TOPLUMSAL CİNSİYET TARTIŞMALARI

Transkript

1 Hazırlayan Feryal Saygılıgil TOPLUMSAL CİNSİYET TARTIŞMALARI dipnot yayınları

2 İçindekiler Önsöz Giriş Feryal Saygılıgil 1 Siyaset ve Toplumsal Cinsiyet 1 Sevgi Adak 2 Tarih ve Toplumsal Cinsiyet Başak Tuğ 3 Edebiyat ve Toplumsal Cinsiyet Beyhan Uygun-Ay temiz 4 Felsefede Toplumsal Cinsiyet ve Feminizm. Çiğdem Yazıcı 5 Ekonomik Kalkınma ve Toplumsal Cinsiyet Yelda Yücel 6 Sosyal Politika ve Toplumsal Cinsiyet Narin Bağdatlı Vural 7 Kadın Emeği ve Toplumsal Cinsiyet Betül Urhan

3 8 Kent Politikası ve Toplumsal Cinsiyet 153 Melis Oğuz 9 Medya ve Toplumsal Cinsiyet 165 Gülüm Şener, Çağla Çavuşoğlu, Halil İbrahim Irklı 10 Beden, İki Nokta Üst Üste 187 Gülnur Elçik 11 Queer Teori 213 İlkay Özküralpli 12 Erkeklik Çalışmaları 231 Efe Arık 13 Kadına Yönelik Şiddet 249 Nacide Berber 14 Feminist Araştırmalar ve Yöntem 271 Ece Öztan 15 Türkiye Feminist Hareket/Örgütlenme Tarihi Esen Özdemir Yazarlar 325

4 Ö N S Ö Z Toplumsal cinsiyet sosyo-kültürel olarak belirlenen cinsiyet rollerine karşılık gelir. Bu roller kaynaklara erişimimizi, davranış kalıplanırım, sorumluluklarımızı, paylaşım olanaklarımızı da belirler. Toplumsal cinsiyet algısına göre kadınların daha duygusal, erkeklerin daha güçlü ve akıllı olduğu; bazı işlerin kadınlara bazı işlerin ise erkeklere uygun olduğu gibi genellemeler yapılır. Yine bu bakış açısına göre, günün bazı zamanlarında kadınların sokağa çıkması uygun değildir. "Kadirim yeri evidir" sözü cinsiyetçi bakış açısıyla üretilmiş bir deyimdir. Bir bebek doğduğunda, biyolojik özelliklerine göre kız veya erkek olarak tanımlanır. Çoğunlukla bireyler ikisinden birini seçmek zorunda bırakılır. Bebek doğduğu andan itibaren kültürel ve sosyal düzen bebeği etkilemeye başlar. Cinsiyetlerine göre verilen isimlerden başlayarak kızlann pembe erkeklerin mavi renk giydirilmesi gibi pratiklerle toplumsal cinsiyetin ilk çentikleri çocukların son derece yalın dimağlarına işlenmeye başlanır. Cinsiyete göre farklı oyuncaklann alınmasıyla bu biçimlendirme devam eder. Uslu, hanım hanımcık kız çocuklan; "erkekler ağlamaz" diye büyütülen, saldırgan ve yaramaz olmaları neredeyse doğal görülen erkek çocuklan yetiştirilir. Büyüdükçe bu roller eğitim aracılığıyla da iyice pekiştirilir. Meslekler bunlara göre belirlenir. Kadınların daha çok evde sorumluluk almalan, erkeklerin ise evin dışında, kamusal alanda yer alarak bununla ilgili sorumluluklara sahip olmalan beklenir. Toplumsal cinsiyet farklı cinsel yönelimleri olan kişilerin toplumdaki statülerinde de belirleyicidir. Cinsiyetçi bakış açısı günlük hayatin her aşamasmda, emek piyasasındaki işgücünün belirlenmesinde, aynı işi

