Kentsel Dönüşüm Işığında Jeofizik

Transkript

1 Kentsel Dönüşüm Işığında Jeofizik Ali Osman Öncel, Ali Serhan Osman Gören, Öncel, Serdar Serhan Tank, Gören Tayfun ve Serdar Özdemir Tank ve Ahmet Ercan TMMOB Jeofizik Mühendisleri Odası İstanbul Şubesi Bilindiği üzere Çevre ve Şehircilik Bakanlığı tarafından hazırlanan Kentsel Dönüşüm Kanun Teklifi Türkiye Büyük Millet Meclisine sunulmuş ve üzerindeki müzakereler henüz tamamlanmamıştır. Deprem kuşağında olan ülkemizde yapı stokunun büyük bir bölümünün plansız, projesiz ve depreme dayanıksız binalardan oluştuğu göz önüne alındığında, Kentsel Dönüşüm Yasası ülkemizin önüne depreme dayanıklı kentsel yenilenme ile ilgili olarak yeniden yapılanma fırsatı sunmaktadır. Bu kanun teklifi ile paralel olarak Çevre ve Şehircilik Bakanlığı nca hazırlanan ve 14 Nisan 2012 tarihli sayılı resmi gazetede yayımlanarak yürürlüğe giren, Yapı Denetim Uygulama Yönetmeliğinde Değişiklik Yapılmasına Dair Yönetmelik ile Yapı Denetimi Uygulama Yönetmeliğinde değişiklik yapılmış ve konu yönetmeliğin yapılaşma açısından önemli 6 maddesi değiştirilmiştir. Bu yönetmelik değişiklikleri ile zorunlu olmasına rağmen hala hak ettiği önem verilmeyen zemin etüt raporlarının kontrolü yapı denetim firmalarına verilmiş, yapı denetim firmalarının bu raporları bünyelerindeki mühendisler aracılığıyla ya da dışarıdan hizmet alma yoluyla denetleme yoluna gitmeleri istenmiştir. Ülkemizde 1999 Marmara depreminden sonra kanuni alt yapısı yeniden düzenlenerek zorunlu hale getirilen zemin etüt çalışmaları ise halen, mülga Bayındırlık ve İskân Bakanlığınca 18 Ağustos 2005 tarih ve 847 Yapılaşma Jeofiziği projeleri ile 2 ve 3 boyutlu olarak, yerin dayanım ve davranış özellikleri bulunabilmektedir. Kentsel Dönüşüm çalışmalarında EUROCODES (Avrupa Yapı Standardı) raporları esas alınırsa, Avrupa Kentsel Yapılaşma Standartlarına uygun yapılaşma ülkemizde çoğalır.

2 sayılı yazı ile belirlenen Bina ve Bina Türü Yapılar İçin Zemin ve Temel Etüdü Raporu Genel Formatı doğrultusunda yapılmaktadır. Ayrıca, yine Çevre ve Şehircilik Bakanlığı tarafından hazırlanarak 03 Nisan 2012 tarih ve sayılı resmi gazetede yayımlanarak yürürlüğe giren Planlı Alanlar Tip İmar Yönetmeliğinde Değişiklik Yapılmasına Dair Yönetmelik te Jeofizik mühendislerinin görev tanımı; Yeraltının dinamik esneklik direnişleri ve yerin dayanımı, taşıma gücü, yer altı suyu varlığı, yer altı yapısı, deprem bölgelenmesi, yer kırıklıklarının hareketleri, oturma, sıvılaşma ve yer kaymalarının boyutları gibi zeminin fizikî özelliklerini belirleyen çalışmalar yönünden jeofizik mühendislerince, şeklinde belirlenmiştir. Zemin ve yapı etütlerinde olmazsa olmaz olan ve bu durumları Planlı Alanlar Tip İmar Yönetmeliğinde Değişiklik Yapılmasına Dair Yönetmeliği ile de sabit olan jeofizik bilimi maalesef halen yürürlükte olan Bina ve Bina Türü Yapılar İçin Zemin ve Temel Etüdü Raporu Genel Formatında göz ardı edilmiştir. Öyle ki yönetmeliğin Gözlemsel Etüt Raporu kısmında Jeofizik biliminin adı dahi geçmemekte, Sondaja Dayalı Zemin ve Etüdü Raporu kısmında ise 2.5. Arazi Deneyleri başlığı altında 6. Alt maddede sadece bir arazi deneyi olarak geçmektedir. Bu durum böylesine kötü yapı stoğuna sahip ve deprem tehlikesi altındaki ülkemizde jeofizik bilimini pasifize ederek halkın can güvenliğiyle oynamaktan başka bir şey değildir. Bu yüzden yasalaşma aşamasında olan Kentsel Dönüşüm Sürecinde, bu süreci ve uygulamaları doğrudan ilgilendirecek ve yürürlükte bulunan kanun, genelge, yönetmelik ve formatlar ile işlemlerin, tarafsız, meslek şovenizminden uzak, bilimin ve dünya standartlarının ışığında revize edilmesi gerekmektedir. Öte yandan yapılaşma etütlerinde diğer meslek disiplinleriyle ortak ve önemli rol oynayan jeofizik mühendisleri, kentsel dönüşüm sürecinde yapı jeofiziği uygulamalarıyla da mevcut yapı stokunun durumunu tahribatsız ve hızlı bir şekilde belirleyip veri sağlayarak inşaat mühendisi ile birlikte çalışabilecek tek mühendislik disiplinidir. Eurocode 8 (TS EN ) de Yapılaşma Jeofiziği satndartları ile ilgili maddeler.

