H aik Eğitimi ve Toplum Kalkınm ası Açısından K ö y Enstitüleri

Transkript

1 H aik Eğitimi ve Toplum Kalkınm ası Açısından K ö y Enstitüleri Prof. Dr. Cevat GERAY* Köy Enstitüleri hareketi, yalnızca bir ilköğretim seferberliği ve İlkokul öğretmeni yetiştirme girişim i olmaktan öte, kırsal yaşamda istenen kalkınm anın dizgeli bir halk eğitim i ve toplum eğitim i yaklaşım ı olarak toplum kalkınm asının eğitsel boyutunu oluşturm uştur.1 Yerel girişkenliğin ve önderliğin halkın çabalarını örgütlemede, özellikle kooperatifçilik yoluyla ekonom ik sorunlara çözüm getirm e de Köy Enstitüleri girişim inden alın aca k dersler vardır Köy Enstitüleri ve okulları kırsal alanda tcplum kalkınm ası ve halk eğitim i özekleri olarak çe şitli görevler, sorum luluklar yüklenmişlerdi : c) Köy eğitmen ve öğretm enlerinin okul ve kurslarla ilgili görev ve yetkileri; 1. Köy okulunun, işliğinin yapılışında ve bahçesinin kuruluşunda çalışm ak, bu okullara verilen tarla ve öbür üretim araçlarını iyi biçim de korumak, hayvanlara bakm ak ve onları üretmek, 2. Okula ayrılan toprakları örnek olabilecek biçimde işlemek, boş bırakm am ak, 3 Köy Okulu işliğini köylülere de yararlı olabilecek biçim de lemek, 4. Köyde öğrencilerin eğitim ve öğretim iyle ilgili her türlü önlem leri alm ak ve aldırtm ak, 5. öğrencilerin sağlığına sakıncalı durumları önlemeye ve g i derm eye çalışm ak, bunun gerektirdiği önlem leri alm ak ve aldırtm ak, 6 Teftiş bölgelerine giren köylerin okullarını yapmak, fidanlıklarını kurm ak gibi elbirliği isteyen işlerde birlikte çalışm ak ve y a r dımlaşmak. b) Köy eğitmen ve öğretm enlerinin köy halkını yetiştirm ekle ilgili görev ve yetkileri ş u n la rd ı: 1. Köy halkının ulusal kültürünü yükseltmek, onları toplumsal yaşam ı açısından çağın koşullarına ve gereklerine göre yetiştirmek. 2. Köyün ekonom ik yaşam ını geliştirm ek için tarım, sanat, teknik alanlarında köylülere örnek olabilecek işler yapmak, okullarda sergiler açm ak, uygun yerlerde panayırlar açılm asına yardım etmek; Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler ve Eğitim Fakülteleri öğretim Üyesi, S B F Dekanı. 4

2 üretimin artırılm ası ve ürünlerin değerlendirilm esi, Köy iş yaşam ı nın canlandırılm asıyla ilgili önlemlerin alınm asında köylülere gereken yardım larda bulunmak, gidip gelinm esi olanaklı yerlerdeki pazar. sergi, panayır, fuar, müze gibi ekonomik yaşamın gelişmesiyle ilgili kuruluşlarla balkı ve öğrenciyi ilgilendirmek, onların buraları gezm elerine yol göstericilik etmek, orm ancılığa ilişkin bildirilerin artırılm asına çalışm ak ve orm anların yararlarını ve korunm alarını anlatmak. kurulmuş köy ormanlarının bakımıyla korunmasında yeniden kurulacakların kurulm asında yardım etmek; 3 Köyde ve yakın çevrelerde bulunan tarihsel yapıtları ile memleket güzelliklerini oluşturan doğal ve uygulayım sal değere sa hip yapıt ve anıtların onarılması; soyunun tükenmemesi ve körelmemesi gereken hayvan ve bitki cinslerinin saptanm ası ve