5 81 Toplumsal Cinsiyet Tartışmaları yapan bir erkeğe göre kadının ya da LGBTİ bireyin daha düşük maaş alması ya da zor iş bulması gibi durumlarla, siyasette dışlanma veya sınırlı yer almayla, kısacası özel ve kamusal alanın her düzeyinde kendini gösterir. Bu kitapta toplumsal cinsiyet rollerinin oluşumu, bedenle olan ilişkisi, tarih, edebiyat, felsefe, emek, kalkınma, sosyal politika ve kent politikası alanlarına etkileri tartışılacak. Aynca siyaset ve medyaya yansıması ele alınarak toplumsal cinsiyeti anlamak için vazgeçilmez kaynaklar olan Queer Teori ve Eleştirel Erkeklik Çalışmalan gözden geçirilecektir. Erkek egemen sistem yapısı olan patriyarkanın belirginleştiği en somut yer olan erkek şiddeti bu kitapta aynntıyla tartışılacaktır. Feminist yöntem ve feminist örgütlenme deneyimlerinin ise çalışmalanmızda, düşünce biçimimizde bizi etkileyen, bize ufuk açan alanlar olarak önemle üzerinde durulacaktır. Bu kitap kolektif bir emeğin ürünü. Çoğu kadın hareketinden arkadaşım, yoldaşım da olan sevgili yazar arkadaşlarım Başak, Betül, Beyhan, Çiğdem, Ece, Esen, Efe, Gülnur, Gülüm, İlkay, Melis, Nacide, Narin, Sevgi ve Yelda'ya öncelikle gösterdikleri dayanışma için minnettanm. Onlar olmasa bu kitap da olmayacaktı. Hepsine ayn ayrı teşekkür ediyorum. Sağ olsun Beyhan, büyük bir özenle kitabın büyük bir bölümünün son okumasını yaptı. Kitap toplumsal cinsiyet konusunda daha çok düşünmemize, çalışmamıza, konuşmamıza, sorular sormamıza bir parça olsun katkı sağlayabilirse amacına ulaşmış ulaşacaktır. Sevgili kızıma/kızlanmıza ve tüm çocuklara daha iyi bir dünya bırakabilmek umuduyla. Feryal Saygılıgil 30 Aralık 2015, Teşvikiye

6 G İ R İ Ş Feryal Saygılıgil Aile, eğitim, devlet, din, medya gibi kurumlar toplumsal cinsiyetin yeniden üretildiği yerlerdir. Ev, beden, iş yaşamı, kent yaşamı gibi alanlann toplumsal cinsiyetle doğrudan ilişkisi vardır. Aynca siyaset, sosyal politika, medya, sanat, iktisat, psikanalitik teori, antropoloji, tarih gibi disiplinler de toplumsal cinsiyet bakış açısıyla sorgulamadan geçmişler ve hâlâ geçmektedirler. Bu kitapta, kadın ve erkek olmanın öz ya da doğuştan değil belirli ilişkilerin parçası olduğunu göreceğiz. Kadınların üretim güçlerinin, doğurganlıklannm, dnsellilderinin, hareket özgürlüklerinin ve mülkiyet haklannm erkek egemen sistem yapısı tarafından nasıl denetim altına alındığını sorgulayacağız. Toplumsal cinsiyet kavramı Heteronormatif düzene 1 göre cinsiyet terimi, kadın ya da erkek olmanın biyolojik yönünü ifade eder. Türkçe Sözlük'te ise, üreme işinde bireye ayn rol bir rol ve işlev veren ve erkek ile dişiyi ayırt ettiren özellik, özel yaratılış (Püsküllüoğlu, 2004: 380) olarak yer alır. Oysa erkek ve kadın olarak farklılığımız ve belirlenmemiz sosyo-kültürel bir olgudur. Bu da toplumsal cinsiyet olarak tanımlanabilir. Böyle bir olguya neden ihtiyaç duyulduğu ise 1 Heteronormatif düzen: Heteroseksüel eğilimleri dayatan ve sınırlayan ve aynı zamanda bunun dışında kalan her türlü girişimi yasaklayıp cezalandıran bir normlar çokluğu ifade eden düzendir (bu tanım için bkz. İlkay Özküralpli, bu kitapta bölüm: 11).

