Dr.Mehmet Alper. Dr.Mehmet Alper Kadir Has Üniversitesi. restorasy n 115

Transkript

1 Dr.Mehmet Alper Dr.Mehmet Alper Kadir Has Üniversitesi restorasy n 115

2 Vakıf Restorasyon Yıllığı Yıl: 2013 Sayı: 6 Hadım Hasan Paşa Medresesi Restitüsyonu na İlişkin Değerlendirmeler Fatih Alemdar bölgesinde yer alan Hadım Hasan Paşa Medresesi yıllarında inşa edilmiştir. Yapı, 19. yy da bölgede gerçekleşen şiddetli bir yangın sonrasında yapılan plan değişikliklerinden zarar görmüştür. Bu makalede, medresenin 1995 yılında başlayan ilk projesinden yıllarındaki uygulanışına kadar olan restorasyon koruma yöntemi özetlenmektedir. Özellikle sunulan yeni arşiv verileriyle restitüsyonu hakkında yeni fikirlere ışık tutmaktadır. Anahtar Kelimeler: Hadım Hasan Paşa Medresesi, Hocapaşa Yangını, restitüsyon, restorasyon Hadım Hasan Paşa Madrasah is located in Alemdar district of Fatih Municipality which was built in The building suffered from a severe fire took place in the region in the 19th century as well as plan alterations following it. In this article, the restoration process covering the initial project phase starting in 1995 until its application in is summarized. Especially new archival data is presented in order to pose new ideas for its restitution. Keywords: Hadım Hasan Paşa Madrasah, Hocapaşa Fire, restitution, restoration Hadım Hasan Paşa Medresesi Restitüsyonu na İlişkin Değerlendirmeler Hadım Hasan Paşa Medresesi günümüzde Bab-ı Ali Caddesi ni kesen Kâzım İsmail Gürkan (eski adı Hilâliahmer) Caddesi yle Molla Fenârî Sokağı nın kesişerek oluşturduğu üçgen adanın köşesinde kalan 36 pafta, 35 ada, nolu parsel üzerindedir (Çizim 1). Mülkiyeti Vakıflar Genel Müdürlüğü ne ait olan yapı, kentsel ve tarihi sit alanında kalan Gayrımenkul Eski Eserler ve Anıtlar Yüksek Kurulu nun gün ve sayılı kararıyla korunması gerekli kültür varlığı olarak tescil edilmiştir. Yapı, 1995 yılında Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından restore et, işlet, devret modeli kapsamında Geleneksel Osmanlı Türk Mutfağı ürünlerinin sunulduğu bir restoran olarak düzenlemek üzere özel sektöre kiralandı. Yapıyla yakın temasımız koruma projelerini hazırlamak üzere 1995 yılında başladı. Yapının rölövesi İstanbul I Numaralı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu nun gün ve 6847 sayılı karar gereği onaylandı ve aynı koruma kurulunun gün ve 7625 sayılı kararıyla temizlik sonrası hazırlanan güncel rölöve restitüsyon projesi prensip olarak uygun bulundu. (Çizim 2). Yapının 1. Grup korunması gerekli kültür varlığı oluşu, önerilen işlevin yapı için uygun olmayışı iç mekan ve taşıyıcı sistemi bozma endişesi yükleniciyi bu yatırımdan uzaklaştırdı. Bu aşamadan sonra 2007 yılında güncellenen rölöveler ve restitüsyon projesi IV Numaralı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu nun gün ve 1223 sayılı kararı ile uygun bulunmuş (Çizim 3) ayrıca, Koruma Kurulu nun gün ve 2185 sayılı kararı ile yapının özgün plan şeması ve mimari değerlerini koruma amacıyla hazırlanan yeni kullanım önerisi, başka bir vakfın yönetim merkezi olarak kullanılmak üzere hazırlanmıştır. Temizleme, koruma ve yenileme konusunda yapılacak müdahalelerin KUDEB ten alınacak raporun kurula iletilmesinden sonra taş yüzey cephe kaplama konusundaki uygulamaların yapılabileceğine tarih ve 2438 sayılı karar ile restorasyon izni verilmiştir. Çizim 1. Vaziyet Planı 116 restorasy n

3 Dr.Mehmet Alper Çizim 2. Hadım Hasan Paşa Medresesi tarihli Restitüsyon Projesi Koruma projelerinin onaylanması sürecinin ardından Hadım Hasan Paşa Medresesi yılları arasında restore edilerek özel bir vakfın yönetim merkezi olarak kullanılmak amacıyla düzenlendi. Restorasyon çalışmaları tamamlanmış olmasına karşın uzun yıllar yapının işlevsiz kalması, bölgede yaşanan çok sayıda yangından hasar görmesi, yol genişletme çalışmaları nedeni ile plan şemasının değişmiş olabileceği restitüsyon çalışmaları hakkında bazı endişeleri gündeme getirdi. Bu yazıda, yapıyı tarihsel bir perspektifte ele alarak, arşiv belgelerinin de yardımıyla bir kez daha değerlendirmek ve restitüsyonu sırasında açıklanamayan noktalardan bazılarına ışık tutmak hedeflenmektedir. Aşağıda sunulan görüşler, bugün için doğruluğu bütünüyle kanıtlanabilir nitelikte değildir. Bu yazıda ifade edilen varsayımları gelecek kuşakların değerlendirmesine sunarak belki de gelecekte ortaya çıkabilecek belgeler ile yapının geçirdiği inşa evrelerinin daha doğru olarak belgelenmesi mümkün olacaktır. Hadım Hasan Paşa Medresesi nin mimarı bilinmemektedir. Evliyâ Çelebi nin yazdığına dayanarak 1004/ yıllarında yapıldığı kabul edilmekle birlikte, mimarı olarak da o dönemin Hassa Mimarlar Ocağı nın başı olan Davut Ağa nın olabileceği düşünülmektedir 1. Evliyâ Çelebi, medresenin gayet sanatlı, yüksek katlı ve büyük bir bina oldu- 1 Yeni cami nin temel atma işlemlerinin yapılacağı dönemde Hadım Hasan Paşa nazır ve sadrazam olarak görev yapmaktadır. Onun azliyle temel atma işi ertelenmiştir. Davud Ağa nın eserleri arasında medrese kaydına dair bir kaynak olmamasına karşın, döneminin en yetkin kişisinden yine yetkin bir görevliye projenin ısmarlanmış olabileceği böyle bir yargıda bulunmayı mümkün kılmaktadır. (M. Erdoğan, Mimar Davud Ağa nın Hayatı ve Eserleri, s.189; Z. Ahunbay, Hadım Hasan Paşa Medresesi, İstanbul Ansiklopedisi, İstanbul, 1994, C.3, s restorasy n 117

