Yıl: 3, Sayı: 6, Mart 2016, s

Transkript

1 Yıl: 3, Sayı: 6, Mart 2016, s Ayça ALPER AKÇAY 1 DIŞAVURUMDAN YAPISALCILIĞA MERZ YAPISI Özet 16. yüzyılda dini konuları tasvir eden ve sanattan çok zanaat olarak kabul edilen resim, daha sonraki dönemlerde konu yelpazesini değiştirerek daha özgün ve özgür resimler olarak hayat bulmaya başlamıştır. Böylelikle özgürlüğü elde etmiş olmanın dışında, büyük bir kazanç olarak zanaat statüsünden kurtulup, düşünce ve aktarımlarında özgür sanat eserleri ve sanatçılar ortaya çıkmıştır. Resim zamanla boyut kazanarak nesneye dönmeye başlamış, sanatçılar artık kübizm kolajını kullanma yolunda büyük bir adım atmıştır. Picasso nun ve Braque nin kağıt kolajları, sanata yeni bir soluk getirmiş ve farklı yaklaşımlara yol açmıştır. 19. yüzyıl dışavurumu ile birlikte Sanatçı toplumsal açıdan önemli bir kimlik haline gelmeye başlamıştır. Sanatla insanların gündelik hayatları arasında, duygular üzerinden bağ kurmaya başlamıştır. Sanatın duygusal yaklaşımı, insanların duygu aktarımı üzerinde etkili olmaya başlamıştır. Bu noktada sanatçı çalışmalarını alışılagelmiş kalıplara sokmak zorunluluğundan kurtulmuştur. Artık ne resim ne de heykel olarak adlandırılamayacak olan; sanatçının toplumun ve izleyicinin duygularını ifade eden, bazen kağıt parçaları bazen de cam kırıkları ya da kumaş parçaları gibi materyallerle oluşturulan, tuval yüzeyi dışında hayat bulan eserler oluşmaya başlamıştır. Dışavurumdan, yapısalcı (konstrüktif) bir yaklaşıma doğru yol alırken dikkati çeken özel çalışmalardan biri, Kurt Schwitters in Hannover de yapımına başladığı, Norveç ve İngiltere de daha küçük örneklerini oluşturduğu Merz yapısıdır. Bu çalışmada, Merz yapısı ele alınarak, inşa edilen bu sanat eserinin malzeme kullanımı, sanatçının dışavurum gücü ve sosyo-psikolojik boyutu; oluşmuş olan sanat eserinin bir sonraki kuşakta yaratmış olduğu olumlu tutum hakkında bir inceleme yapılmıştır. Anahtar kelimeler: Birleştirme, Kurt Schwitters, Yapısalcılık 1 Yrd. Doç., Atatürk Üniversitesi GSF Resim Bölümü., ayca.alper@atauni.edu.tr

