ANKARA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ YÜKSEK LİSANS TEZİ MAMASIN BARAJ GÖLÜ (AKSARAY) NÜN BENTİK FAUNASI VE MEVSİMSEL DEĞİŞİMİ.

Transkript

1 ANKARA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ YÜKSEK LİSANS TEZİ MAMASIN BARAJ GÖLÜ (AKSARAY) NÜN BENTİK FAUNASI VE MEVSİMSEL DEĞİŞİMİ Ebru ERSAN BİYOLOJİ ANABİLİM DALI ANKARA 2006 Her hakkı saklıdır

2 Doç. Dr. Ahmet ALTINDAĞ danışmanlığında Ebru ERSAN tarafından hazırlanan bu çalışma 17 / 02 / 2006 tarihinde aşağıdaki jüri tarafından Biyoloji Anabilim Dalı nda Yüksek Lisans Tezi olarak kabul edilmiştir. Başkan : Prof.Dr.Serap PULATSÜ Üye :Doç.Dr.Ahmet ALTINDAĞ Üye :Yrd.Doç.Dr.Sibel YİĞİT Yukarıdaki sonucu onaylarım. Prof. Dr. Ülkü MEHMETOĞLU Enstitü Müdürü

3 ÖZET Yüksek Lisans Tezi MAMASIN BARAJ GÖLÜ (AKSARAY) NÜN ZOOBENTİK FAUNASI VE MEVSİMSEL DEĞİŞİMİ Ebru ERSAN Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Biyoloji Anabilim Dalı Danışman: Doç. Dr. Ahmet ALTINDAĞ Mamasın Baraj Gölü nde nisan 2002 mart 2003 tarihleri arasında yapılan bu çalışmada, gölde seçilen dört istasyondan örnekler alınmış; zoobentik faunası ve mevsimsel değişimi tespit edilerek gölün bazı fiziksel ve kimyasal analizleri de yapılmıştır. Göldeki zoobentik organizmaların metrekareye düşen birey sayılarına bakarak % 86,23 ünü Chironomid, % 7,3 ünü Oligochaete, % 6,47 sini Mollusk türlerinin oluşturduğu belirlenmiştir. Chironomid larvalarından 4 tür, Oligoket grubundan 8 tür, Mollusk grubundan ise 5 tür belirlenmiştir.tespit edilen bu türler Mamasın Baraj Gölü için yeni kayıttır.gölde bentik fauna sonbaharda maksimum,yazın minimum değerde belirlenmiştir.gölde belirlenen dört istasyonun bazı su kalita parametreleri saptanmıştır.tüm bu veriler ve önceki çalışmalar değerlendirilerek Mamasın Baraj Gölü nün su kalitesinin artan kirlilikten dolayı bozulduğu ve indikatör türlerin saptanması sonucu gölün ötrofik seviyeye doğru ilerlediği görülmüştür. 2006, 51 sayfa Anahtar Kelimeler: Zoobentik, Chironomid, Oligoket, Mollusk,Su kalitesi, Mamasın Baraj Gölü, Aksaray. i

4 ABSTRACT Master Thesis ZOOBENTHIC FAUNA AND SEASONAL CHANGES OF MAMASIN DAM LAKE Ebru ERSAN Ankara University Graduate School of Natural and Appliced Sciences Department of Biology Supervisor: Assoc. Prof. Dr. Ahmet ALTINDAĞ In this study, water samples were collected from four stations selected in the lake; the zoobenthic fauna and seasonal changes with same physical and chemical properties of Mamasın (Aksaray) Dam Lake were investigated between April 2002 and March It was detemined that zoobenthic organisms are composed of 86,23 % Chironomid, 7,3 % Oligoket and 6,47 % Mollusk. Chironomid, Oligoket and Mollusk were represented by 4,8 and 5 species respectively. Those species which have been detected are new records for Mamasin dam lake. The zooobenthic organisms of the lake were determined maximum in autumn and minumum in spring season. Some water quality parameters of the four stations picked up in the lake has been detected. By evaluation of those datas acquired from stations and the previous studies, two conclusions has derived first: the water quality of of Mamasin dam lake has been decayed beacuse of the increase of pollution and second progress to the eutrophic level of lake. 2006, 51 pages Key Words: Zoobenthic, Chironomid, Oligoket, Mollusk,Water quality, Dam Lake Mamasın, Aksaray ii