7 101 Toplumsal Cinsiyet Tartışmaları şöyle açıklayabiliriz: Biyolojik-anatomik (üreme anatomisine dayalı) temelli olduğu düşünülen cinsiyet ile toplumsal temelli olduğu varsayılan toplumsal cinsiyet (gender) birbirinin karşıtı olduğu üzerinden düşünülmesiyle birlikte toplumsal cinsiyet kavramsallaştinlmıştir. Kültürel olarak kadını ve erkeği toplumsal bir kadına ve erkeğe dönüştüren kategoridir toplumsal cinsiyet. Başka bir deyişle "hem aynmcı, eşitsiz, baskıya dayalı bir toplumsal düzenin adıdır toplumsal cinsiyet, hem bu ilişkinin taraflarını oluşturan toplumsal gruplan dile getiren bir kategori; ama hem de bu grupların mensuplarının psikolojik ve davranışsal özelliklerine göndermede bulunur" (Savran, 2004: 235). Dolayısıyla toplumsal cinsiyeti cinsiyetten farklı kılan, kadınların erkeklerin egemenliği altında biyolojik-anatomik özelliklerinden kaynaklanan ikincil konumlanyla, cinsiyetlendirilmiş bedenlerle mücadele etmektir. Toplumsal cinsiyet iki temel alanda maddi olarak kendini gösterir: "1) Toplumsal cinsiyetli iş bölümü ve üretim araçlarının toplumsal cinsiyetli bölünmesi; 2) üreme emeğinin toplumsal örgütlenişi" (Marhieu, 2009: 83). Scotf a göre toplumsal cinsiyet "cinsiyeti olan bir bedene zorla kabul ettirilmiş bir toplumsal kategoridir" (Scott, 2007: 11). Delphy'e göre ise, " cinsiyetler basitçe biyolojik-sosyolojik karakterler değil, erkeklerin kadınlar üzerindeki iktidarının oluşturduğu (Marksist anlamda) sınıflardır. Toplumsal cinsiyet, cinsiyeti inşa eder" (aktaran Marhieu, 2009: 87). Nicholson bize feminizm içinde "toplumsal cinsiyet" gender teriminin iki farklı ve gerçekte birbirleriyle çelişen anlamda kullanıldığını hatırlatır. Bir tanesinde biyolojik olarak verili olduğu farz edilen "cinsiyet" in (sex) tersine toplumsal olarak kurulan şeyi göstermek için kullanılır. Diğerinde cinsiyet "erkek bedenini kadın bedeninden ayıran yapılar da dâhil olmak üzere erkek/kadın ayrımıyla ilgisi olan her tür toplumsal yapı"yı işaret eder. Bu tanıma göre biyolojik cinsiyet "toplumsal cinsiyet", cinsiyetin altında sınıflandırılır ve ondan ayrılmaz, çünkü beden yapımızın kendisi toplumsal anlamlandırma ve yeniden tanımlamanın konusudur. Bu nedenle toplumsal cinsiyet giderek güç ilişkileri alanındaki farklılıkların bir ifadesinde de delalet ederek kapsamlı bir kategoriye dönüştürülmüştür. Veya Joan Scott'un kısaca söylediği gibi "toplumsal cinsiyet" cinsler arası farklılıklara dayanan toplumsal ilişkilerin kurucu bir elementidir ve güç ilişkilerinin belirtilmesinin asli yoludur. Keza, Lorber, toplumsal cinsiyeti ekonomi, ideoloji, aile ve politika gibi başlıca toplumsal kurumların parçası haline getirilmiş, bireylerin beklenti biçimlerini kuran günlük hayatın iş-