2 Ayça Alper Akçay MERZ DESIGN FROM EXPRESSION TO CONSTRUCTIVISM Abstract Painting, which described religious issues and was considered as a craft more than art in sixteenth century, started to revive with more authentic and freer paintings by changing range of subject in the following periods. Thus, apart from having this freedom, it got rid of being just a craft and then artworks and artists, which had freedom in thinking and transfer, emerged. Painting started to go towards to the object by gaining a dimension and artists took a big step forward to using cubism collage. Paper collages of Picasso and Braque brought a fresh breathe to the art and led to different trends. With the expressing of nineteenth century artist started to be an important identity in terms of society. It started to bring connections with people s ordinary lives through feelings. This emotional approach of art started to be effective on emotion transfer of people. At this point artists discharged of stereotyping their works to ordinary moulds. After this, artworks, which were called neither painting nor sculpture and express emotions of the artist, the society and the audience and were sometimes applied on materials like piece of sheet, pieces of glass or piece of cloth, started to be created. One of the most important special artworks while proceeding from expression to constructivism is Kurt Schwitters s merz design which he started in Hannover and created its smaller examples in Norway and England. In this study, material application of the artwork, expression power and socio-psychologic dimension of the artist and positive attitude which composed artwork have on the next generation was studied by discussing merz design. 186 Keywords: Assemblage, Kurt Schwitters, Constructivism Kurt Schwitters ve Merz Yapısı Kurt Schwitters, mekan düzenlemeleri ile tanınan ve bu düzenlemeleri yaparken kolaj ve birleştirme kullanan ressam ve aynı zamanda şairdir. Hannover de güzel sanatlar okulunu bitirdikten sonra Dresden ve Berlin de eğitim gören Schwitters, I. Dünya Savaşı na katılmış ve 1919 da yerleştiği Hannover de Merz adını verdiği sanat yaklaşımını geliştirmiştir (Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi, 2008: 1378). Ressamın Hannover de oluşturduğu ve adına Merz adını verdiği bu yapının sanat tarihindeki ilk örneği olarak, 1912 yılında Picasso nun tuval üzerine yerleştirerek yapmış olduğu İskemle hasırı ile ölü doğa adlı çalışması gösterilebilir. Picasso nun çalışması, asamblaj adı verilen farklı malzemelerin bir araya getirilmesi tekniği ile oluşturulmuş ve teknik çalışmaya üç boyut katmıştır. Kurt Schwitters ise Picasso ile başlayan asamblaj tekniğini ve üç boyutlu kolajları boyamış, deforme etmiş ve üst üste bindirmiştir. Schwitters böylelikle çalışmasını üç boyutlu olarak tamamlamıştır. Schwitters genel olarak yapıtlarında, kolajlarında kübizmin ve Blau Reiter türü Ekspresyonizmin mirası olan bir özgürlüğü kullanmış ve bir yandan döküntüleri güzel yapıtlara dönüştürürken bir yandan da bu sanatın anlatım olanaklarını sınamıştır. Kolajlarından bazıları oldukça çarpıcı, hatta ürkütücü nesnelerdir (Lynton, 2009: 141). Ressam, çalışmalarında resmin nesneye dönüşmesi işini kolaylaştırmıştır. Zaten resmin nesneye dönüşmesi kolaj Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 3, Sayı: 6, Mart 2016, s

3 Dışavurumdan Yapısalcılığa Merz Yapısı sanatının gelişmesinde de önemli bir noktadır. Sanatçının dışavurum ve yapısalcı bir yaklaşım arasında sanat tarihinde önemli bir yer tutması bu çalışmalarla sağlanmıştır. Dışavurumun en güzel ifade biçimi olarak yapmış olduğu çalışmalarında, tesadüflerle oluşturmuş olduğu yerleştirmeler ressamın kimliği hakkında, araştırmacı bir yapıya sahip olduğuna dair bir ipucu verir. Resim 1. Kurt Schwitters, Construction for Noble Ladies, Asemblaj, 103 x 83,3 cm, Schwitters, ilk kolaj çalışmalarını 1918 yılında yapmıştır. Bu çalışmalara saçma bulduğu bilet, şişe kapağı (mantarı), eski ayakkabı gibi sanat değeri olmayan şeyleri toplama sevdası ile başlamıştır yılında yapmış olduğu Noble Ladies (Asil Kadınlar) çalışması, ressamın büyük ölçekli çalışmalarından biridir. Huni, kırık tekerler, düzeltilmiş metal oyuncak tren, bilet ile oluşturduğu asamblaj soylu bir kadının portresini anlatmaktadır. Sanatçı bu çalışmada, bir ironi yaratarak kullanmış olduğu hurda parçaları ve asil bir kadını zıtlıkta buluşturmuştur. Kolajların bazılarında da lirik şiirin en güzel örneklerindeki incelikler görülür. Bunların döküntü ve süprüntülerden yapılmış olması bile bu niteliğini hemen yitirir. Ancak basılmış kağıt parçaları gibi nesnelerin niteliklerini görmezlikten gelemeyiz. (Lynton, 2009: 142). 187 Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 3, Sayı:6, Mart 2016, s