5 TEŞEKKÜR Bu araştırma konusunu öneren ve çalışma süresince bana yol gösteren, destek olan ve hoşgörüsünü esirgemeyen değerli danışman hocam Doç. Dr. Ahmet ALTINDAĞ a en içten teşekkürlerimi sunarım. Çalışmam boyunca her türlü destek ve yardımlarını esirgemeyen, manevi yönden yanımda olan Dr. Seyhan AHISKA ya ve aynı içtenlikle Oligoket türlerinin teşhis edilmesini sağlayan Dr. Seray YILDIZ a (Ege Ünv. Su Ürünleri Fak.) teşekkür ederim. Diğer türlerin teşhis edilmesinde emeklerini esirgemeyen Dr. Ayşe TAŞDEMİR e (Ege Ünv. Su Ürünleri Fak.) ve Dr. Murat ÖZBEK e (Ege Ünv. Su Ürünleri Fak.) teşekkür ederim.moral gücümü destekleyen Yrd.Doç.Dr. Sibel YİĞİT e teşekkür ederim. Çalışmamın başlangıcından bitimine kadar geçen zaman içinde hoşgörüleriyle manevi olarak yanımda olan ve desteklerini esirgemeyen aileme ve tüm dostlarıma içtenlikle teşekkür ederim. Bu tez çalışması Mamasın Baraj Gölü(Aksaray) Mikro ve Makro Faunası konulu Niğde Üniversitesi Bilimsel Teknoloji Araştırma Projeleri Birimi, FEB 2002/04 nolu proje tarafından desteklenmiştir. Ebru ERSAN Ankara, Şubat 2006 iii

6 İÇİNDEKİLER ÖZET... i ABSTRACT...ii TEŞEKKÜR...iii ŞEKİLLER DİZİNİ... vi ÇİZELGELER DİZİNİ... vii 1. GİRİŞ ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR MATERYAL ve METOD Çalışma Alanının Tanıtımı Mamasın Baraj Gölü nde (Aksaray) Yapılmış Olan Çalışmalar Bentik Materyalin Alınması Bentik Örneklerin İncelenmesi ve Hesaplanması Suyun Fiziksel ve Kimyasal Özelliklerinin Tespiti ARAŞTIRMA BULGULARI Mamasın Baraj Gölü nün Zoobentik Organizmaları Zoobentik Organizmaların Tür Kompozisyonu ve Mevsimsel Değişimi Chironomidae Larvaları Oligochaeta Mollusca Mamasın Baraj Gölü nün Fiziksel ve Kimyasal Özellikleri TARTIŞMA ve SONUÇ KAYNAKLAR ÖZGEÇMİŞ iv

7 SİMGELER DİZİNİ km kilometre m metre cm santimetre mm milimetre ml mililitre m mikron m 3 m 2 mg/l m/l mmhos/cm metreküp metrekare miligram/litre mikrogram/litre mikromhos/santimetre C santigrat derece % yüzde dak dakika BS/m 2 birey sayısı/metrekare CO 2 Karbondioksit EC Elektriki iletkenlik v

8 ŞEKİLLER DİZİNİ Şekil 3.1. Şekil 4.1. Mamasın Baraj Gölü nün haritası ve belirlenen istasyonlar...12 Mamasın Baraj Gölü ndeki zoobentik organizmaların genel yüzde dağılımı...17 Şekil 4.2. Zoobentik organizmaların aylara göre toplam sayısal (BS/m 2 ) değerleri...17 Şekil 4.3. Zoobentik organizmaların aylara göre toplam yüzde (%) dağılımı...18 Şekil 4.4. Zoobentik organizmaların istasyonlara göre toplam yüzde (%) dağılımı...19 Şekil 4.5. Zoobentik organizmaların birim alandaki birey sayılarının mevsimsel dağılımı...20 Şekil 4.6. Zoobentik organizmaların yüzde (%) olarak mevsimsel dağılımı...20 Şekil 4.7. Mamasın Baraj Gölü nde Chironomid larvalarının (BS/m 2 ) aylara göre değişimi...22 Şekil 4.8. Mamasın Baraj Gölü nde Chironomid larvalarının (BS/m 2 ) Şekil 4.9. mevsimsel değişimi...23 Mamasın Baraj Gölü nde Oligoket türlerinin (BS/m 2 ) aylara göre değişimi...24 Şekil Mamasın Baraj Gölü nde Oligoket türlerinin (BS/m 2 ) mevsimsel değişimi...24 Şekil Mamasın Baraj Gölü nde Mollusk türlerinin (BS/m 2 ) aylara göre değişimi...25 Şekil Mamasın Baraj Gölü nde Mollusk türlerinin (BS/m 2 ) mevsimsel değişimi...26 Şekil Sıcaklığın ( C) aylara göre değişimi...32 Şekil Işık geçirgenliği nin (cm) aylara göre değişimi...32 Şekil Elektriki iletkenliğin (mmhos/cm) aylara göre değişimi...33 Şekil ph ın aylara göre değişimi...33 Şekil Çözünmüş oksijenin (mg/l) aylara göre değişimi...34 Şekil Nitrit azotunun (NO 2 N) aylara göre değişimi (mg/l)...34 Şekil Nitrat azotunun (NO 3 N) aylara göre değişimi (mg/l)...35 Şekil Klorofil-a nın (mg/l) aylara göre değişimi...35 vi