4 Vakıf Restorasyon Yıllığı Yıl: 2013 Sayı: 6 Hadım Hasan Paşa Medresesi Restitüsyonu na İlişkin Değerlendirmeler Çizim 3.a. Hadım Hasan Paşa Medresesi tarihli Restitüsyon Projesi ğunu, alt katında baştanbaşa dükkânların bulunduğunu söyler 2. Ayvansarayî medrese dahilinde yer alan mescidi anlatır. Minaresi yoktur. Fevkanî (iki katlı) mescid, medresenin dershanesi olarak kullanılmaktadır 3 (Fotoğraf 1, 3, 4) Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Haz: Orhan Şaik Gökyay, Yapı Kredi Yayınları, 1. Kitap, İstanbul 1997, 91b/5 3 Ayvansarayî Hüseyin Efendi, Hadîkatü l-cevâmi İstanbul Câmileri ve Diğer Dîni-Sivîl Mi mâri Yapılar, İşaret, İstanbul 2001., 144. restorasy n

5 Dr.Mehmet Alper Çizim 3.b. Hadım Hasan Paşa Medresesi tarihli Restitüsyon Projesi Arşiv belgelerinden yapının Hadım Ağa Hasan Paşa adıyla, İstanbul da Cağalzade Sarayı yakınında türbe ve medresesi dahilinde bir dershane ile dokuz oda ve sebîl ve çeşmeden oluştuğu anlaşılmaktadır 4. Medrese 27 Zilhicce 1241 (2 Ağustos 1826) tarihinde büyük bir yangın geçirir. II. Mahmut un padişahlık yıllarına rastlayan bu dönemde yapı tamir ettirilir. 5 Yapının ta- 4 BOA, Tarih EV.HMH d. 6675/3; Tarih, EV.HMH d. 6931/2; 29 Zilhicce 1240 HAT 1444/59344 vd. 5 A. Özcan, Hadım Hasan Paşa, İslam Ansiklopedisi, TDV Yay.1997 (15) 6. restorasy n 119