korunm a sıyla ilgili işlerde muhtarla, köylülerle ve ilgili öteki kuruluşlarla bir arada çalışm ak; 4 «Köy halkının m utluluk ve felaketiyle ilgili tüm işlerde» e l den gelen her türlü yardımı yapmak, gerekli koruyucu önlem leri a l mak ve bu gibi durum larda hükümet örgütlerini ilgilendiren işleri z a manında yetkililere bildirmek; 5 Devletin ve köy hclkının kamusal yararı ve alın yazgısıyla ilgili Ulusal Savunma, imece, asker ailelerine yardım, arman ve köy yangınlarını söndürme, ortaklaşa tarım ve taşıt araçları edinme, her türlü kooperatifleri kurma ve işletm e gibi konularda köylülerle işb irliği yapm ak ve bu işlerin isterlerine göre çalışm ak; 6 Çevreye sa ğlan acck araçlara göre köy gençlerinin yüzücü, kayakçı, güreşçi, binici, atıcı, avcı, bisiklet, m otosiklet ve traktör kullanıcı gibi hareketli ve ccnlı niteliklerde yetiştirilm eleri için gereken her türlü girişim lerde bulunmak, olanaklı bulunan önlem leri alm ak ve bunların gerçekleşm esi için çalışm ak. Görüldüğü gibi, Köy Enstitü ve okulları birer toplum kalkınması ve halk eğitimi özeği niteliğine büründürülmek istenmişti. 1973'te çıkarılan Milli Eğitim Temel Y a sa sı nın öngördüğü «Örgün eğitim İle halk eğitim inin tüm leşikliği» ilkesi yaklaşık 30 yıl önce Köy Enstitüleri hareketiyle uygulamaya konulmuştu. Yerel toplumla sıkı, sürekli ilişkiler kurarak sorunlarını çözm esinde yardım cılık etmek yanında yeniliklerin benimsetilmesi, yaygınlaştırılm ası ve uygulanmasında eğitmen ve öğretm ene önderlik, yol göstericilik yapm ak görevi yüklenmişti. Böylece, öğretmenin, yalnızca öğrencileri yetiştirm ekle yetinmeyerek okulun çevreye, yetişkinlere de yönelm esi isteniyordu. Köy ilkokullarım tümleyici nitelikte öngörülen «bölge okulları», gerçekte hem eğitim hizmetlerinden daha çok sayıda köy insanının yararlandırılm ası, hem de dağınık olan ve küçük birimlerden oluşan 5

3 6 yerleşm e düzeninin aksaklıklarının giderilmesi, böylece çevresine can lılık getirecek çe kici kırsal yerleşm e özeklerinin geliştirilm esi konusunda gerçekçi bir yaklaşım ı yansıtıyordu.3 Tarıma elverişli bucak özeklerinde ya da köyü içine alar ve aranan koşullara elverişli olan özeksel konumu olan bir köyde a çılan bölge okulları eski «Köy Yatılı Okulları»ndan farklı, çok yönlü. çok am açlı halk eğitim i ve örgün eğitim kuruluşu idi. Bölge okulu yoluyla geliştirilecek kırsal yerleşm e özeklerinin son yıllarda beş yıllık planlara ve parti izlencelerine giren «merkez köy» ya da «köykent» kavram larının tem elini oluşturan temel öğelere öncülük ettiği a çıkça görülm ektedir. K ooperatifçilik Köy Enstitüsü izlencelerinde kültürel konular arasında, son sınıfta haftada 1 saat üzerinden kooperatifçilik dersi yer alıyordu. H er Enstitüde bir kooperatif kurulm uştu. Bu kooperatiflerde öğ rencilerin uygulama yapm aları, öğrencilerde karşılıklı görev ve dayanışm a ruhunun geliştirilm esi am açlanm ıştı. Yönetim inde öğretmen, öğrenci ve halk üçlüsünün tem sil edildiği bu kooperatiflerin, öğrenciler