9 ÇİZELGELER DİZİNİ Çizelge 4.1. Mamasın Baraj Gölü nün bentik faunasının aylara göre yoğunluğu ve yüzdeleri...18 Çizelge 4.2. Mamasın Baraj Gölündeki zoobentik organizmaların mevsimsel değişimleri (% ve BS/m 2 )...21 Çizelge 4.3. Çalışma alanında saptanan bentik faunaya ait türlerin aylık dağılımları...21 Çizelge 4.1. Mamasın Baraj Gölü birinci istasyonda su kalite parametreleri...27 Çizelge 4.2. Mamasın Baraj Gölü ikinci istasyonda su kalite parametreleri...28 Çizelge 4.3. Mamasın Baraj Gölü üçüncü istasyonda su kalite parametreleri...29 Çizelge 4.4. Mamasın Baraj Gölü dördüncü istasyonda su kalite parametreleri...30 Çizelge 4.5. Mamasın Baraj Gölü nün klorofil-a değerleri (mg/l)...31 vii

10 1. GİRİŞ Üç tarafı denizlerle çevrili olan ülkemiz, deniz ve iç su kaynakları açısından ve bu kaynakların sahip olduğu su ürünleri potansiyeli bakımından oldukça zengindir. Bu önemli potansiyelin korunması ve ne ölçüde yararlanılabileceğinin anlaşılması için canlı kaynakların ve özelliklerinin bilinmesi gerekir (Yüce 1998). Ülkemizin sahip olduğu iç su kaynakları ve bu kaynakların paleocoğrafik ve hidrocoğrafik özellikleri ile palearktik bölgenin en önemli zoocoğrafik bölgelerinden birini oluşturduğu kabul edilmektedir (Karaşahin 1998). Ülkemiz dünyanın yarı kurak bir bölgesinde yer almaktadır. Dünya yüzüne düşen yağış ortalama 800 mm civarında iken, Türkiye de yıllık ortalama yağış 643 mm dir. Bu suyun büyük bir kısmı buharlaşmalar yoluyla atmosfere geri dönmekte, bir kısmı yeraltı suyunu beslemekte ve bir kısmı da akışa geçerek akarsular vasıtasıyla denizlere ve kapalı havzalardaki göllere boşalmaktadır. Elektrik enerjisi elde etmek, sulama yapmak ve içme suyu sağlamak için, bazı akarsuların önü bentlerle kesilir böylece biriken sular baraj gölünü oluşturmaktadır. Ülkemizde çok sayıda baraj gölü vardır. Baraj yapımında ülkemiz dünyada üçüncü sıraya gelmiştir. Ülkemizde ikiyüzoniki (212) baraj ve yüzotuzbeş (135) hidroelektrik santral (HES) işletmede olup, seksenaltı (86) baraj ve kırkbir (41) hidroelektrik santral (HES) inşa halindedir. Barajların faydalarını genel olarak şu şekilde sıralayabiliriz; tarım alanlarının zamanında ve yeterli olarak sulanmasını, hidroelektrik enerji üretimini, içme-kullanma ve endüstri için gerekli suyu düzenli ve sürekli olarak teminini, yerleşim ve tarım alanlarının taşkınlardan korunmasını ve su ürünlerinin yetiştirilmesini sağlarlar (Anonim 2005). Bir göl habitatı, bir taraftan yağış ve taşkınlarla ve alt tabakaların erimesi sonucu, kendi yönünde gelişirken bir taraftan da erozyonlar ve su içindeki bitkiler (ve diğer organizmaların) faaliyetiyle doldurularak karasal habitat yönüne doğru gelişir (Şişli, 1999). Barajlar için önemli bir tehlike vadideki ana akarsuyun taşıdığı maddelerin suyun toplandığı alanda çökerek birikmesidir. Siltasyon denen bu birikim sonucu zamanla baraj dolar. Bundan başka çevrede bitki örtüsünün tahrip edilmesi ve arazinin 1