6 Vakıf Restorasyon Yıllığı Yıl: 2013 Sayı: 6 Hadım Hasan Paşa Medresesi Restitüsyonu na İlişkin Değerlendirmeler Arz-ı bendeleridir ki, İstanbul da Cağalazade Sarayı kurbunda vâki merhûm Hadım Ağa Hasan Paşa nın medresesi evkafının mütevellisi olan türbedâr Hafız Mehmed Efendi nin 1202 senesi Muharrem i gurresinden 1205 senesi Zilhiccesi gâyetine gelince îrâd-ı vakıfdan câbî-yi vakf yediyle makbûz ve masrûfunu müşir 4 senelik muhasebesi defterinin hulâsasıdır. Dört senede icârât-ı mukataa-i zemîn ve muaccelâtı mallarından cem an bir yük akçe makbûzu olub Fotoğraf de Hadım Hasan Paşa Medresesi (I Numaralı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu Arşivi) Meblağ-ı mezkûrdan akçesi hademe-i vakfın dörder senelik vazîfelerine, ve akçesi dahî medrese ve sebîlin mesârif-i muayyenelerine, ve ihzâriye ve ihrâcât-ı mutâdelerine, ve akçesi dahî resm-i âsî ve zâyi icâre ve tamirât-ı müteferrikalarına, ve akçesi dahî bâ-mektûb medrese ve sebîli ve râh-ı âbları tamîratlarına ki, Cem an 2 yük akçe mesârıfâta bâliğ ve bu takdirce makbûzu mesârıfât-ı mezkûresinden fürûnihâde olundukda akçe ki guruş hesâbıyla 600 guruş câbî-yi vakf-ı türbedâr Hasan Halîfe nin cânib-i vakıfdan alacağı zuhûr eylediği malûm-ı devletleri buyruldukda, meblağ-ı mezbûru vâki olacak muaccelât-ı vakf ahz ve istîfâ eylemek şartıyla mahalline kayd ve sûret muhasebesi verilmek bâbında arz-ı şerîfleri itâ buyrulur ise emr u fermân devletlü inâyetlü saadetlü sultanım hazretlerinindir. Fotoğraf 2. Medresenin II. Mahmud döneminde onarım geçirdiğini belgeleyen kitabe ve tuğra Fotoğraf yılında medrese sebil ve su yollarının tamiri (BOA, Tarih, EV.HMH d. 6675/3) mir geçirdiğini belgeleyen kitabe 6 medresenin giriş kapısı üzerindedir. II. Mahmut a ait bir tuğra medresenin çeşme kemeri üstünde yer almaktadır (Fotoğraf 2). Harameyn-i muhteremeyne tâbi evkaftan İstanbul da Cağalzade Sarayı kurbunda vâki merhûm Hadım Ağa Hasan Paşa nın türbe ve medresesi derûnunda dershane ve dokuz bâb oda ve sebîl ve çeşme ve saçakları kurşunları ve müştemilât-ı sâiresi mürûr-ı zamân ile tamir olunmayarak harâb ve muhtâc-ı tamîr olmakdan nâşi mahal-i mezbûr bu defa tamîr ve tecdîd ve itmâm-pezîr olarak mesârifât-ı min haysü l-mecmû 2437 guruşa bâliğ olduğu takdîm atebe-i ulyâ mülûkâneleri kılınan bir kıta defter müfredâtından manzûr ve malûm-ı humâyûn cihandârîleri buyruldukda ber-mûceb-i defter meblağ-ı mesârif-i mezkûr 2437 guruşun Hazine-i Haremeyn-i şerifeynden vakf-ı müşârünileyh muaccelâtndan itâ ve mahalline musaddak kayd olunması husûsu muvâfık-rızâ-yı hümâyûn tâcidârâneleri buyrulur ise ol-bâbda ve herhalde emr u fermân veliyyü l-emr efendimiz hazretlerinindir. Fotoğraf 4. Medresenin uzun zamandır tamir olmadığını belirten belge (BOA, 29 Zilhicce 1240 HAT 1444/59344) Ancak bu önemli yangından önce de yapının bazı tamiratlar geçirdiği 7 (Fotoğraf 3) ve hemen yangın öncesinde ise uzun zamandır tamir edilmediğinden harap halde olduğu bilinmektedir 8 (Fotoğraf 4). Yangın sonrası tamiratların 1830 yılında Senebekir Kalfa eliyle gerçekleştirilmiş olduğu anlaşılmaktadır 9 (Fotoğraf 5). 19. yüzyılın başlarında ( ) yapıldığı bilinen Beyazid Su Yolları Haritası 10 ölçekli olarak çizilmiş erken haritalardan biridir. Beyazid Su Yolları İsale Haritası nda 31 numara ile Hadım Hasan Paşa mektebi ve sebiline cereyan eder diyerek sebil ve çeşmeyi besleyen suyoluna ilişkin bilgi bulmak mümkündür. Yapıyı etkileyen önemli gelişmelerden bir diğeri Hocapaşa Yangını dır (1865). Oldukça geniş bir bölgenin tahrip olmasına neden olan bu yangın sonrasında kentte kurulan Islahat-ı Turuk Komisyonu buradaki bazı sokak ve caddeleri tespit ettiği plan uyarınca yeniden düzenler 11. Medresenin bir kısmının bu düzenleme sırasında istimlak edildiği düşünülebilir. Yapının mimarisine ilişkin derlenen kaynaklarda, yangın sonrası yol düzenlemeleri sırasında yapının kuzeydo- 6 Kitâbe şu şekildedir: Yapdı bin beşte Hasan Paşa sebîl ü medrese Suhte olmuş kalmamış nâm ü nişan vesselâm Âlem-i şâhân Han Mâhmûd-ı sâhib-ictihâd Eyledi ta mîr onu ehl-i ulûm oldu benâm Şuğlün olursa usûl-i fıkh ü tefsîr u hadîs Ahsenü l-a mâli ve l-evkâti ve l-fazli t-tamâm Ayniyâ târîh-i tâmmın söyledi her tâlibe yılında medrese sebil ve su yolları tamir olmuştur (BOA, Tarih, EV.HMH d. 6675/3). 8 BOA, 29 Zilhicce 1240 HAT 1444/ BOA, 29/Z /1245 (Hicrî) HAT 1651/41 10 Kazım Çeçen, İstanbul un Osmanlı Dönemi Suyolları, Celal Kolay (ed), İstanbul Büyükşehir Belediyesi Yayınları, İstanbul 2000, s A. Özcan, a.g.m, s restorasy n