için bir uygulama alanı olduğu g i bi, çevre halkına, öğrencilere, öğretmenlere hizmette bulunuyordu, kooperatifler, bir yandan enstitü bölgesindeki okulların araç gereç gereksinim lerini, öte yandan, köylünün tek başına edinem eyeceği kimi temel maddeleri ve tarım araçlarını ucuza sağlıyordu. Bu arada köylünün ürünlerini pazarlam ada da yararlı oluyordu. Pazarören ve Akçadağ Köy Enstitülerindeki kooperatif örneklerinin bu açıdan başarılı birer örnek olduğuna ilişkin basılı kaynaklarda geniş bilgilere rastladık. Bu örnekleri kısaca gözden g e ç ire lim : Üçüncü kuruluş yılı olan 1943'te, Pazarören Köy Enstitüsünün 850 öğrencisi, öğretmen, usta öğretici ve görevlisi, 8-10 işçisi vardı.3 Çevresinde 31 köy bulunuyordu. Fakat 00 nüfuslu merkez köy ile çevre köyler halkının kooperatifçiliğe ilişkin h içb ir b ilgisi yoktu. Köylüler başlangıçta kooperatifin neler yapabileceğini uzaktan seyrediyorlardı. Tuz, sabun, şeker, kahve, üzüm gibi günlük gereksinm eler b a k kallardan sağlanıyordu. Bakkal sayısı 2'den 3'e çıkm ıştı. İstediği fiyatla ve istediği gibi sa tış yapıyordu. En kirlisini, çürüğünü satıyorlardı ö ğ re n cile r İle parası yetm eyenler, gelm eyenler borca a lış ve riş yaparlardı Başlangıçta kooperatifin üyesi, 850 lira ana parası vardı.

4 7 1944'te bir kooperatif evi yapıldı. Anam al TL.'ye. üye s a yısı 925 e çıktı. Enstitünün karşısındaki bakkallar eldekini satıp bir köşeye çekilm eğe başladı. 3 dükkân kapandı. Yerlerini enstitü sa tın aldı. İlk yıl sonunda 54 bin liralık a lış veriş yapılmış, % 4-5 oranında bir gelir artığı sağlanm ıştı. Döner anamal işletm esinin kamyonları kiralanarak Ürgüp ten üzüm. İstanbul dan defter, kitap, kalem getirterek üyelerinin yararlanm asına sundu. Toptan dana, sığ ır alıp sucuk, pastırm a yaptırıldı. Enstitünün tarım işletm esinde artan ürünleri (Sebze, meyve, süt yoğurt) pazarlandı. Kimi komşu ilçe köylerinde şubeler açıldı. 31 köyde tekel b ayiliğini kooperatif yüklendi. Süm erbank sa tış m utem etliğini alan kooperatif, belli temel gereksinim maddelerini köylünün ayağına götürüvordu. Köylünün ürünlerini de pazarlayan kooperatif ihalelere de giriyordu. Kredi de artmıştı bin liralık eşyayı borca a labiliyordu, 1946 da yıllık c iro TL.'yi buldu. Kooperatif öğretim e yardım cılık yanında birlik ve biraradalık ruhunun gelişmesinde, köyün gelişm esinde yararlı olmuştu. A şırı kârla sa tış yapm ağa alışanların hoşuna gitm eyen kooperatife karşı iftira ve yakınm a girişim leri olduysa da bir sonuç çıkm adı. Akçadağ Köy Enstitüsünde Kooperatif büyük bir satış m ağazası durumuna gelm işti.4 Yulardan pulluğa, tuzdan konserveye, kitaptan okul eşyasına değin herşey satılıyordu. Eksiltm elere girerek, E n s titüye yiyecek ve yapı ara ç gereçlerini sağlıyordu. B cylece müteahhitlere yol görülmüştü da 733 üyesi, TL. anamalı vardı. Üyelerden 136 sı köylü idi. Tarım ilaçları ve araçları uzak köylerden sipariş almaktaydı. Enstitü basımevini kooperatif işletirdi, işliklerde