ÖZEL EFDAL İLKÖĞRETİM OKULU REHBERLİK VE PSİKOLOJİK DANIŞMANLIK SERVİSİ

Transkript

1 ÖZEL EFDAL İLKÖĞRETİM OKULU REHBERLİK VE PSİKOLOJİK DANIŞMANLIK SERVİSİ Okulumuzda uygulanan rehberlik ve psikolojik danışmanlık anlayışı gelişimsel rehberlik üzerine şekillenmiştir. Gelişimsel rehberlik anlayışına göre, öğrencilerin kapasitelerini tam olarak kullanabilmeleri ve kendilerinden beklenilen gelişimsel görevleri yerine getirebilmeleri için uygun koşulların sağlanması temel hedef sayılmaktadır. Gelişimsel rehberlik anlayışı, bireyin sürekli gelişim halinde olduğu, bir gelişim basamağını başarıyla geçirenlerin daha sonraki gelişim basamağının gelişim görevlerini de daha iyi başaracağı gerçeğine dayanmaktadır. Her birey yaşamı boyunca bir dizi sosyal beklentiyi karşılama, dönemine özgü davranış kalıplarını gösterme, yani gelişim görevlerini başarıyla yerine getirme durumundadır. Birbirinden farklı gelişim aşamalarında bireylerin kendilerini ve çevrelerini doğru değerlendirmeleri halinde, beklentileri karşılayacak davranışları geliştirmeleri kolaylaşacaktır. Başarıyı arttıran faktörler üzerinde yapılan araştırmalar, okul-aile dayanışmasının önemli bir etkiye sahip olduğunu göstermektedir. Bu düşünceden hareketle çocuklarımızın gelişim özelliklerini destekleyecek noktaları vurgulamak amacıyla sizlere bu bülteni hazırladık YAŞ GELİŞİM DÖNEMİ ÖZELLİKLERİ Ergenliğin başladığına işaret eden buluğ döneminde, bir dizi biyolojik olay çocuğu yetişkinin ölçülerine ve cinsel olgunluğuna ulaştırır. Buluğa girme yaşı, beslenme ve sağlık koşullarına, kültüre ve coğrafi bölgeye bağlı olarak değişebilmektedir. Bebeklik dışında başka hiçbir dönemde bu kadar hızlı bir gelişme görülmemektedir. Evrensel nitelikteki biyolojik değişmeler, çocuğun yetişkin davranışı edinmesi ve yeni ilişkiler geliştirmesinin ön koşuludur. Ergenliğin ne kadar süreceği ve ergenin üstesinden gelmek zorunda olduğu görevlerin sayısı ise bir kültürden diğerine büyük ölçüde değişmektedir. Ergenliğe Fiziksel Geçiş Biyolojik değişmelerin yer aldığı buluğ dönemi yaşları arasında bir dizi hormonsal değişmeyle başlamış olur. Büyümeyi hipofiz bezinin salgıladığı büyüme hormonu ve onun uyardığı diğer bazı hormonlar sağlarken, cinsel olgunlaşma cinsiyet hormonlarıyla

2 kontrol edilir. Boy uzunluğu ve vücut ağırlığındaki artma ve diğer fiziksel değişmeler cinsel olgunlaşmayla ilişkilidir. Birincil cinsiyet özellikleri, cinsel organlar ve üreme sistemindeki değişmelere, ikincil cinsiyet özellikleri ise cinsel olgunluğa işaret eden ve dıştan görülebilen kıllanma, ses değişmesi ve göğüslerin gelişmesi gibi değişmelere karşılıktır. Buluğa ait değişmeler kızlar da erkeklere göre bir kaç yıl daha erken başladığı için dönemin başında kızlar erkeklerden daha uzun boylu ve daha yetişkin görünümdeyken yaşları arasında erkekler kızlara yetişmekte ve geçmektedirler. Buluğda cinsel olgunluğa işaret eden olaylara yani kızlarda ilk adet kanamasına, erkeklerin de ilk boşalmaya olan tepkileri farklı olabilmektedir. Cinsellikle ilgili bilgi düzeyi ve aile desteği çocuğun sağlıklı ve doğru gelişimini desteklemek için önemlidir. Buluğa geçişin akranlara göre erken veya geç olması ergenin fiziksel uyumuyla ilişkilidir. Erken olgunlaşan erkekler ile geç olgunlaşan kızların fiziksel görünüşleri kültürel beklentilere uyduğu için daha olumlu beden imgesine sahiptirler ve güven duyguları daha gelişmiştir. Geç olgunlaşan erkekler ve erken olgunlaşan kızlar ise fiziksel gelişmeleri akranlarıyla uyuşmadığı için duygusal ve sosyal açıdan zorluk çekmektedirler. Bu özellikler daha ilerideki yetişkinlik yıllarında değişebilmekte ve geç olgunlaşan erkekler ile erken olgunlaşan kızlar olumlu yetişkin özellikleri gösterebilmektedirler. Beslenme Ergenlik döneminde gençlerin sağlıklı büyüyebilme ve gelişmeleri için beslenme özel bir önem kazanır. Boyun uzaması, bedenin çocukluktan erişkinliğe geçebilmesi, doğru beslenme ile sağlanabilir. Ergenlik döneminde bedeninizde yağlanma olması doğaldır. Erkeklerde yağ oranı hızlı büyüme döneminden önce artar, bu nedenle yaşlarda şişmanca görünürler. Daha sonra hızlı büyüme döneminde yağ kaybederek incelirler. Ergenliğin sonunda ise kas kitlesinde 2 kat artış olur. Kızlarda ise 6 yaşından başlayarak yağ kitlesinde sürekli olarak yavaş bir artış olur; karın bölgesinden, göğüsler ve sırtın üst kısımlarına doğru yer değiştirir. Ergenlik döneminin başlangıcında kızlar da biraz topluca görülebilirler. Ama zamanla boyları