11 yanlış kullanılması sonucu erozyonda baraj göllerinin geleceğini tehlikeye sokar (Tanyolaç 2000). Bu nedenle limnoloji ve buna bağlı olarak iç sular balıkçılığı ülkemizde büyük önem kazanmış ve konuyla ilgili araştırmaların sayısı giderek artış göstermiştir (Şahin, 1984). İç sularımız balık yetiştiriciliğinde büyük oranda besin potansiyeli oluşturabilecek kadar çoktur. Bu potansiyelin büyüklüğüne bakılacak olursa, ülkemizin sahip olduğu iç su kaynakları tamamıyla ortaya konulmamıştır. Aynı şekilde, sucul ekosistemlerin bentik faunasını belirlenmesi üzerine yapılan çalışmalar da oldukça sınırlıdır. Fakat son yıllarda yapılan çalışmalar giderek artmaktadır. Göl ekosisteminde yaşayan bentik omurgasız organizmalar, gerek göl balıkçılığı gerekse limnoloji bilimi bakımından gölün besin zincirinde önemli bir işleve sahiptir. Gölde besin maddesi ve enerji çevriminin fitoplanktonik ve zooplanktonik organizmalardan sonra üçüncü halkasını oluşturmaktadır. Bu halkaları oluşturan organizmalar arasında da karşılıklı ilişkiler ve etkileşimler bulunmaktadır. Bentik omurgasız organizmalar göllerde besin maddesi çevriminde önemli rolü olan ve bir gölün biyolojik verimliliğini tayin eden, özellikle balıkların besinlerini teşkil eden önemli organizmalardır (Ahıska, 1992). Yaşadıkları habitattaki çevresel değişkenlerin etkilerini ortaya koymaktadırlar. Bu nedenle bentik omurgasız organizmalar, göllerin ekolojik yapısının, su kalitesinin ve ötrofikasyonun belirlenmesinde ve değerlendirilmesinde indikatör olarak kabul edilmekte ve yararlanılmaktadır. Bu yönleriyle çalışılan su ekosistemi hakkında kimyasal yöntemlere göre daha ucuza gelen, doğru sonuçlar elde edilebilmektedir. Ayrıca bazı türler su kirliliğin azaltıcı etkinliklere sahiptir. Bazı Oligoket türleri besin elementlerinin çevrimini sağlar. Bu durum ekosistemin işleyişini doğrudan etkiler. Yine bazı Oligoket türleri toprağı kazıcı davranışlarıyla dipteki sedimenti tüketmeleri ve sindirilmemiş atıkları çamur-su arayüzeyine bırakmalarıyla sedimentin karıştırılmasına yardım ederler. Bununla birlikte su geçirgenliğini de arttırırlar. Ayrıca bentik omurgasız organizmalar besin değerinin yüksek olması nedeniyle, kültür balıkçılığında canlı yem olarak kullanılmaktadır. 2