yapılan ders araç gereçleri köy okullarının gereksinm elerini karşılam akta yararlı oluyordu. Okul uygulama bahçelerine tohum, fidan ve tarım araçlarını kooperatif sağlıyordu. Urfa, Mardin, D iyarbakır köylerinden sip a rişler kooperatife geliyordu. Böylece Enstitüler, toplum kalkınm asının örgütsel boyutunu oluşturan kooperatifleşm enin gelişm esine önem li bir katkıda bulunm uşlardır. Köy Enstitüsü Ç ıkışlı Öğretm enlerin Ö tekilerle K arşılaştırılm ası 1976 yılında Ankara'daki 212 ilkokuldan adçekm eyle seçilen 10 okulda görevli 328 öğretm enden köyde iki yıldan çok çalışm ış olan-

5 8 lar (% 73 ü) arasından rastlantısal bir örneklemeyle saptanan yarısı bayan 40 öğretmen üzerinde yaptığımız bir anket uygulaması Köy Enstitüsü çıkışlı öğretmenlerin ötekilere göre halk eğitimi ve toplum kclkınm ası açısından daha etkin, daha başarılı olduklarını kanıtlamıştır. Köy Enstitülü öğretm enlerin köyde daha uzun süreyle kalıp hizmet verm iş oldukları anlaşılıyor. Ankete verilen yanıtlara göre Köy Enstitüsü ç ık ışlı öğretm enlerin köye ve köylüye yönelik işlerdeki etkinlikleri öteki öğretm enlere göre k arşıla ştırılm a ya cak denli ağır basmaktadır. Gerçekten, Köy Enstitülü öğretmenlerin çoğu köylünün iş bulm asında yardım cı olabildikleri; köylünün devlet kapısındaki iş le rini bitirmesine yardım cı olabildikleri; meslek ve sanat kursları açtıklcri; köylüye çe şitli bilgileri verebildikleri, doğal güzelliklerin, orm anların korunm asında; ev ve el sanatlarının geliştirilm esinde, ta nıtılm asında başarılı oldukları; köyde dirlik düzenliğin kurulm asında etkili olabildikleri; köylüyü boş inançlardan kurtarm aya yardım ettikleri; beslenme, çocuk bakım ı ve sağlık konularında köylüye yardım ettikleri; okulun işlerine köylünün katkısını sağlayabildikleri; köyün sorunlarını çözm esinde köylüye yol gösterdikleri a n la şılm a k tadır. Enstitü Ve Köylü İşbirliği Köy Enstitüleri hareketi, devlet-köylü işbirliğine dayalı bir girişimdi. Bu yönüyle A n a ya sası uyarınca planlı dönem e g irildikten sonra köy kalkınm ası için öngörülen halk-devlet işbirliğine d a yalı toplum kalkınm ası yöntemi, gerçekte ilk kez Köy Enstitüleri ile Türkiye'de uygulam aya başlam ıştır. ö ğretm enin toplum kalkınm asındaki görevlerinin başında «köyün ekonom ik yaşam ını geliştirm ek için köylülere örnek olaca k iş ler» yapm ak geliyordu. «Köylüye yapılacak işleri ağırlık getirmeden gönül hoşluğu ile yaptırmak», ilkesi benim senm işti. Köyde uygulanan öğretim ve eğitim her öğrenciyi köyün toplum sal işlerinde tcplum yararına bireysel çalışm aya ve kom şularla iş birliği yapm aya içten istekli durum a getirm eliydi. Yasanın çe şitli m addelerinde «birlikte çalışm ak», «yardımlaşmak», «işbirliği» yapmak gerektiğini anlatan önerm eler yer alm ıştı. Köy Enstitüleri ve okullarının, bunlarla ilgili öteki yapıların ya pımı. bakım ı ve onarım ında köylünün boşduran işgücünden yararlanılm ası düşünülm üş, bu am açla yasal düzenlem eler yapılm ıştı.