7 Dr.Mehmet Alper Haremeyn-i muhteremeyne tâbi evkafdan İstanbul da Cağalazade nezdinde vâki merhûm Hadim Hasan Paşa nın favkanî kargîr medrese ve tahtında sebîl ve çeşme ve türbesi bundan akdem vukû bulan harîkde muhterik ve eşedd-i ihtiyâc ile muhtâc-ı tamir ve tecdîd olduğundan Senebekir Kalfa mağrifetiyle tamir ve tecdîd ve resîde-i hıtâm olarak Ebniye-i Hassa Müdürü efendi kulları vesâir erbâb-ı vukûf mağrifetleriyle ber vech-i dikkat keşf ve muayene olundukda mesârifâtı ,5 guruşa bâliğ olarak meblağ-ı mesârif-i mezkûrun muhterik şebeke ve enkaz-ı sâire behâsı olan 700 guruş bade t-tenzîl ,5 guruş ve tezhîb-i tarih mesârifi 332,5 guruş ve kurşun mesârifi 1549,5 guruşla ceman ,5 guruş mesârif ile husûle gelmiş olduğu takdîm-i pâye-i serîr-i saltanatmasîr hüsrevânîleri kılınan defter keşfinden manzûr ve malûm-ı hümâyûn hazret-i tâcidârîleri buyruldukda meblağ-ı mesârif-i mezkûr ,5 guruşa Hazîne-i Haremeyn den bundan akdem tertîb ve tahsîs buyrulan duâguûy akçesi muaccelesinden itâ ve mahalline masraf kayd olunması husûsu mevâki-i rızâ-yı hümâyûn mülûkâneleri buyrulur ise ol-bâbda ve herhalde emr ü fermân veliyyü l-emr efendimiz hazretlerinindir. Harita 1. Mevcut kadastral harita ile Stolpe haritasının çakıştırılması Fotoğraf yılındaki tamiratı Senebekir Kalfa yapmıştır (BOA, 29/Z /1245 (Hicrî) HAT 1651/41) ğu cephesini oluşturan Kâzım İsmail Gürkan Caddesi üzerinde zemin katta yer aldığı düşünülen sebil ve dükkanlar ile I. Katta yer alan dershane ve hücrelerin yol genişletilmesi sebebiyle yıkıldığı ileri sürülmektedir. Ancak eski tarihli haritalar detaylı olarak incelendiğinde söz konusu tarihler arasında Kâzım İsmail Gürkan Caddesi nin (eski Hilal-i Ahmer Caddesi) boyut itibariyle bariz herhangi bir değişikliğe uğramadığı, buna karşılık Molla Fenari Caddesinin yeni düzenleme sonrası oluşturulduğu tespit edilebilmektedir. Buna göre Hocapaşa Yangını sırasında yapının bir cephesinin yol düzenlemeleri sırasında yıkıldığı bilgisi, Molla Fenari Caddesi nin açılması sırasında yapılan yıkımı işaret ediyor olmalıdır. Bilindiği üzere yapının girişi doğrudan Molla Fenari Caddesi üzerinde olmayıp, sokak kesişiminde oluşan üçgen adaya cephe vermektedir. Bir başka deyişle, yapının ana giriş cephesi, eski bir sokak doğrultusunu işaret ediyor olmalıdır. Gerçekten de, eski haritalar incelendiğinde sokak dokusunun bu görüşü destekler nitelikte olduğu tespit edilebilmektedir (Harita 1). Hocapaşa Yangını sonrası yıktırılan bölümün dershane ve dükkanların yer aldığı kuzeydoğu cephesinin olmadığı arşiv belgeleri ile de desteklenebilmektedir yılına ait bir belgede, İstanbul Polis Müdürü, medresenin dershanesinin zeminden kubbeye kadar gelişmiş bir çatlak sebebiyle yıkılmak üzere olduğu ve tehlike yarattığını Şehremanetine bildirmektedir 12 (Fotoğraf 6). Buradan söz konusu tarihte dershanenin mevcut olduğu anlaşılmaktadır. Devletlü Efendim Hazretleri Dârü l-hayr-ı Âlî karşısında kâin Hasan Paşa Medresesi nin Vezneciler tarîkine nâzır olan kâr-ı kadîm dershanesinin zeminden kubbesine kadar olan mahallerinden çatlaklık sepîd ederek günbe-gün tezâyüd etdiği cihetle Hüdangerde bağteten inhidâmıyla bir kafası vukûu melhûz olduğu Şehzadebaşı Komiserliği nden alınan jurnalde ifâde olunmağla bir kazâ vukûuna mahal kalmamak üzere heman keşf ve muâyenesinin icrâsıyla ref-i mahzûr etdirilmesi husûsunun evkaf-ı hümâyûn nezâret ve şehremânet-i celîlelerine âcilen işârı menût re-yi âl nezaret-penâhîleridir. Ol-bâbda emr u fermân hazret-i men lehü l-emrindir. 13 Rebîülevvel 1325, 13 Nisan 1323, İstanbul Fotoğraf 6. BOA, 13/May/1323 ZB 65/37 Kâzım İsmail Gürkan Caddesi nin Hocapaşa Yangını sonrası düzenlenen yollardan bir olduğunu Zeynep Çelik in değişen İstanbul adlı kitabından öğrenilmektedir Turuk ve Ebniye düzenlemelerine ve 1863 te benimsenen ilkelere göre ana arterler 19 metre, ikincil yollar 12.20m genişlikte planlanmıştır 13. Aynı kaynakta yer alan haritada Kâzım İsmail Gürkan Caddesi Cağaloğlu Caddesi olarak ifade edilmiş ve ikincil bir yol olarak gösterilmiştir. Buradan yol genişliğinin o yıllarda metre olarak planlandığı düşünülebilir. Bu bilgi, medresenin karşısında yer alan Cağaloğlu Hamamı na dikkatlerimizi yoğunlaştırmıştır. Bilindiği üzere yapının ana girişi, caddeye cephe vermemekte, yapı bir dizi dar enli yapının arkasında ana caddenin gerisinde konumlanmıştır. Bu tespit, yol istikametinin medrese yönüne doğru ötelenmiş olduğu anlamına gelebilir. Cağaloğlu Hamamı nın caddeye cephe verdiğini varsayarsak, o tarihte Hadım Hasan Paşa Medresesinin dershanesinin henüz yıkılmadığı kabul edilirse, arada kalan mesafenin yaklaşık olarak 13.5 metre olduğu görülür. Bu mesafe 12.20m yol genişliği etrafında yürüme yolları için uygun bir genişlik gibi görünmektedir. Elimizdeki veriler, görsel bilgiler içermediğinden bu görüşü kanıtlamak 12 BOA, 13/May/1323 ZB 65/37. Aynı belgede medresenin karşısında Darül Hayr-ı Ali binasının olduğu yazılır. Söz konusu bina yılları arasında Zeynep Hanım Konağı nda hizmet vermiş olan bir eğitim kurumudur Goad haritasında Türk Okulu şeklinde ifade edilmiştir. Darül Hayr-ı Ali hakkında bkz. Nadir Özbek, İkinci Abdülhamid ve Kimsesiz Çocuklar: Darül Hayr-ı Ali, Tarih ve Toplum, Şubat 1999, sayı 182, sf Zeynep Çelik, Değişen İstanbul, Tarih Vakfı Yurt Yay., İstanbul 1996, s.48 restorasy n 121