3 uzar ve incelir. Sporla birlikte, dengeli bir beslenme alışkanlığı ile sağlıklı bir görünüm kazanılır. Çok zayıf ve çok kilolu olmadıkça, sağlık açısından bir sorun da yoksa ergen beden yapısıyla barışık olmalıdır. Aç kalmamaya özen göstermeli, ama yenen şeyler de yalnızca tatlı, unlu ve hazır yiyecekler olmamalıdır. Bilişsel Gelişim Bu dönemin önemli özelliği tümdengelime düşüncedir. Ergen, bir problem çözme durumunda neden-sonuç ilişkisini kurabilmek için olası tüm değişkenleri göz önüne alabilir ve bunlardan birini sınarken diğerlerini dışarıda bırakabilir. Gerçek ve somut olmayanla yani olasılıklarla ilgilenebilir ve mecaz anlamları anlamakta güçlük çekmez. Formel düşüncenin her ergende ortaya çıkmayacağı, bu düşünce biçimiyle ilgili bilişsel stratejilerin ancak eğitimle gelişebileceği için evrensel olmayabilir. Ergenlerdeki soyut düşünce onların günlük davranışlarını da etkilemektedir. Kendileri ve dünya hakkında daha fazla düşünmekte ve yaşları arasında daha tartışmacı, idealist ve eleştirici olmaktadırlar. Bununla birlikte kendilerinin ve başkalarının soyut bakış açılarını değerlendirmekte zorlandıkları için yeni bir benmerkezci eğilim içine girmektedirler. Elkind'a göre kendi düşünceleri, duyguları ve davranışlarıyla aşırı ilgilidirler. Kendi ve diğerleri arasındaki ilişkilerle ilgili olarak da iki önemli çarpıtmaları vardır. Bunlardan biri, kendi kendileriyle çok ilgili olmalarının ötesinde diğerlerinin de kendisiyle ilgilendiklerini düşünmeleri ve devamlı bir sahnede, herkes kendilerini izliyormuş gibi davranmalarıdır. Diğeri ise kendi önemlerini aşırılaştırmaları ve kendilerini özel ve özgün olarak algılamaları sonucu başkalarının başına gelenin kendi başlarına da gelebileceğini düşünememeleridir. Bunun sonucu olarak da alkol ve uyuşturucu alma, hızlı ve tehlikeli araba kullanma gibi riskli davranışlara girmekten sakınmamaktadırlar. Bağımsızlık ve Yetişkin Kimliğinin Kazanılması Erikson'a göre yetişkinliğe sağlıklı geçişin en önemli koşulu kimlik kazanmadır. Kimliğin oluşması süreci ergenlikten çok önce başlamaktadır ve önceki dönemlerde başarılı sonuçlar alınmış olması yetişkin kimliğine geçişi de kolaylaştırmaktadır. Özellikle gelişmiş kabul edilen ileri toplumlarda ergen bir kimlik bunalımı yaşamaktadır. Bedeni, çok kısa bir süre içinde yetişkin görünümü alan ergen artık çocuk gibi