6 Köy halkından olan ya da altı aydan cok süredir köyde yerleşm iş bulunanlardan 18 yaşını bitiren ve 50 yaşını geçm eyen her yurttaşın köy ve bölge okullarının yapılm asına, bu yapılara su sağlam masına, okul yollarıyla bahçelerin yapılm asına, onarılm asına ilişkin işler bitirilinceye değin yılda en çok yirmi gün çalışm ası zorunlu tutulmuştu. Çalışm a günlerinin köylünün tümünün iş ve hasat gibi geçim ve ekonom ik durum larının düzenini bozm ıyacak biçim de yapm a ve görülecek jşe elverişli aylarda olm asına özellikle dikkat edilm esi ön görülm üştür. Sözü edilen işlerin gerçekleştirilm esi için köylüler, eğitmen ve öğretm enlere yardım etm ek ve onlarla işbirliği yapm ak göreviyle yükümlüydüler. Köy Enstitüsü ve okullarıyla ilgili olarak öngörülen bu im ece yükümlülüğünün uygulanmasında çeşitli zorlam alara başvurulduğu, 18 köyün gücünü aşan ölçüde bir katkının köylüden istendiği, yöresel olarak sağlanam ayan araç gereç, proje konularında devletçe akçalı ve teknik yardım sağlanm adığı, bunun köylüler üzerinde olum suz etkiler, yer yer tepkiler yarattığı gözlem lenm iştir.5 Bu gibi durumlarda köylünün alın terinin karıştığı bu okulları benim seyip sahip çıkm a ması, çocukların ı gönderm em esi, bakım ve onarımma katkıda bulunm am ası gibi sonuçların ortaya çıktığı belirtilm ektedir. Yönetim in yanlış tutumundan doğan kimi hoşnutsuzluklarla birlikte bu yanlış uy gulam alar, Enstitülere karşı çıkan g ü d e rc e abartılarak siyasal sö mürü konusu olarak kullanılm ıştır. Köy Enstitüleri döneminde imece tek yanlı olarak öngörülm üş de ğildi. Köy Enstitüsü öğretm enlerinin, öğrencilerinin, eğitmen adaylarının, her ders yılında 20 günü geçm em ek üzere köy işlerinde ç a lışm aları yasayla öngörülmüştü. Enstitü öğrencilerinin im eceye katılm aları sonradan kimi yazarlarca eleştiri konusu yapılm ıştır.6 Önderlik Yerel girişkenliğe ve önderliğe ayrı bir önem veren toplum kalkınm ası yöntem inin bu ilkesi Köy Enstitüleri hareketiyle yirmi yıl önceden çok güçlü biçim de gerçekleştirilm iştir. Köy Enstitülerinin yerel önderlik konusundaki katkısı üç yönlü olm uştur : 1 Köy Enstitüsünden yetişenler, köyünde öğretm enlik yan da «toplum önderi» olarak da görevlendirilm işlerdi. 9

7 10 2 Öğretm en köyde yerel önderleri ortaya çıkarm akla, yetiştirm ekle ve onlarla işbirliği yapm akla görevliydi. 3 Köyde bulunm ayan ustalık isteyen işlerde uzm anlığını uygulam ak. tanıtm ak ve yaym ak durumundaydı. Yasayla öngörülen görevliyle öğretmen, köy toplum uyla sıkı ilişkiler kurarak onların sorunlarını ele alıp çözüm yolları bulmalarına, güçbirllği etm elerine, devlet kuruluşlarıyla ilişk ile r kurm alarına yardım cı oluyordu. Ö te yandan, onların örgütlenm elerine, kooperatifleşm elerine önderlik ediyordu. Öğretmen, öıgütleyici, yenilikçi bir önder olm ak yanında, m arangozluk, tarım cılık, hayvancılık, duvarcılık gibi işlerde gerekli bilgi, beceri ve yeteneğe sahip «usta-önder», «uzman-önder» niteliği taşıyordu. Köy Enstitüleri, hizm et alanına giren illeri içeren bölgeyi, köylerini, halkını tanımak, ilişkiler kurmak, gizil güçleri, yerel kaynakları harekete geçirm ek am acıyla araştıım a, planlam a ve örgütlem e, yayım işlevleri yüklenm işti. 25 Köylünün, köy topluluğunun bir üyesi olarok tek başına, ça resiz kalm asını önleyecek biçim de im eceleşm esir.e, yardım laşm asına, birlikte çalışm asına uygun eğit m ve öğretim yöntemlerini bulup geliştirmek, enstitülerde çalışanların en önemli işleri arasında yer alm alıydı. Köy enstitülerinin en önem li işlevlerinden biri bölgenin bir kültür, sanat, araştırm a özeği olm a yanında yayıncılık işlevi de ilgi ç e kiyor. Başta Yüksek Köy Enstitüsü olmak üzere çeşitli enstitülerce yayınlanan dergiler, hem yerel kültür ve sanat değerlerini, hem de çevreyle ilgili araştırm a sonuçlarını yansıtan zengin bir içerik taşıyordu. Sonuç : Köy Enstitüleri uygulaması kuşkusuz köy kalkınm ası ile eğitim arasındaki ilişkiler açısından çok önem li sonuçlar doğurmuştur, ö z e t le belirtm ek gerekirse - Enstitüler, köy çp cukları için fırsat eşitliği sağlâm ıştır. Köylünün. öğrencilerin işgücünden de yararlanıldığından eğitim in yüksek m aliyeti düşürülm üştür. Köyün kalkınm ası için gerekli yerel önderlik, köyle ilişiği kesilm eden eğitilip köye gönderilen, köy toplum unu en iyi tanıyan önderlere bunun için yararlı becerilerle donatılm ış olan köylü gençlere geçm iştir.