4 Ayça Alper Akçay Resim 2. Kurt Schwitters, Merzbild Rossfet, Horse Fat. Asamblaj, 20,4 x 17,4 cm, Sanatçı, Merz adını vermiş olduğu eserlerini atık maddelerden ve çöpten yaratmış, bu Merz resimlerine Merzbilder adını vermiştir. Merz resimlerine tahta, metal ve plastik parçaları yapıştırarak, çakarak veya bağlayarak tutturmuştur. Bu çalışmalardan 1919 yılında yapmış olduğu Merzbilder Rossfet de, çalışmaya adını veren Rossffet yazılı kağıt ve atık gazete parçalarının tahta zemin üzerinde boya ile oluşturmuş olduğu dokulu zemin ve katmanları daha belirgin olarak hissedilebilen at nalı ve çakılmış çiviler, ressamın kompozisyonu oluştururken yapmış olduğu kurgunun ne denli kuvvetli ve etkileyici olduğunu gözler önüne sermektedir. Schwitters in...kullanılmış otobüs biletlerini, gazete küpürlerini, kumaş parçalarını ve atılmış diğer şeyleri birbirine yapıştırarak oldukça zevkli ve eğlenceli buketler oluşturduğunu belirten Gombrich e göre (2011: 600), ressamın bu alışılagelmiş tuvalleri ve alışılagelmiş boyaları reddeden üslubu, I. Dünya Savaşı ndan sonra Zürih te başlayan, aşırı uç olarak nitelenen bir hareketle ilgiliydi yılları arasında görülen ve savaş sonrası Zürih te ortaya çıkan bir akım olan Dada, savaşın yarattığı karamsarlık ile her şeyin anlamsız olduğunu, gereksizliğini ve hiçliğini savunan bir anlayışa sahiptir. Schwitters in yaptığı şey, sanatın geleneksel kimliğinde, teknik ve uygulama yönteminde oluşturmuş olduğu yenilik, Dada anlayışı ile örtüşmekteydi. Fakat çalışmalarını bilinçli bir yolda sürdürmesi onu Dada mantığından uzak tutuyordu. Kurt Schwitters, aslında Hans Arp gibi soyut resimler yapıyordu ve resimler politika dışı bulunuyordu. Bu yüzden Berlin Dadası na kabul edilmedi. Anlamsızlık ya da anlam karşıtı bir biçem onun bilinçli olarak seçtiği bir yol olduğu için yapıtları Dada anlayışına paraleldi. (Demirkol, 2008: 172). Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 3, Sayı: 6, Mart 2016, s

5 Dışavurumdan Yapısalcılığa Merz Yapısı Resim 3. Kurt Schwitters, Picture of Spatial Growths - Picture with Two Small Dogs, Levha üzerine kolaj, 68 x 96,5 cm, Kullanılmış zarf, kartpostal, paket kağıdı ve otobüs biletleri gibi çeşitli nesneler bir tahta levhaya tutturulduğu çalışmada, bütün bunlar gazetelerden rasgele kesilerek boyanmış sözcüklerle, herhangi bir anlam yüklemeksizin bir araya getirilerek bir kolaj ve anlamsız parçalardan oluşmuş dengeli bir soyut kompozisyon oluşturulmuştur. Sanat olmayandan sanat yaratan Schwitters, rasgele toplanmış nesneleriyle sanatın ifadeci ya da anlamlı bir şey olması yönündeki geleneksel düşünceyi yıkmaktadır (Sanat Kitabı, 500 Sanatçı 500 Sanat Eseri, 1997: 419). Schwitters, 1920 yılında Almanya da başlayan atık nesneler ve baskılı kağıtlar kullanarak asamblaj çalışmaları yapmış; 1937 yılından sonra Nazi Almanya sından kaçmasıyla birlikte Norveç te çalışmalarına malzeme katmanları ekleyerek yeni bir boyut kazandırmıştır. Bu katmanlar sanatçının iltica ettiği zaman yapmış olduğu yolculuğu anlatmaktadır. Ressam Uzamsal Büyümelerin Resmi-İki Küçük Köpekli Resim adlı bu çalışmasında, tiyatro biletleri, makbuz, gazete küpürleri, dantel parçaları, köpek resminin olduğu bir kutu kullanarak ve katmanlar oluşturarak çalışmasını yapmıştır. Bu çalışmada aslında parçalanma yerine parçanın bütünleşmesiyle oluşturulmuş bir kompozisyon sunan ressam, önce bütünü küçük parçalarına bölmüş daha sonra bu parçaları-nesneleri amacı dışında kullanarak yeniden bir döngü içinde işin içine dahil etmiştir. Bunu yaparken de bir anlamlandırma kaygısı taşımamıştır. Sanatçının kolaj çalışmalarında birleşimsel kübizmin etkileri bulunmaktadır. Bütünden parçaya değil parçadan bütüne doğru bir birleştirmenin yapıldığı bu yöntem, daha sonra birleştirme sanatının da temelini oluşturacaktır. Schwitters önce Hannover deki evinin üç katındaki odalarda, daha sonra Norveç ve İngiltere de daha sınırlı ölçüde Merz örnekleri oluşturmuştur. Bu örneklerde de döküntülerden 189 Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 3, Sayı:6, Mart 2016, s