8 Giriş 11 leyişini düzenleyen çok kapsamlı bir toplumsal kurum ve aynı zamanda kendi başına bir varlık olarak tanımlar (Kandiyoti, 1997:127). Toplumsal cinsiyetin birbiriyle ilişkili dört öğesinden söz eder Scott (2007: 38-42): Birincisi, kadınlık ve erkeklik oluşturulurken hangi simgesel temsillere başvurulmakta olduğunun incelenmesi. İkincisi, başvurulan bu ikiliklerin sabit yapısının bozulması; esas doğasının, tarihsel süreç içinde belirleyiciliğinin sorunsallaştınlması. Üçüncüsü, toplumsal cinsiyet kuruluşunda akrabalık önem taşısa da buna indirgenemeyeceğinin, bu ilişkiden bağımsız işleyen ekonomi ve siyasetin içinde de etkin olduğunun gösterilmesi. Dördüncüsü olarak da öznel kimliklerin kuruluşunun, tarihselliğinin önemi üzerinde durur. Beden ve toplumsal cinsiyet ilişkisi Erkek egemen sistem yapısı özel yaşamdan kamusal yaşama, tüm kurumlarda ve söylem biçimlerinde kadınlar üzerinde etkisini sürdürmektedir. Baskı ve denetim mekanizmasının en somut gerçekleştiği yer kadın bedenidir. Beden din, yasalar, ahlak kurallan üzerinden tahakküm altına alınır, nesneleştirilir. Batı'da yaşanan cadı avlan tesadüf değildir. Bu avlar kadın cinselliğini ve doğurganlığını denetlemek anlamına gelir. Nüfus politikalarırun uygulamalanndan biridir. Cadı avlarında damgalanan kadın imgesinin karşısına çıkanlan kadın güçsüz, pasif, kontrol edilmesi gerekendir. Beden üzerinden normal/anormal ya da patolojik, ahlaklı/ahlaksız, namuslu/namussuz, kirli/temiz, engelli/sağlam gibi ikilikler, paralel kategoriler yaratılır. Modernizm ise, hem nüfus politikaları hem de ahlaki denetim açısından cinselliği denetim altına alır. 19. yüzyılın seküler tıbbı mastürbasyonu, ters ilişkiyi, eşcinselliği yasaklar. Normlar düzenlilik, sağlıklı ve güzel olmayı tarif eder. İlişkiler, heteroseksüel ve bu ilişkileri yasal çerçeve içinde yaşamak biçiminde düzenlenir. Kadınlann ev içinde/özel alanda erkeklerinse kamusal yaşamda varlıklan uygun görülür. Bekâret "namus" ve "iffef'in simgesi haline gelir. Yaşadığımız süreçte de bize dayatılan politikalar farklı değildir. Örneğin, aile içinde üreme merkezli cinselliğin örgütlendiği uygulamalardır sözü edilen. Cinsellik ve cinsel sağlık üzerinde en az konuşulan konulardan birisidir günümüzde. Çocukluktan yetişkinliğe dek kadınlar cinsellik konusundan habersiz büyütülmeye çalışılır; kendi bedenlerini, cinselliklerini tanımalanna izin verilmez. Cinsellik üze-

9 121 Topi umsal Cinsiyet Tartışmaları rine konuşması, doğru bilgilere ulaşılması anlamında yasaklı konulardan biridir; daha çok üreme sağlığı üzerinden söz konusu edilir. Kadın dergilerinde sunulan ince hatlı modellere benzemek için çok sayıda genç kadın hatta küçük kız beslenmeden yoksun bırakılır. Onlar açısından sağlıkları için risk oluşturabilecek erken osteoporoz, kısırlık gibi sorunlar söz konusu olabilir. Kadın bedeninin nesneleştirilmesi yeni değildir: Yüksek sınıftan Çinlilerin ayak sargılan -beş yüzyıldır süren bir gelenek-, tahta tepsiler tarafından biçimsizleşen Afrikalı kadınların dudaklan, Güney Asyalı Karen'lerin boyunlarının kolyeyle uzaülması, Djerba adasındaki genç kadınların evlenmeden önce şişmanlatılması bu tür uygulamalara birkaç örnektir. Korseler ve ince bellerle, daha sonra yüksek topuk ve ayağı biçimsizleştiren dar ayakkabılarla Avrupalılar da bundan geri kalmaz Antropologlar "bu sıkıntılara maruz kalanların çoğunlukla kadınlar olduğunu biçim değiştirme uygulamalannın erkeklerde çok nadir görüldüğü" konusunda görüş birliği içindedirler. Yüzyıllar boyunca toplumda kadınlara ve erkeklere atfedilen farklı özelliklerin, rollerin biyolojik olarak belirlendiği bunların doğal ve değiştirilemez olduğu düşünülür. Kadınların toplumdaki statülerinin erkeklere göre ikincil konumda olmasının sorumlusu bedenleridir. Bedenin disiplin altına alınması erkek egemen sistem yapısının (patriyarka) en işlevsel araçlarından biridir. Bu araçlardan en önemlisi de tek tannlı dinler olarak kabul edilir. Özellikle tarihsel olarak Hıristiyanlık ve Yahudilik kadın bedenini günahın ve kötülüğün cisimleşmiş hali olarak görür. İslâm'da ise cinselliğin düzenlenişine büyük önem verilir. Berktay'a göre tek tannlı dinlerin ortak özellikleri söz konusudur bu ortaklık da kadın bedeni üzerindeki denetimleridir. Tektanrılı dinin doğuşu, belli bir tarihsel ve toplumsal moment'le ilişkilidir ve bu ilişki, tek tanrılı dinin her üç versiyonuna da damgasını vurarak ortak özellikler göstermelerine neden olur. Aralarındaki farklıkları ve her birinin özgüllüğünü göz ardı etmeksizin, bu birleştirici bağın, ataerkil sistemin doğuşu ve kurumsallaşması ile olan etkileşim sonucunda kadın ve erkeği mutlak ve ve hiyerarşik bir biçimde ikiye bölen katı cinsiyet rollerinin vazedilmesi, erkeğin üstünlüğüne dayanan ataerkil aile ilişkisinin kutsanması ve bu bağlamda kadın bedeni üzerindeki denetimin yasallaştırılıp meşrulaştrıılması olduğu söylenebilir (Berktay, 1996: 26). Bu varsayım tanrısal bir nitelik kazanarak değişmez kabul edilir. Ardından yasalara da dâhil edilir. Kilisenin hâkimiyetinin yerine zamanla hukuk ge-