8 Enstitüler, çevre ve köy araştırm alarıyla köyle ilgili bilgilerimizi genişleten, köy araştırm alarını başlatan, yayan m erkezler o l muşlardır. Halkın kültür, sanat, folklor değerlerinin ortaya çıkarılm a sın da. tanıtılm asında Enstitülerin büyük katkısı olmuştur. Köy gerçeklerini bilen, köyü seven, köyden yetişm iş olan yeni bir aydın türü türem iştir. Köy Enstitülerinden çıkan yazarlar, gerçe kçi köy yazınının yaratılm asında öncülük etm işlerdir. Enstitüler, çevrenin ekonomik, toplumsal, kültürel yaşamını etkileyen kalkınm a m erkezleri durumuna girm işlerdir. Çevreye örneklik edecek ekonom ik girişim leri, öğrencisiyle, öğretm enleriyle iş likleriyle bir üretim birimi oluşturan Enstitüler verm işlerdir. Enstitüler, köyde toplum sal yapının değişm esi, köylünün uyanması, sorunlarına sahip çıkm ası için egemen güçleri tedirgin eden yerel önderleri yetiştirm eleri, çevreye dönük okul kavram ını uygulamaya koydukları, bunun sonucunda çıkarları bozulacakları ürküttüğü için kapatılm ışlardır. 11 Dipnotları: 1. «Toplum Kalkınması» kavramıyla ilgili daha geniş bilgi için Bkz. Fehmi YAVUZ, Memleketimizde Toplum Kalkınması, (2. Bası) Ankara TODAÎE Cevat GERAY, Halk Eğitimi (genişletilmiş 2 bası) A. U. Eğitim Fakültesi, Ankara, 1978, s Cevat Geray Kövc Yönelik Çalışmalar, TODAÎE, Ankara Şevket GEDİKOCrLU, Köy Enstitüleri. Ankara Raif İNAN, İskân ve Şehircilik Haftası Konferanstan, Ankara Şevket GEDİKOGLU, a. g. y. s Şerif TEKBEN, «Kooperatif Çalışmaları», Tonguç'a Kitap, İstanbul 1961, s. 312, Fehmi YAVUZ, Köy idarelerimizin Mâliyesi, Ankara, Kemal TAHÎR, Bozkırdaki Çekirdek, İstanbul, Asiye ELİÇİN, «Sosyalist Açıdan Köy Enstitüleri» Ant 1969 s Türk Eğitim Derneği 3. Eğitim Toplantısında bilim adamlarınca sunulan bilimsel bildirileri içeren ve Dr. Nizamettin Koç tarafından baskıya hazırlanan «ÇOCUK ve EGlTlM» adlı yapıt, Dem eğim iz Bilim Dizisinde yayınlanm ış bulunm aktadır. Fiyatı 150 TL.'dır. O kurlarım ıza saygıyla duyururuz.