8 Vakıf Restorasyon Yıllığı Yıl: 2013 Sayı: 6 Hadım Hasan Paşa Medresesi Restitüsyonu na İlişkin Değerlendirmeler Harita 2. Mevcut Kâzım İsmail Gürkan Caddesi nin Cağaloğlu Hamamı önünden geçtiği varsayımsal durum Çizim Heyet-i Fenniye Planı Çizim 5. Restorasyon öncesi zemin kat duvar plan ve detayları şu an için mümkün gözükmemektedir. Ancak yine de eğer bu varsayımı doğru olarak kabul etsek dahi, bu müdahalenin 1904 tarihli Goad haritasının yapımından önce gerçekleşmiş olduğunu kabul etmemiz gerekmektedir (Harita 2) de Heyet-i Fenniye nin hazırladığı planda (Çizim 4). Cağaoğlu Hamamı Emniyet Sandığı binası olarak kullanılmaktadır. Medrese, bugünkü aynı ada ve parsel numaralarında Evkaf a ait Sıbyan Okulu dur. 9 numaralı parsel, Hasan Ziya Efendi, Hasan Ağa ile Aişe, Fatıma Zehra hanımlara aittir. 8 parsel mahzendir. Planda medresenin oturma alanı ve dış cephe kenar uzunlukları restitüsyon ve restorasyon proje ölçülerinden farklıdır planında oturma alanının 189 m2 olduğu belirtilmiştir. Restitüsyonda bu değer m2, restorasyonda ise m2 olarak belirlenmiştir. Derlenen belgeler yıkılmış olan Molla Fenari Caddesi yönündeki cephenin nasıl restitüe edilebileceği hakkında ipucu vermemektedir. Bu durumda yapının kendisine dönüp mimari verileri yeniden gözden geçirmek yararlı olacaktır. Yapının Zemin Kat planı incelendiğinde, Bodrum Kat planı sınırlarını aşacak şekilde, kullanım alanının her iki yönde genişletildiği görülmektedir. Ancak plan özellikleri açısından bu katın, izleri bodrum katından taşınan bölüme eklenerek oluşturulduğu izlenimi doğmaktadır. Bunu düşünmemize sebep olan unsurlar mekan genişliklerinin ve taşıyıcı duvarlar sisteminin (duvar kalınlıkları ve istikametleri) farklılığıdır. Yapının medrese işlevinin gerçekleştirildiği I.Kat planı ise aşağıdan gelen verilere göre şekillenmiş görünmektedir. Örneğin medrese hücrele- Çizim 5a. Restorasyon öncesi zemin kat duvar plan ve detayları rinin dikdörtgen formda olması, üzerlerine oturtulan kubbeler için mekana özgü çözümlerin üretilmesini zorunlu kılmıştır. Buradan hareketle, medresenin inşa aşamasında mevcut bir yapı kalıntısını kullanarak inşa edildiği varsayılabilir. 8 ve 9 numaralı parsellerin mülkiyet bilgilerinin farklı oluşu bu fikri güçlendirmektedir. Ancak 16. Yüzyıl öncesine ait hangi yapının kalıntısı olabileceği hakkında yorum yapmak zordur. Yapı adasının gerek Bizans döneminde gerek Osmanlı döneminde idari merkez olarak kullanılan bölgeye yakınlığı akıllarda tutulmalıdır. Yapı detaylı olarak incelendiğinde farklı dönemlerde yapılan eklerin oluşturduğu yığma duvar sistemelerinin doğrultu olarak birbirlerine karşılık gelmeksizin eklemlendiği görülmektedir. Yapının mevcut durumunda muhdes eklerle daha da çeşitlenmiş örgü farklılıkları görülür. Bu farklılıkların ayrı dönemlere işaret etmesi söz konusudur. Örneğin Bodrum kat duvarlarının 3-4 sıra tuğla 1 sıra taş örgü ile başladığı ve üzerinde 122 restorasy n