3 Yapılaşma Jeofiziği; yapılaşacak yerin, düşey yapı yükü, yatay deprem yükü, çapraz kayma yükü altında davranışı ile dayanım özelliklerinin belirlenmesini amaçlar. Büyük kentsel yerleşimlerde ise incelikli çalışmaların (microzonation) çalışmalarıyla, yerleşim bölgeleri ile yer seçimi, özellikle yapılaşmaya uygunluğunu belirleyen biricik yöntemler bütünüdür. Eurocode 8 (TS EN ) de Yapılaşma Jeofiziği satndartları ile ilgili maddeler. Yerin dayanım özellikleri; yer esnek dirençleri, yerin taşıma gücü, kayma direnci, yer yapı çınlaması (rezonans), ıslaklık ile su bulundurması, katman sarsım kalınlıkları ile direşimleri (empedans), deprem altında davranışına ilişkin özellikler belirlenebilir. Özellikle, yerin dayanım ve davranış özelliklerinin belirlenmesinde depreme dayanıklı yapıların tasarımında, EUROCODE 1 8 (TSEN ) ölçütü getirilmiştir. Ülkemizin AB uyumu ile ilgili olarak, yönetmeliklerimizin yeniden düzenlenmesi göz önüne alınması gerekir. Avrupa Yapı Ölçütüne (EUROCODE) göre, ilk 30 metreye dek yer katmanlarının hızları ile kalınlıklarının ölçülmesi koşulu getirilmiştir. Bu ölçüm, Yapılaşma Jeofiziği konusunda deneyimli Jeofizik Mühendislerince yapılabilir. Kentsel dönüşümde depreme dayanıklı yapılaşmada, Yapılaşma Jeofiziği öncelikli kullanılır denilerek, AFAD ca benimsenmiş, ülkemiz içinde bir kalıp uygulama olan Eurocode 8 (TS EN ) ölçütü Yapılaşma Jeofiziğinin, ölçünlü mühendislik yöntemi olarak ülkemizde kullanılması önermiştir. Eurocode yapı ölçütünün özünü oluşturan bilimsel veri, Topraklarda ki kayma dalgası hızı Vs, kesiti, duraylı yereylerde, deprem etkisinin yerel koşullara bağlı özelliklerinin en güvenilir göstergesidir der. Yapılaşmaya uygunluk ancak, en kapsamlı, ayrıca doğru biçimde, Yapılaşma Jeofiziği Tasarımları ile belirlenebilecek hız değişimiyle belirlenir. Ülkemizde kentsel dönüşüm yasasının görüşülmesinden sonra, öncelikli olarak yönetmeliklere yerleştirilmesi gereken yaptırımlardan biride Jeolojik Etüd ile ifade edilen sınırlı ve birkaç delgiyle yapılan yer incelemesinin terk edilmesi gerekir. Bunun yerine, en az 3D Jeofizik Yer İnceleme tasarımını yaptıracak, yapılaşmaya açılacak yerin aynı anda enlemesine (X), boylamasına (Y) ve derinlemesine (Z) incelemesini yapacak tasarım anlayışına geçilmesinin sağlanması gerekir. 3D Jeofizik Tasarım, yapılaşmaya açılacak yerin aynı anda 3 boyutlu olarak incelenmesi ve irdelenmesi ile yapılaşmaya açılacak topraklardan kaynaklanacak sorunların en doğru biçimde ve çok boyutlu belirlenebilmesi anlamına gelir.