4 davranamayacağını anlar ve "Ben kimim?", "Değerlerim nelerdir?", "Yaşamdaki amaçlarım neler olmalıdır?" gibi sorularla geleceğe dönük kararlar almaya ve benliğini oluşturmaya başlar. Toplum içinde kendi seçtiği ideolojiye uygun bir rol bulursa kimlik kazanmış olur. Bunu başaramayan ergenlerde ise kimlik krizi devam eder. Pek çok denemeyle bu kriz çözülmezse ergen kimlik kargaşasına düşebilir veya olumsuz bir kimlik geliştirebilir. Erikson'dan sonra Marcia yaptığı çalışmalarla ergenlerde 4 farklı kimlik statüsü olduğunu belirlemiştir. Bunlar, erken bağlanmış, kargaşalı, kararsız ve başarılı kimlik statüleridir. Erken bağlanmış kimlik statüsündeki ergenler bir karar alma sürecinden geçmemişlerdir. Kimlikle ilgili tüm kararları genellikle ebeveynleri tarafından belirlenmiştir. Yetişkinliğe geçiş pürüzsüz ve çatışmasızdır. Kargaşalı kimlik statüsündeki ergenler ise bir kriz yaşamazlar ve mesleki rol seçimiyle ilgili olarak da bir güdüleri yoktur. Bunlar bir kimliğe bağlanmaktan tamamen kaçınmaktadırlar. Kararsızlar ise bir kimlik krizi yaşarlar, kaygıları yüksektir ve karar alma süreci devam etmektedir. Bu nedenle ergenlerin kendileriyle en ilgili oldukları statüdür. Başarılı kimlik statüsündekiler ise kimlik krizini atlatmış ve bir kimliğe bağlanmayı gerçekleştirmiş ergenlerdir. Ergenlerin hangi kimlik statüsünde yer aldığı onun kendilik imgesini, beklentilerini ve strese karşı tepkisini etkilemektedir. Başarılı kimlik statüsündeki ergenlerin oranı yaşla birlikte artmakta ve kimlik gelişiminde kültürel farklılıklar görülmektedir. Bebeklikteki bağlanma ve bireyleşme süreçlerinde olduğu gibi kimlik arama sürecinde de eğer aile güvenli bir sığınak sağlarsa ergen daha kolaylıkla ve daha geniş bir dünyada kimlik arama sürecine girişecektir. Ailenin ve okulun sağladığı fırsatlar da ergenin kimlik kazanmasını ve mesleki bağlanmalarını etkilemektedir. Ayrıca, kültürel bağlam ve tarihsel dönem gibi değişkenler de ergenin meslek seçiminde, cinsiyet rol tercihlerinde ve sosyal değerlerini belirlemesinde önemli rol oynamaktadır. Ergenlikte yakın arkadaşlıklar ergenlerin kendilerini ve diğerlerini anlamalarını, ergenlikteki stresle baş etmeyi ve okula uyumu kolaylaştırmaktadır. Ergen grupları, konuşma tarzları, giyimleri ve davranışlarıyla birbirlerinden ve yetişkinlerden ayrılırlar. Bu gruplar ergenin kendine uygun bir kendilik duygusu oluşturmasında aileden bağımsız bir bağlam sağlar. Ergenlikte grup baskısına uyma, çocukluk ve yetişkinliktekinden daha fazla olduğu için arkadaşlıklar riskli davranışlar için örnek olabilmektedir. Ergende yüksek özsaygı, sosyal ve ahlaki olgunluk ve ebeveynin