9 Dr.Mehmet Alper Çizim 5c. Restorasyon öncesi zemin kat duvar plan ve detayları Çizim 5b. Restorasyon öncesi zemin kat duvar plan ve detayları Çizim 5d. Restorasyon öncesi zemin kat duvar plan ve detayları tuğla tonozların yükseldiği görülür. Ancak bu örgü sisteminde yer yer düşey tuğlaların yer aldığı örgüler göze çarpmaktadır 14. Aynı katta moloz örgü de söz konusudur. Bodrum katın tavanı tuğla beşik tonozlardan oluşmaktadır. Burada bazı tonozların kilit taşını oluşturan tepe noktaları taştandır (Çizim 5-6). Zemin kat ve birinci kat duvarları genellikle kesme küfeki taşı ile örülüdür. Yalnızca ZK01 ve ZK03 mekanları tuğla ve taş karışımlı almaşıktır. Zemin kat mekanları tuğla Çizim 5e. Restorasyon öncesi zemin kat duvar plan ve detayları tonoz örtülü olup ZK01 de aynalı tonoz, ZK08 de tuğla beşik tonoz uygulanmıştır. Birinci kat mekanlarının tavanları kurşun kaplı tuğla kubbelerle örtülüdür. Kubbelere tuğla kemerlerle geçiş kurulmuştur (Fotoğraf 7). Mekânlarda nişler bulunmaktadır (Fotoğraf 8). Yukarıda ele alınan arşiv belgelerinde dershanenin aynı zamanda mescit olarak da kullanıldığı belirtilmiştir. Böyle bir durumda yapının yöneliminin mihrab doğrultusu ile 14 Bizans yapılarında da karşılaşılan bu örgü türü (kofra işi) erken Osmanlı yapılarında (Bursa Alaeddin Camisi, Kocanaip Camisi Bursa, Yakup Çelebi Cami İznik, Muradiye Cami Bursa vd.) görülmektedir. Kofra işi tabiri Schneider ve Karnapp tarafından dile getirilmiş olup, Kofra nın Arapça Kafir den türediği tahmin edilmektedir. Böylelikle Osmanlı döneminde düşey tuğlalı Bizans duvarına verilen ad Kafir işi anlamında kullanılmış olmalıdır. Bkz. M.Schneider ve Karnapp, H.Tayla, Geleneksel Türk Mimarisinde Yapı Sistem ve Elemanları, c.lt 2, TAÇ Vakfı Yayınları.; A. Batur, Osmanlı Camilerinde Almaşık Duvar, Anadolu Sanatı Araştırmaları 2, 1970, s restorasy n 123

10 Vakıf Restorasyon Yıllığı Yıl: 2013 Sayı: 6 Hadım Hasan Paşa Medresesi Restitüsyonu na İlişkin Değerlendirmeler Çizim 6. Restorasyon öncesi birinci kat duvar plan ve detayları Çizim 6b. Restorasyon öncesi birinci kat duvar plan ve detayları Çizim 6a. Restorasyon öncesi birinci kat duvar plan ve detayları Çizim 6c. Restorasyon öncesi birinci kat duvar plan ve detayları Çizim 6d. Restorasyon öncesi birinci kat duvar plan ve detayları Çizim 6e. Restorasyon öncesi birinci kat duvar plan ve detayları 124 restorasy n

11 Dr.Mehmet Alper Fotoğraf 7. Restore edilen medrese kubbeleri (TURES Digital Arşivi) Çizim 6g. Restorasyon öncesi birinci kat duvar plan ve detayları ilişkisi sorgulanmalıdır. Yapılan gözlemler, restitüe edilen dershanenin güney duvarının, dolayısıyla yapının, bu yönelmeye uygun konumlandığı yönündedir. Bodrum kat, yalnızca Molla Fenari Caddesi ne bakan birimlerin altında gelişmiş olup, yapının bütününü kaplamamaktadır. Bodrum katında yer alan mekânlar cadde Çizim 6f. Restorasyon öncesi birinci kat duvar plan ve detayları restorasy n 125

12 Vakıf Restorasyon Yıllığı Yıl: 2013 Sayı: 6 Hadım Hasan Paşa Medresesi Restitüsyonu na İlişkin Değerlendirmeler Fotoğraf 8. Restore edilen medrese ocak ve nişleri (TURES Digital Arşivi) yönünde beşik tonozlu büyük birer mekânın arkasında yer alan küçük beşik tonozlu birimlerden oluşmaktadır. Büyük mekânlar boyut itibariyle eş genişliklere sahip olup, açıklıklar 5 metredir. BK01 No.lu mekânın cadde yönünde yer alan duvar içindeki nişleri, bir girişi andırmaktadır. BK01 No.lu mekânın güneybatı duvarının tavan kotunda yer alan taş eleman, kırık giden duvar doğrultusundan farklı bir doğrultu işaret etmektedir. Aynı zamanda bu duvar I.Katta aynı yere denk gelen ZK03 No.lu mekânın güneybatı duvarı ile aynı açıya sahip değildir. Bir diğer nokta, 1K04 No.lu mekânın Molla Fenari Caddesi ne dik oturan duvar, restitüsyonlarda iç duvar olarak gösterilmesine rağmen duvar kalınlığı itibarıyle bir dış duvar niteliği göstermektedir. Bodrum kata girişi sağlayan merdiven, 126 restorasy n

