı gözlemler ve konu ile ilgili literatür bilgilerinden yararlanarak hazırladığı Yunan Leprası isimli dizi yazısı ise 1849 da GMC da yayınlanmıştır. Bu konuda yazılmış kaynaklara başvurarak ve kendi gözlem ve tecrübelerine dayanarak kaleme aldığı bu yazı dizisinde Dr. Rigler leprayı, tüberküller oluşturan ve his kaybı yaratan olmak üzere iki türe ayırmaktadır. Her iki kategoride de hastalığı, başlangıcı, seyri, ortaya çıkardığı başlıca semptomlar, bedende meydana getirdiği deformiteler, eklenen diğer hastalıklarla prognozun ağırlaşması, ölümle sonuçlanan patolojik oluşumlar gibi çeşitli açılardan ele almakta ve ayrıntılı olarak tarif etmektedir. Yazar, hastalığın görülmesinin ve gelişmesinin sebebi ne olursa olsun tedavisinin bulunmadığını; ancak bazı durumlarda iklim değişikliklerine, yaşama ve beslenme tarzına bağlı olarak, ilerlemesinin geciktirilebildiğini, fakat tamamen ortadan kaldırılamadığını ifade etmektedir (11). İstanbul da 1847 ve 1848 yıllarındaki Kolera Morbus Salgını isimli altı bölümlük yazısı hastalık üzerinde ayrıntılı gözlemler ve değerlendirmeleri içermektedir (12) ve tek başına inceleme konusu olarak ele alınacaktır.

4 Resim 4: Dr. Rigler ve Dr. Wartbichler'in takip ettiği kırık vakaları (GMC, Constantinople, Décembre 1849) Kırık Vakaları, ortopedik fiksasyon aletleri, post-mortem incelemeler Dr. Wartbichler ile birlikte hazırladıkları Yıllarında Tedavi Edilmiş Kırık Vakaları adlı makalesinde, amacının, bu tür vakalarda hekimlere bilgi, beceri kazandırmak olduğu belirtilir. Söz konusu zaman diliminde, Mekteb-i Tıbbiye Kliniği ne, Avusturya Hastanesi ne, Maltepe ve Kuleli Askeri hastanelerine başvuran kişiler arasında, kırık tipleri, tedavi şekli ve süreçleri, tedavide başarısızlıklar ve başarılar, geliştirilen teknikler ve fiksasyon aletleri anlatılır. Bu yazılarda Dr. Rigler in ekstremite ablasyonu ve ampütasyonu gibi cerrahi operasyonlar da yaptığı anlaşılmaktadır (13). Rigler ve Wartbichler in çalışmalarında, kırık tedavisinde en temel nokta olan sabitleme ve hareketsiz kılma esasının kavranmış olduğu; fiksasyon ve askı tekniklerinin maharetle kullanıldığı; bununla da kalınmayıp, özellikle Wartbichler tarafından tedaviyi kolaylaştırıcı aletler geliştirilerek ya da mevcut aletler üzerinde ustaca bazı değişikliklere gidilerek, birlikte önemli başarılar elde edildiği anlaşılmaktadır. Problemli vakalar başarılı operasyonlarla tedavi edilmiş, organ kaybı tehlikesi olan birtakım vakaların da yerinde müdahalelerle sağaltılmış; cerrahi yöntemler doğru mantıkla tartışılarak, organ kurtarmaya veya daha az doku kaybı sağlamaya yönelik tekniklerin tercih edilmiştir. Dikkati çeken bir başka nokta da, ön tanılarının otopsi bulgularıyla doğrulanması ve bütün post mortem incelemelerin. Avusturya Hastanesi nde yapılmış olmasıdır. Bundan başka hekimler, kırıkçı çıkıkçıların müdahaleleri yüzünden, tıbbi tedavinin geciktiği, zorlaştığı, bazen de sakatlıkla sonuçlandığı ağır tablolar üzerinde özellikle dururlar ve yapılan yanlışlıkları anlatırlar. Rigler ve Wartbichler, bu tür şarlatanların faaliyetine dikkat çekerek, hem hekimlik bilgisinin önemini

5 vurgulamakta hem de tıbbi etik açısından duyarlı ve sorumlu bir davranış örneği sergilemektedirler (14). Aşağıda örneklenen dört vakada Dr. Rigler in dönemin tedavi anlayışı uyarınca tıbbi müdahalesi gözlenmektedir: 1. Vaka: Maltepe Hastanesi ne gelişinden kısa süre sonra Dr. Rigler bacağı araç tekerleği altında kalarak kırılmış bir topçu eri vakasını müşahede altına almıştır. Bacağı önce hareketsiz hale getirmiş, sonra sinir sistemini reanime etmiştir. On gün geçtiği halde hastada iyileşme olmamış, kaslarda iltihap gelişmiştir. Çaresiz kalan Dr. Rigler hastayı kalçadan ampüte etmiş ve sonuçta hasta hayatta kalmış ve iyileşmiştir. 2. Vaka: Bu vaka diğerleri gibi mutlu sonla bitmemiştir. Bacağı kırık durumdaki hasta Maltepe Hastanesi ne başvurmuştur. Hastaneye getirilmeden önce şarlatanlarca tedavi edilmeğe çalışıldığı için bacak kangrenleşmiş durumdadır. 17. gün kangren duraklamış, Dr. Rigler bacağı ampüte etmiştir. Ancak kangrenin etkisi ile hasta kaybedilmiştir. 3. Vaka: Dr. Rigler kötü tedavi sonucu kangrenleşmiş bir tibia kırığını iyileştirmeğe çalışmış, ama diz eklemine kadar yükselen kangren, femur kondillerini de etkisi altına almış ve vaka ölümle sonuçlanmıştır. 4. Vaka: Maltepe Hastanesi nde Dr. Rigler bir başka komplike tibia kırığı takip etmiştir. Yukarıdan aşağı oblik gelen kırık yüzeyleri diş vermiş, dantelleşmiş haldedir. Hasta yatırıldığı zaman bu yüzeylerde kuvvetli enflamasyon gelişmiş ve kaslar pürülan maddeyi emmiş durumda idi. Dr. Rigler bir uzatma aleti ile bacağı sabitlemiş ve günlerce sık sık soğuk duş yaptırarak enflamasyonu azaltmaya çalışmıştır. Yaptığı kesi ile cerahati akıtarak şişliği indirmiştir. Altıncı haftada tibianın iki parçası nekroze olmuş, nekroze alan kallus oluşturarak iyileşmiştir (15). Resim 5: Dr. Rigler'in Lepra hakkinda makalesi: GMC., Octobre - Décembre 1849.