6 Ayça Alper Akçay ya da her türlü malzemeden yararlanmıştır. Örneğin alçı, tahta parçaları ya da ilgisini çeken konulu konusuz her türlü malzeme bu amaç için kullanılmıştır (Lynton, 2009: 144). Yapılmış veya inşa edilmiş yapıya Merz adının verilmesi, sanatçının lirik bir şair olması ile bağlantılıdır. Schwitters harfleri parçalayarak anlamsız kelimeler oluşturup çalışmalar yapmıştır. Değişik türde anlamsız şiirler yazan Schwitters in eserleri arasında yalnız sayılardan, birbirini anlamsızca izleyen sözcüklerden, tutarsızca düzenlenmiş cümlelerden, tek tek harflerden oluşan şiirlerle, yıllarca süren bir çalışma sonucu insan seslerinin titizlikle notalarının çıkarılmasıyla meydana getirilen en ünlü yapısı Ursonate ya da diğer bir deyişle İlkel Sonat ı vardır. Anlamsızca özel anlamlı parçaların yan yana geldiği bir dergi de çıkaran Schwitters in bu dergiye ve yapıtlarının çoğuna verdiği ad olan Merz, uydurulmuş değil bulunmuş bir sözcüktür. Bu sözcük Schwitters in bir kolaj üzerinde çalışırken kullandığı bir kağıt başlığındaki Kommerbank sözcüğünün görünen bölümüydü. Belki de bu sözcüğün Fransızcadaki merde (bok) sözcüğünü çağrıştırması ve Almanca sözcüğün saygınlığıyla bir karşıtlık yaratması Schwitters in hoşuna gidiyordu (Lynton, 2009: 141). Schwitters şiirin ve sanatın dilini, gerçeklikten, temsillerden, anlamlardan söküp, parçalayıp, gramerini ve sentaksını kırarak onu yeniden yüklerken işi şansa bırakmıştır. Ayrıca, şans eseri ortaya çıkan bu yeni bileşimin kendiliğinden ve bir anda var olmasını bekleyen Schwitters manifestosunda, André Breton un sürrealizmin birinci ilkesinin otomatizm olduğunu açıklamış ve dilin ağızda yoğrulduğuna inandığını belirtmiştir. Schwitters in Merz sanatında da sesler ve cisimler (nesneler) parçalanıp yeniden öğütülürken amaç, onları ilksel (primal) formlarına, uygarlık öncesi, akıl öncesi, metafizik öncesi, büyülü, gizemli anlamsızlıklarına, amaçsızlıklarına, işlevsizliklerine döndürmektir (Artun, 2012). 190 Resim 4. Kurt Schwitters, URSONATE (Fragment), Aynı zamanda yazar olan Kurt Schwitters, arasında düzensiz olarak 24 sayısını yayınladığı Merz dergisinde, sanatın bir anlatım olduğunu ve her sanat alanının kendine özgü tinsel anlamlarla dolu bulunduğunu ileri sürmüş, sanatın işlevsel amaçlarını, doğayı yinelemesini yadsımıştır (Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi, 2008: 1378). Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 3, Sayı: 6, Mart 2016, s

7 Dışavurumdan Yapısalcılığa Merz Yapısı Resim 5. Kurt Switters, Merz dergisinin bazı sayıları. Sanatçının yapımcılık akımından yararlanarak yapmış olduğu üç boyutlu çalışmalar giderek mekan yerleştirmeye doğru yol almıştır. Merz konstrüksiyonu olarak bilinen çalışmalar Hannover, Norveç ve İngiltere de ressamın yaşamış olduğu evleri, nesnelerin birleştirilmesiyle oluşturduğu çalışmalardır ve bu mekânsal uygulamalardan günümüze sadece İngiltere deki ulaşmış diğerleri savaş esnasında yok olmuştur. Mekansal Merz çalışmalarının ilki olarak Kurt Schwitters in Hannover de toplanmış malzemeleri kullanarak yapmış olduğu çalışma, sanatçının sanat dilini oluşturmada kendine bir yol olmuştur. Atık materyallerden yapmış olduğu küçük heykellere Merzbau adını vermiştir. Merzbau adını verdiği çalışma 1923 te başlamış ve Nazilerden kaçtığı 1936 yılında öylece kalmış, daha sonra 1943 teki hava saldırısında tamamen yok olmuştur. Yılmaz (2005: 114), Hannover deki evinin bodrumunda, topladığı malzemeleri kullanarak yerleştirmeler yapmaya başladığını, ama bir süre sonra, işin kendisinin sanatçıya yol göstermeye başladığını ve günden güne, üç katlı binanın tamamına yayıldığını; işin eve, evin de işe dönüştüğünü; Schwitters in buna Merz binası adını verdiğini söylemektedir. Merzbau adlı eser aslında sanatçısı tarafından Merz sütunu olarak adlandırılmış bir takım heykellerin yapımıyla başlamış ve daha sonra mekan içinde birleştirmelerle devam etmiştir. Sanatçının bir odada başlayan birleştirme heyecanı zamanla yaşam alanını tamamen sarmış ve bu da yerleştirme sanatı için bir örnek olmuştur. 191 Resim 6. Kurt Schwitters, Hannover Merzbau, Merz-column, Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 3, Sayı:6, Mart 2016, s