13 Dr.Mehmet Alper Fotoğraf 9. Bodrum katta bulunan sebile ait elemanlar 2007 (TURES Digital Arşivi) Fotoğraf 10. Medrese mevcut merdiveni ve restitüsyon projesi 2007(TURES Digital Arşivi) sokaktan erişimi sağlamak için günümüzde doğrultu değiştirmektedir. Bu veriler yapının güneybatı köşesinin özgün planlamadan farklı olduğu hissini uyandırmaktadır. Bu gözlemlere dayanarak yapının güneybatı köşesinin 1865 tarihli Hoca Paşa Yangını sonrasında yeni yol açılması sırasında (Nuru Osmaniye Caddesi ve bunu dik kesen Molla Fenari Caddesi) kesilerek yapının planının yeni bir düzenlemeye kavuşturulduğu varsayılabilir. Nitekim restorasyon çalışması öncesi yapılan kapsamlı temizlik çalışmasında bodrum kattan atılan çöp, moloz gibi atıkların altında bazı sütun gövde başlıkları bulunmuştur (Fotoğraf 9). Bunların sebilin paçaları olduğu düşünülmektedir. Bu görüşü doğru olarak kabul edersek planın diğer sorunlu bölgelerini aydınlatmak mümkün olabilir. Bugün zemin kattan medreseye çıkışın sağlandığı merdivenin ve konumunun özgün olmadığı, bunun yerine bodrum kata inişi sağlayan merdivenin aynı zamanda I. Kata çıkış imkanı veren bir merdiven olduğu varsayımı ileri sürülebilir. Bu görüş bizi plan restitüsyonunda oldukça rahatlatmaktadır. Çünkü mevcut merdiven gerek plandaki yeri, gerek taşıyıcı sisteme getirdiği zorluklar gerekse minare merdivenini andıran formu ile sıradışı özelikler göstermektedir. Halbuki önerildiği şekli ile bodruma inen merdivenin aynı zamanda I.kata çıkışa imkan verdiği kabul edilirse, I.kata çıkan kolunu oluşturan sınırların bodrum katta hala izlenebildiği restorasy n 127

14 Vakıf Restorasyon Yıllığı Yıl: 2013 Sayı: 6 Hadım Hasan Paşa Medresesi Restitüsyonu na İlişkin Değerlendirmeler L formunda sarmakta, geride bir avlu/bahçe kalmaktadır. Zemin katta bu avlunun izleri bugün hala mevcuttur. ZK09 No.lu mekanın güney duvarında bir mazgal deliği bulunmakta, aynı zamanda bu duvarın önünde kemerli bir niş içinde bir kuyu yer almaktadır. Bu gözlemler, bu alanın bir dış mekan olduğunu göstermektedir. O halde, I. Katta yer alan medresenin güneydoğu hücrelerinin altındaki mekanların zemin katta avlu ile ilişkili yarı açık mekanlar olarak kullanıldığı düşünülebilir (Çizim 7). Bu varsayımlar, bugün yapı üzerinde daha detaylı fikir yürütülmesini sağlamaktadır. Ancak restorasyon uygulaması, yapının mevcut verileri üzerinden gerçekleştirilmiştir. Mayıs 2007 yılında medrese Taşıyıcı Sistemi Mevcut Durumu nun irdelenmesi, Onarım ve Güçlendirme Önerileri hakkında yapılan çalışmalar ve Mimari Koruma Amaçlı Malzeme Raporları ndan hareketle hiçbir bütünleme ve tamamlama çalışması yapılmadan aşağıda tanımlanan müdahale teknikleri uygulanarak restorasyon çalışmaları tamamlanmıştır (Fotoğraf 12,13). Yeni işlevin gereği üst katta bulunan avlunun nasıl kapatılması ve kesilen kısmın nasıl bitirileceği endişesi belki de bu çalışmanın en düşünülmesi gereken aşaması idi. Kesilen kısımlar duvar kesitinin izlendiği görüntüsü ile derz onarımı yapılarak bırakıldı. Üst avlunun kapatılması ise korkuluk çözümleri taşıyıcı sistemin minimum etkisine karşın cam elemanlarla çözümlendi, böylece bu modern cam kütle çağdaş bir dönem eki olarak yapıya eklendi (Fotoğraf 11). Duvarlardaki yüzey kayıpları, kopmalar ve kırılmalar için; yüzey kaybı 5 cm den az olanlara plastik onarım yapıldı. 5 cm ile 15 cm arasındaki ölçülerde, gerekli yüzeysel çürütmeden sonra benzer özellikli malzemesi ile yüzey kaplaması yapıldı. Yüzey kayıpları 15 cm den fazla olan taşlar benzer özellikli taş ile değiştirildi. Çizim 7. Hadım Hasan Paşa Medresesi Erken Dönem Restitüsyon Önerisi görülür. Bu konumu ile merdiven I.katta medresenin revakına açılmaktadır. Ayrıca, çıkış noktasındaki ilk revakın kubbesi diğerlerinden büyüktür. Bu özelliği ile bir karşılama niteliğinin vurgulandığı düşünülebilir. Böylelikle yapının zemin katında sokağa cepheli sebil, çeşme ve türbe ile dükkanlar yer alırken, güney batı yönünde parsel sınırı ile yapının arasından girilerek doğrudan medreseye ulaşmak mümkündür. Ancak yol açılması sebebiyle yapının köşesi yıkıldığında bu merdiven ve giriş iptal edilerek merdiven bugünkü konumuna yerleştirilmiş olmalıdır (Fotoğraf 10). Bu durumda yapının güney doğu yönünde zemin katta hangi işlevler yer almaktadır? Bu sorunun yanıtı net olarak verilemese de bazı tahminlerde bulunmak mümkündür. Yapının dikdörtgen bir parsel içinde yer aldığı varsayılırsa, zemin katta dükkanlar, sebil, türbe ve çeşme parseli Duvarlardaki 4 cm den büyük çatlaklar çürütme yöntemi ile genişletilmiş, analiz sonuçlarında belirtilen özgün malzemesi ile yeniden oluşturuldu. Kılcal çatlaklara enjeksiyon yöntemi ile dolgu yapıldı. Tonoz, kubbe, döşeme, duvar gibi yapı elemanlarında sağlam durumda olan kısımlar tahkimata alınarak korundu, çökmüş kısımlar ise yıkıntıları temizlenerek restitüsyona uygun malzeme ve analiz sonucu önerilen harç ile yeniden örüldü. Revaktaki sütunlar sökülerek gerekli yapıştırma harçları ile plastik onarım uygulandı. Çok parçaya ayrılmış ve yeterli mukavemeti sağlayamayan sütunlar ise yenilendi. Bozulan ve yerinde bulunmayan yapı elemanları (söve, lento, kemertaşı, korniş, tuğla, kemer mesnetleri, tüm gergiler vb.) özgün detaylarına göre yenilendi. Kirlenme görülen yüzeyler arapsabunu ve yumuşak 128 restorasy n