6 Sultan Abdülmecid in göz hekimi Dr. Rigler 1852 yılında İstanbul daki Avusturya Hastanesi nin başına getirilmiş ve bu görevdeki başarılarından dolayı Franz Joseph nişanı ile ödüllendirilmiştir te Sultan Abdülmecid e başarılı bir göz ameliyatı yapmıştır. Osmanlı İmparatorluğu nda toplam 14 yıl hekimlik, hastanelerin reorganizasyonu, klinik hocalığı hizmetlerinde, Viyana Okulu nun temel ilkelerini yerleştirmeye çalışmış, 1856 da Graz a geri dönmüştür. Bu tarihten sonra Özel Tıbbi Patoloji ve Tedavi konulu çalışmasıyla Graz Tıp Fakültesi İç Hastalıkları Kliniği profesörlüğüne getirilir. Avusturya Tıp Dergisi (1843), Maltepe deki Türk Askeri Hastanesi (1843), Türkiye ve Halkı (1852) gibi eserleri vardır (16). Son kitabında o devirde Türkiye ye ait birçok tıbbi ve tabiat tarihi ile ilgili bilgiler, istatistikler ve etnografik notlar vardır yılında sol tarafındaki bir uyuşma şikâyeti ile tıbbi gözlem altına alınan Dr. Rigler, felç olmuş ve kendisine beyin tümörü tanısı konmuştur (17). Osmanlı Devleti nde önemli hizmetlerde bulunmuş bu başarılı hekim ve tıp hocası, 16 Eylül 1862 de 47 yaşında Graz da vefat etmiştir. NOTLAR (1) A. Terzioğlu, Prof.Dr.med.Lorenz Rigler, Türk-Alman Tıbbi İlişkileri, yay.: A.Terzioğlu, İst., 1981, s:199. (2) Alois Kernbauer, Lorenz Rigler, İstanbul ve Tıp Coğrafyası, Türk-Avusturya Tıbbi İlişkileri (ed.: Terzioğlu, Lucius) İstanbul 1987, s: ; Helmut Tritthart, Lorenz Rigler und Seine Verdienste für die Entwicklung der Medizinschule Galatasaray der Medizinschule Galatasaray, Mekteb-i Tıbbiye-i Adliye-i Şâhâne ve Bizde Modern Tıp Öğretiminin Gelişmesine Katkıları, (ed.:a.terzioğlu-e.lucius), İstanbul 1993, s: 82-84; A.Terzioğlu, Galatasaray daki Mekteb-i Tıbbiye-i Şâhâne nin Tesisi ve Bizde Modern Tıp Öğretiminin Gelişmesinde Önemi, ay.es., s: 18; Y.I.Ülman, a.g.t., s: 52. (3) A. Terzioğlu, Prof.Dr.med.L.Rigler, a.g.e., s: 199; Y.I.Ülman, a.g.t., s: 52. (4) Trithart, a.g.m., s: 86. (5) Terzioğlu, a.g.m., s: 200. (6) Yeşim Işıl Ülman, a.g.t., s: 43. (7) Ay.es., s: 51. (8) Ecole de Médecine, GMC, Première Année, Octobre 1849, s: 38. (9) Rapport sur les Travaux de l École de Médecine de Constantinople pendant la 12ème année scolaire (1850), GMC, Deuxième Année, No: 2, Juin 1850, s: 16; Rapport sur les Travaux de l École de Médecine de Constantinople pendant l année scolaire , Journal de Constantinople,Écho de l Orient(JCEO), No: 331, 24 Juin 1851, Rapport... pendant ; JCEO, No: 382, 19 Juin 1852; Rapport... pendant , JCEO, 4 Juin (10) Mouvement de la Clinique Interne de l École Impériale de Médecine, GMC, deuxième année, No.2, Juin 1850, s: (11) Prof. Rigler, De La Lèpre des Grecs, GMC., Octobre 1849, pp: 1-10; Novembre 1849, pp: 1-5; Décembre 1849, s: (12) Prof. Rigler, Épidémie du Choléra Morbus à Constantinople en 1847 et 1848, GMC., Janvier 1850, s: 22-31; Février 1850, s:1-11; Mars 1850, s: 5-16; Mai 1850, s:1-14; Juin 1850, s: 1-7; Juillet 1850, s: (13) Professeurs Rigler et Wartbichler, Histoire des Fractures Traitées depuis 1845 jusqu à 1850, ibid., Novembre 1849, s: 25-33; Janvier 1850, s: 1-8; Mars 1850, s: (14) Yeşim Işıl Ülman, Gazette Médicale de Constantinople un Tıp Tariimizdeki Önemi, İ.Ü. Sağlık Bilimleri Doktora tezi, İstanbul 1999, s: (15) Ay.es., (16) H. Tritthart, a.g.m., s: (17) Terzioğlu,a.g.m., s: 200.