5 yakınlığıyla kendini gösteren demokratik anne-baba tutumu akran baskısına direnmede önemli bir rol oynamaktadır. Çocukluktaki zayıf akran ilişkilerinin, ergenlikteki okul başarısızlığı, ergen suçluluğu ve problemin dışsallaştırılması gibi gelişimsel sorunlarla ilişkili olduğu bulunmuştur. Ergen suçluluğuyla ilişkili bir başka çocukluk davranışı da saldırganlıktır. Çocukluktaki saldırganlık, okul başarısızlığını ve okuldan uzaklaşmayı yordamakta (tahmin etmekte) ve özellikle yetişkinlikteki psikiyatrik problemlerin çoğuyla da ilişkili bulunmaktadır. ÇOCUKLA İLETİŞİM Çocuğumuzla kurduğumuz ilişkide, sözel iletişimin yeri tartışılmaz derecede önemlidir. Sözcükler, kendimizi ifade etmenin en kolay ve anlaşılır yoludur. Ancak sözcükler her ne kadar iki kişi arasında iletişim köprüsü olsalar da, bazen de iletişimin önündeki en büyük engeller haline gelebilir. Dilimiz her zaman kendimizi karşımızdakine anlatmaya ve karşımızdakinin bizi anlamasına yeterli olmuyor. Yanlış söylenenler ve yanlış algılananlar çocuğumuzla iletişimimizi hiç ummadığımız bir boyuta getirebiliyor. Peki, anlamak ve anlaşılmak için ne yapmalıyız? Çocuğumuzla iletişimimizde en çok yaptığımız yanlışlar nelerdir? Çocuğu Dinlemek Birçok ebeveyn çocuklarla iletişim kurmada ve onların sorunlarına çözüm getirmede esas görevlerinin onlarla konuşmak, öğüt vermek, öneride bulunmak olduğunu zannederler. Oysa çocuğun sorunlarını çözmede gerekli olan, uygun ortamı sağlamak ve onu dinlemektir. Dinlemek çocuğun gelecekte de sağlıklı bir iletişim kurabilmesini, kendisi hakkında olumlu duygulara sahip olmasını, kendisine değer verildiğini hissetmesini kendine saygısını ve problem çözme davranışını geliştirir. Konuşma yeteneği gelişir, kendi duygu ve düşüncelerini daha iyi ifade eder. Çocuğun içine kapanması, ağlaması, saldırgan davranması yerine kendini sözle anlatarak rahatlamasını sağlar. Bu, çocuğun toplumsal yaşama uyumunu kolaylaştırır. Doğru anlaşıldığını hisseden çocuk, kendini daha huzurlu ve rahat hisseder. Bunun sonucunda çocuğun kendine güveni artar. Duygusal ve sosyal yönden gelişmesini sağlar. Başkaları tarafından dinlenen çocuk da başkalarını kolaylıkla dinler. Aile içi ve diğer ilişki kurduğu insanlarla sağlıklı bir iletişim içine girmesini sağlar.

6 AİLE-ÇOCUK İLİŞKİSİNİN GENEL DOĞRULTULARI Çocuğunuzun duygularını ifade etmeye teşvik edin. Bu duygularının kaynaklarını öğrenmeye çalışın. Çocuğunuzun öfkesini olumlu bir şekilde, şiddete başvurmadan göstermesine yardım edin. Aranızdaki saygı ve güveni geliştirin. Anlaşamadığınızda bile sesinizi yükseltmeyin. İletişim kanallarını açık tutun. Çocuğunuzun fikirleri yanlış olsa bile saygı gösterilmesi kişisel gelişimini destekleyecektir. Çocuğunuzu dinleyin. Çocuğunuzun anlayabileceği kelimeler ve örnekler kullanın. Onu soru sormaya teşvik edin. Rahatlık ve güven verin. Dürüst olun. Olumluluklar üzerinde durun. Her konuda konuşmaya istekli olduğunuzu gösterin. Çocuk başkalarının yanında kesinlikle eleştirilmemeli ve başkalarıyla kıyaslanmamalıdır. Anne ve baba, aile ortamında çocuğa sevgi gösterisinde bulunmalı, açık onay ve ilgi göstermeli, çok fazla fiziksel temastan (kucaklama, okşama vb.) kaçınmamalıdır. Çocuğun gösterdiği her olumlu davranış ve yaklaşım desteklenmelidir. Çalışmaya başlayamama gibi bir davranışı olan çocuğa evde destek olunmalıdır. Çalışması için isteklendirilmesi, çalışmaya başlaması için uygun ortam hazırlanması ve çalışma saatlerinde dikkatini dağıtacak etmenlerin ortadan kaldırılması (televizyon sesi, gürültü vs.). Çocukla ilgili kararlar alınırken anne ve babanın tutarlı ve ortak davranması önemlidir. Çocuğu toplumsal ve sosyal yaşama hazırlayabilmek amacıyla aile içi kurallar net ve anlaşılır olarak uygulanmalıdır. Ancak kuralların oluşturulması aşamasında çocuklarında katkı sağlamasına olanak tanınmalıdır. Yaklaşımlarınızı ona söyleyin. Öğretmenleri ile sık sık görüşün ve yapabilecekleriniz konusunda yardım isteyin. Çocuğun evde sorumluluk almasını sağlayın, Ona verdiğiniz küçük sorumluluklar kendisine güvenildiğini, önem verildiğini anlatır. Kaynakça: Doç.Dr. Melike SAYIL, Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi. Talat PARMAN, Ergenlik ya da Merhaba Hüzün, Bağlam Yayınları. İstanbul Haluk YAVUZER, Ana-Baba ve Çocuk, Remzi Kitabevi. İstanbul