15 Dr.Mehmet Alper Fotoğraf 11. Hadım Hasan Paşa Medresesi Modern Eklentileri, (Şenay Memoğlu 2011) Fotoğraf 12. Hadım Hasan Paşa Medresesi Restorasyonu (TURES Digital Arşivi) fırça ile yıkandı, kirlenmenin yoğun oldugu bölgelerde taşa zarar vermeyecek kimyasal temizlik yapıldı. Bozulan derzlerdeki harçlar, analiz sonucu belirlenen özgün harç niteliğine uygun olarak yenilendi, niteliksiz malzeme ile kaplanmış, kapatılmış yüzeyler, sonradan kapatılmış bölümler (özgün kapı pencere boşlukları, nişler) uygun tekniklerle, yapıya zarar vermeden temizlendi. Mekanlarda aydınlatma için gerekli tüm teknik sistemler zemin altında çözüldü; genel aydınlatmanın yanı sıra taş dokuyu ve tarihi yapının atmosferini öne çıkaracak bölgesel aydınlatmalar uygulandı. Sütunlar üzerinde özel spotlar, zarif metal duvar aplikleri kullanıldı. restorasy n 129

16 Vakıf Restorasyon Yıllığı Yıl: 2013 Sayı: 6 Hadım Hasan Paşa Medresesi Restitüsyonu na İlişkin Değerlendirmeler Fotoğraf de Hadım Hasan Paşa Medresesi, ( IV Numaralı Koruma Kurulu Arşivi) Fotoğraf 14. Hadım Hasan Paşa Medresesi Restorasyonu 2009 (TURES Digital Arşivi) İşveren tarafından yapının ısıtılması isteği yapıyı ve mekanları zorlayan önemli nedenlerden biri oldu. Teknik çözümlerin olanak verdiği ölçüde yerden ısıtma sistemi ile yalnızca üst kat medrese odaları ısıtılabildi. Çatıda ayakta kalmayı başarabilmiş özgün bacalar uygun kimyasallarla temizlendi, onarıldı, yıkılan bacalar özgüne uygun olarak yenilendi. Onarılan ve yenilenen kubbelerin üzeri kurşun örtü ile kaplandı. Fotoğraf 15. Restorasyon Sonrasında Hadım Hasan Paşa Medresesi 2011 (TURES Digital Arşivi) Kaynakça Ahunbay, Z. (1994) Hadım Hasan Paşa Medresesi, İstanbul Ansiklopedisi, Tarih Vakfı Yay. Ayvansarayî, Hüseyin Efendi, (2001) Hadîkatü l-cevâmi İstanbul Câmileri ve Diğer Dîni-Sivîl Mi mâri Yapılar, İşaret, İstanbul. Batur, A. (1970) Osmanlı Camilerinde Almaşık Duvar, Anadolu Sanatı Araştırmaları (2) Bozkurt, Ela (1996) Çeçen, K.(2000) Çelik, Z. (1996) Erdoğan, M. (1995) Hadım Hasan Paşa Medresesi, İstanbul Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi (Danışman: Prof. Dr. Zeynep Ahunbay), İstanbul, İstanbul un Osmanlı Dönemi Suyolları, Celal Kolay (ed), İstanbul Büyükşehir Belediyesi Yayınları. Değişen İstanbul, Tarih Vakfı Yurt Yay. Mimar Davud Ağa nın Hayatı ve Eserleri, TAÇ Vakfı Yayınları. Evliya Çelebi Seyahatnamesi (1996) Yayına haz: Orhan Şaik Gökyay, Yapı Kredi Yayınları, 1. Kitap, İstanbul. Memoğlu, Ş.(2011) Hadım Hasan Paşa Medresesi nin Yeniden İşlevlendirilmesi Süreci ve İç Mekan Açısından Değerlendirilmesi, Beykent Ünv. Fen Bilimleri Enstitüsü Mimarlık AnabilimDalı Mimarlık Anabilim Dalı Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, (Danışman: Mehmet Alper), İstanbul. Özbek, N. (1999) İkinci Abdülhamid ve Kimsesiz Çocuklar: Darül Hayr-ı Ali, Tarih ve Toplum, Şubat 1999, (182) Özcan, A. Tayla, H. (2007) Hadım Hasan Paşa, İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı, Güzel Sanatlar Matbaası, İstanbul, 1997, C. 15, s. 5. Geleneksel Türk Mimarisinde Yapı Sistem ve Elemanları, (2), TAÇ Vakfı Yayınları. Başbakanlık Osmanlı Arşivi: EV.HMH d. 6675/3, EV.HMH d. 6931/2, HAT 1444/59344, HAT 1651/41, ZB 65/ restorasy n