8 Ayça Alper Akçay Merzbau nun çekirdeğini oluşturan heykellerden ilki sayılan Istırap (Leiden, 1917) adlı çalışma, ahşap, mukavva, hurda demir levhalar, kırık mobilya parçaları, tablo çerçeveleri gibi atıkların bir asamblajıdır. En tepede daha küçücükken ölen oğlu Gerd in ölüm maskesi bulunan çalışmanın yedi yılda sütunlarının sayısı 10 a çıkmış, büyük sütun olarak andığı heykele de sanatçı Erotik Istırap Katedrali adını vermiştir (Artun, 2012). Sanatçının yaşamında önemli bir yer tutan Gerd in acısı sanatçının oluşturmuş olduğu heykelde yaşam bulmuştur. Rastlantısal tesadüflerle çalışmalarını sürdüren ressamın oluşturduğu sütunda kullandığı kırık parçalar, belki de acısını yansıtmak için içsel olarak seçtiği somut birimlerdir. Çoğu kendi yaşantısında iz bırakmış her türlü kullanılmış nesne, Schwitters in yaratıcı zihnini kamçılıyordu. Bu malzemelerden yapılmış yapıştırılar, sanki rastlantı eseri çıkmış gibidir. Ona göre bir yapıtın bu şekilde ortaya çıkıp serpilmesi, yaşamın rastlantısallığı gibi bir şeydir. Ayrıca işlerinin çoğunu Merz adında toplaması ve numaralandırması yaşamın parçalardan oluşmuş bir bütün olduğu düşüncesine bir göndermedir. (Yılmaz, 2005: 114). 192 Resim 7. Kurt Schwitters, Hannover The Merzbau, Hanover, Schwitters in Merz yapısı yeni bir bakış, yeni bir yol olmuştur. Resimden ve heykelden farklı, tamamen yeni bir sanat yapıtı kategorisine giden yolda atılmış önemli bir adımdır. Günümüzde bazı sanat yapıtları nesne olarak ifade edilmektedir. Nesne uzamsal bir yanılsamayla (resmin temel alanı) veya formların boşluk içinde kapladığı yerle (heykelin temel alanı) değil, cisimlerin yaradılışından gelen özelliklerle ilgili bir tanımdır. Schwitters, Merz i sade bir dille, dünyada oldukları haliyle kullanarak yeni formları ve yeni şekillendirme yöntemlerini yeniden keşfetme olarak tanımlamıştır (Thompson, 2014: 166). Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 3, Sayı: 6, Mart 2016, s

9 Dışavurumdan Yapısalcılığa Merz Yapısı Resim 8. Kurt Schwitters, MerzSaule, Molde, Ressamın Norveç te Oslo yakınlarında yapmış olduğu Lysaker Merzbau, Lysaker de kiralanan dairenin bahçesinde yapmaya başladığı bir çalışmadır. Bu çalışmadan günümüze ressamın çizimleri dışında somut bir kalıntı yoktur. Schwitters in Hannover de yapmış olduğu Merzbau ya çok benzer olduğu ve 1951 yılında tahrip edildiği bilinmektedir. Ressamın yine Norveç te Molde yakınında Hijerto adasında, 1934 yılında eşi ve oğlu ile tatil yaparken küçük bir taş kulübenin yarısını stüdyo olarak kullanmaya başladığı ve soyut heykel formları oluşturduğu bilinmektedir. Bunlardan en önemlisi MerzSaule dir. 193 Resim 9. Kurt Schwitters, Merz Duvarı, İngiltere, yılından sonra sanatçı, tutuklu bulunduğu ilticacılar kampından çıkarak savaşın sonuna kadar Londra da yaşamış, 1947 yılında Londra da yeniden bir Merzbau projesi üzerinde çalışmıştır. Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 3, Sayı:6, Mart 2016, s