4 Başbakanlık Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığı (AFAD) 2, Toprak ve Temel incelemesi bildirgelerinin ayrıntılı olarak hazırlanması gerektiği ve afet sakıncalarının azaltılması için gerekli olan toprak baskın titreşim dönemi, T 0 ile toprak sarsıntı büyütmesi (b), etkin ana kaya derinliği (h), sarsılır katman kalınlığı(h) gibi değiştirgenlerin ancak Jeofizik Mühendisince yapılan jeofizik çalışmalar ile saptanabildiği, bildirgelerin jeofizik ile geoteknik mühendislerince ortak olarak hazırlanması gerektiği biçimindedir. Ayrıca, Eurocode 8 ölçütlerine koşut önemli bir görüş açıklamıştır. Bu görüş doğrultusunda yapılacak jeofizik inceleme tasarımlarıyla, yapı ile toprak dönemlerinin aynı, eşit olmaması sağlanacağından, yer yapı arasında tetikleme (rezonans) sakıncası ortadan kalkacaktır. Kentsel dönüşümde en önemli incelenmesi gereken konulardan biride, yer ile yapı titreşimleri arasında eşitlik durumunun ortadan kaldırılması ile sakınca azaltma çalışmalarının deprem öncesinde sağlanmasıdır. Üstteki görüntüde yapı gözlangeci(radarı) beton içinde ki donatıların bulunması, alttaki görüntüde ise yapı sismolojisi ile beton içinde ki boşlukların ve kırık süreksizliklerinin bulunmasıyla ilgili örnek gösteriliyor. Yapı Jeofiziği ise yapı gereçleri ile davranışına bakılması, bir depremde göçecek yapıların deprem olmadan önce belirlenmesinde kullanılan, tahribatsız (donuncasız) ve uygulaması hızlı jeofizik yöntemlerdir. Özellikle, yapılaşmadan sonra yapının dayanım özelliklerinin mühendislik tasarımına uygun olarak tamamlanıp tamamlanmadığının hızlı ve donuncasız (tahribatsız) biçimde uygulanması ile ilgili olarak kullanılan yapı dayanıklılık deneyidir. Özellikle, İstanbul da yaklaşık yapı olduğu ileri sürülmekte ve bu yapıların yapı sağlamlık durumu bilinememektedir. Yapıların büyük çoğunluğu kaçak kullanıldığından, mühendislik tasarımlarına uygunluk denetimi yapılamamaktadır. Bu nedenle, dokuncalı yapı bakımı incelemeleri ve yapı dayanımı üzerine bilgimiz olmayan, çarpık ve kaçak kentleşmenin yaygın olduğu durumda oldukça sakıncalı durumlara neden olabilir. Bu nedenle, yapıların dayanımın hızlı, ölçün ve donuncasız yöntemlerle incelenmesi için gibi Yapı Jeofiziği (örn., Yapı Gözlengeci (radarı) ve Yapı Yapay Sarsımı) yöntemlerinden bir ya da bir kaçının aynı anda uygulanması gerekir.

5 Deprem Jeofiziği yöntemleri ile kırık taraması yapılması gerekir. Yeryüzünde her yer aday olarak büyük bir deprem oluşturabilir. Ancak bu gizilgücün açığa çıkması için geçmesi gereken süre kırık kuşaklarının işleyişine göre 100 yıl 10,000 yıl arasında değişebilir. Bunun son örneği, 16,000 yıl sonra, 23 Aralık 2011 Yeni Zelanda nın kırılmamış bir kırık dizgesinin büyük bir depremle (M=7.1) kırılmasıdır. Ülkemizde son oluşan depremler (Van ve Simav) in ilişkili olduğu kırıkların yapısı ya da varlığı üzerine bilgimiz ancak depremden sonra olmuştur. Bu nedenle, ülkemizin en doğusundan en batısına ya da en kuzeyinden en güneyine kadar kırık taramaları yapılmalı, kentlerimizi yıkacak gömülü kırık dizgeleri belirlenmelidir. Ek olarak, ülkemizde kentleşmeyi sınırlayacak, bilinen kırık dizgeleri üzerinde kırılmayı tetikleyecek yapıların (asperite) belirlenmesi için kuyu içi deprem izleme durakları kurulması gerekir. Aksi takdirde, kentler üzerinde etkisi olacak depremlerin zararlarını azaltacak, sakınca yönetimi çalışmalarında başarılı olmamız zorlaşacaktır. Sonuç İstanbul ve diğer illerin yapıları bir an önce incelenmesi için yapılması gereken işlerin kısaltılarak, hızın arttırılıp hataların da arttırılmasını sağlamak yerine Yapılaşma Jeofiziği ile Yapı Jeofiziği yöntemleri kullanarak ayrıntılardan ödün vermeden hızlıca sonuca gidilmelidir. Bir yapının salınım dönemini, T 1, bu dönemin yerle olan uyumluluğunu, donatı yapısını, yapı gereçlerinin karot almadan durumlarının belirlenmesini, yapının oturduğu toprağın biçimine göre yapıya gelecek deprem kayma üst yapı yüklerinin belirlenmesi Yapılaşma Jeofiziğinin konusudur. Alışılagelen yöntemlerin kabalığından, duyarsızlığından kurtulup, kentsel dönüşümün temel çekirdeğine Yapı Jeofiziği bildirgesini ekleyip inşaat mühendislerine yapıyı ne yapmaları konusunda kesin bilgiler sağlanmalıdır. Sayılamasal(İstatistik) bilgilerle oluşmuş depremlerin verilerinin kullanılarak yapılan yapı türlerine yaklaşık hata oranını en aza çekmenin yolu Yapılaşma Jeofiziğidir. Önerilen Kaynaklar: Lüleburgaz Belediye Başkanlığı na göndermiş olduğu tarih ve 398 sayılı görüş yazı. 3. Ercan, A Yapılaşma Jeofiziği. TMMOB JFMO Yayını Bakanlıklar Ankara, 198 s. 4. Ercan, A Yapı İnceleme Yöntemleri Yapı Jeofiziği. Birsen yayınevi. Cağaloğlu, İstanbul, 225 s.