10 Giriş 113 çer. Patriyarkanın beden politikalan kadın bedenini denetim alüna almakla uğraşır. Batıda cadı avlan sonrasında modern tıp paradigması da bu denetim pratiklerinin farklı tarihsel süreçler içindeki yansımalandır. Scott'a göre, toplumsal cinsiyet iktidar ilişkilerini belirgin kılar. "Toplumsal cinsiyet sadece bir alan değildir, aynı zamanda Bati'da Yahudi- Hıristiyan ile İslâm geleneğinde iktidarın belirgin kılınmasını sağlayan kalıcı ve tekrar eden bir yöntemdir" (s. 43). Feminizm açısından toplumsal cinsiyet yaklaşımları 18. yüzyılın sonlan ile 19.yüzyılın başından itibaren yeşermeye başlayan Feminizmin birinci dalgası olarak adlandınlan harekete damgasını vuran, kadınlann oy hakkı mücadelesidir. Mary Wollstonecraft'in 1791 yılında yayımladığı Kadın Haklarının Gerekçelendirilmesi isimli kitabı ise ilk feminist metinlerden kabul edilir. Fransa Simone de Beauvoir'm ( ) 1949 yılında yayımladığı Le Deuxième Sexe (İkinci Cinsiyet) kitabının etkisiyle pek çok açıdan feminist teorinin çıkış yeri olur. Birçok dile çevrilen kitap, yazıldığı dönem itibariyle kadınlann yolunu açar. Binlerce kadın tarafından İkinci Cinsiyet'in nasıl cankurtaran simitliği yapmış olduğunu anlamak için, yayımlandığı zamanın genel koşullarını kısaca gözden geçirmek gerekir. 1949'da Fransa'da feminizm, kendi aralarında kadın haklarını tartışan, kadınlann 'koşullanru' inceleyen birkaç organizasyona, gruba ve kişiye indirgenmiştir. Reformcu, burjuva ve korkak bir feminizmdir. Kadınlar muhafazakâr, hiç olmadığı kadar ataerkil bir ideoloji ile karşı karşıya bırakılmaktadır; onlara sunulan model, işlerini terhis olan erkeklere bırakmış anne- ev kadını modelidir. Üstelik kadınlar yalıtılmışılardır, kendilerini ilgilendiren sorunları tartışabilecekleri ne fırsatlan ne de gerekli kolektif yapılan vardır. Bu genel durumda çoğu kadın İkinci Cinsiyet'i okur ve bu onlara "bir kapı açar". Kate Millett, Christine Delphy, Elisabeth Badinter, Gisèle Halimi gibi feministlerin metinlerine rehberlik eder. İkinci Cinsiyet kadınlann ezilme nedenlerini sorgulayan, kadını "öteki" olarak gören erkek zihniyetinin tarihsel, sosyolojik, ekonomik, ruhbilimsel, mitolojik kökenlerini inceleyen, "dişilik" kavramını alt üst eden öncü bir kitaptır. Kadın olmanın daha çok toplumsal öğretilerle belirlendiğini "kadın doğulmaz kadın olunur" cümlesiy-