10 Ayça Alper Akçay SONUÇ Merz sanatı, belirli bir tarz veya herhangi bir sanat akımından ziyade bir çalışma prensibi olarak değerlendirilebilir. Resimsel anlamda ele alındığında farklı ve bireysel, öznel somut birimlerin kullanılarak yapıldığı bir inşa olarak ele alınabilir. Yapılan inşada kelimeler, grafik biçimler ve semboller kullanılabilir. Böylelikle yaşamın bütününe dönüşen, canlı ve mekan içinde nefes alan bir yer oluşturulmuş olur. Resmin nesneye dönüşmesi kolaj sanatının gelişmesine elverişli bir ortam hazırlamıştır. Konstrüktivistlerin ölçülü resimlerine karşı Schwitters in resimleri, bu döküntülerle oynarken oluşturuluvermiş etkisi bırakır. Schwitters e göre bu resimler rastlantıların oluşturduğu yaşamın bir parçasıdır. (İpşiroğlu ve İpşiroğlu, 1991: 81). Switters in tarzı, resim sahasında kübizmde olduğu gibi konstrüktivizmde de dış mekanik görüntüden sıyrılmıştır ve bugün saf biçimlerden hareket eden bir sanat olarak kabul edilmelidir. (Read, 1960: 247). Sanatta nesne ve konunun kendilerine özgü bir anlamı olmadığı, bunların sanat kapsamı içinde sanatsal nitelik kazandığı ilkesini ortaya koyan, birleştirme sanatının en önemli temsilcisi Schwitters dir. Schwitters yıları arasında yaptığı birleştirmelerle resim, heykel, tiyatro, müzik, mimarlık, grafik gibi sanat dalları arasındaki sınırı kaldırmış, 1960 lardan sonraki avant-garde sanatın temelini atmıştır lardan başlayarak pop sanat akımı içinde birleştirme, yeni bir hız kazanmış, M. Oppenheim ve Josep Cornell ( ) ilginç çalışmalar yapmışlardır. De Kooning in 1951 de tablosuna, bir figürün dergiden kesilmiş resmini yapıştırmasıyla, birleştirmede üç boyutlu soyut gereç yerine betimlemeci yapay gereçler uygulama yöntemi gelişmiştir (Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi, 2008: 228). 194 Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 3, Sayı: 6, Mart 2016, s

11 Dışavurumdan Yapısalcılığa Merz Yapısı KAYNAKLAR (1997). Sanat Kitabı, 500 Sanatçı 500 Sanat Eseri. (M. Haydaroğlu, Trans.) İstanbul: YEM. DEMIRKOL, C. V. (2008). Batı Sanatında Modernizm ve Postmodernizm. İstanbul: Evrensel. ECZACIBAŞI Sanat Ansiklopedisi (Geliştirilmiş İkinci Basım ed.). (2008). İstanbul: YEM Yayınları. GOMBRICH, E. H. (2011). Sanatın Öyküsü (Yedinci Basım ed.). (Ö. E. E. Erduran, Trans.) İstanbul: Remzi. İPŞIROĞLU, N., & İpşiroğlu, M. (1991). Sanatta Devrim (İkinci Basım ed.). İstanbul: Remzi. LYNTON, N. (2009). Modern Sanatın Öyküsü (Dördüncü Basım ed.). (S. Ö. C. Çağan, Trans.) İstanbul: Remzi. READ, H. (1960). Sanatın Anlamı. (N. A. G. İnal, Trans.) Ankara: Türk Tarih Kurumu. THOMPSON, J. (2014). Modern Resim Nasıl Okunur. (F. C. Çulcu, Trans.) İstanbul: Hayalperest. YILMAZ, M. (2005). Modernizmden Postmodernizme Sanat. Ankara: Ütopya. İnternet Kaynakları ARTUN, A. (2012). Erotik Katedral: Kurt Schwitters ın Mimarlığa Oyunu. Arzu Mimarlığı: Mimarlığı Düşünmek ve Düşlemek içinde. Erişim tarihi: 28 Aralık 2015, Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 3, Sayı:6, Mart 2016, s