12 Bir gölden su ürünleri ve balıkçılık bakımından ne ölçüde yararlanılabileceğinin anlaşılması için, bu rezervuarın temel biyolojide verimliliğinin hangi düzeyde olduğunun bilinmesi gerekir. Bunun içinde rezervuardaki canlı gruplarının hem birbirleriyle hem de içinde bulundukları suyun fiziksel ve kimyasal özellikleriyle nasıl bir ilişki içinde bulundukları araştırılmalıdır (Taşkıran 2002). Çalışma alanı olan Mamasın Baraj Gölü nde üç zoobentik grubu saptanmıştır. Bu gruplardan Chironomid üyeleri, kış aylarını larva evresinde geçirdiğinden, bunlara her mevsim bol olarak rastlanılmaktadır. Bu yüzden balıkların vazgeçilmez besin hayvanıdırlar. Bulundukları sularda taban materyali içine oksijen iletmeleriyle buradaki mineralizasyonu olumlu yönde etkilemeleri sonucu putrifikasyonu büyük ölçüde önlerler. Ayrıca larvaları indikatör olarak kullanılmaları ve tükrük bezleri epitel hücrelerindeki dev kromozomları ile oldukça önemlidirler. Larvaların önemlerinin bu denli büyüklüğüne karşın, Chironomid pupa ve erginlerinin ekonomik ya da pratik bir önemleri yoktur. Hareketsiz olan puplardan çıkan erginlerinin sadece 1-2 gün yaşamaları ve besin almaksızın yumurta bıraktıktan sonra ölmeleri, sadece sistematik çalışmalarda aranmalarına neden olmuştur (Şahin, 1984). Yaşam tarzları farklı olsa da solucan şeklindeki larvalarının vücut yapıları birbirlerine çok benzer. Larvaların beslenmeleri çok çeşitlidir. Yırtıcı olarak beslenenlerin yanısıra, sadece bitki, plankton, detritusla beslenenler hatta parazit olanlar da vardır. Örneğin, Chironomus plumosus dibe çöken canlı artıklarını yer. Larva gelişimi kural olarak bir yıl sürer. Uygun ortamlarda birkaç döl verenler de vardır. Su birikintisi olan her yerde büyük sürüler halinde ortaya çıkarlar (Demirsoy 2003). Oligoketlerin çoğu nemli topraklarda ya da tatlısularda yaşarlar. Tatlı suda yaşayanlar daha çok sığ sularda bulunurlar. Göllerin zeminlerindeki çamurda ve alglerin arasında yaşarlar. Türler besin büyüklüğüne, biyotik faktörlere (rekabetçiler ve predatörler), su ve sediment özelliklerine göre dağılırlar. Bazıları, özellikle Tubificidae türleri tüpler içerisinde yaşarlar. Bazı türler oksijeni azalmış organik madde bakımından zengin sularda artış gösterir ve bazı türlerde yılın bir yarısında anaerobik koşullara tolerans gösterebilirler. Genellikle sürünerek peristaltik hareket ederler; tatlı su türleri (Naididae) çırpınarak yüzerler ya da karın tarafındaki silleriyle sürünürler (Yıldız 2003). Algler veya küçük omurgasızlarla beslenirler. Bazıları toprakla karışık bitkisel ve hayvansal 3

13 artıkları da yerler. Parazit geçinenler nadirdir. Biyoturbasyon olayında, su geçirgenliğinin artırılmasında, mineralizasyonda ve indikatör olarak kullanılmalarındaki rolleriyle önemli türleri kapsar (Demirsoy 1999). Mollusklar, tür sayısı bakımından eklembacaklılardan sonraki en zengin hayvan şubesidir. Yumuşak yapılı ve segmentsiz hayvanlardır. Besinleri zeminlerdeki sert cisimlerin üzerindeki bitkiler, algler, yosunlar, durağan hayvanlar ve detritusun kazanılması ile elde edilen materyaldir. Asılı maddeleri solungaçları ile en iyi süzenler midyelerdir. Genellikle birincil tüketici olmaları nedeniyle insan dahil diğer gruplar için doğal besin kaynaklarını oluştururlar. Ayrıca hastalıklara yol açan bazı parazitlere ara konakçılık yapmalarıyla tıpta parazitolojik açıdan büyük öneme sahiptirler. Ayrıca bunların içinde gerçek parazite dönüşmüş olanlar vardır. Tatlısu midyelerinde balıkların üzerinde parazit yaşayanları bulunur. Yumuşakça kabukları; süsleme sanatında yapı malzemesi ve mücevher olarak kullanılmaktadır. Ayrıca toz haline getirilerek, seramik camların yapımında, tavuk yemine ilave edilerek yetiştiricilikte kullanılmaktadır. İlginç şekil ve renklerde olan kabukları kolleksiyoncuların ilgi odağı olmuştur. Kolleksiyoncuların haddinden fazla ticari amaçla toplama ve bazı yerlerde aşırı ortam kirlenmesi nedeniyle büyük tahribatlar görülmektedir (Demirsoy 1999). Zoobentozların yaşam alanı olan bentik bölge, suyun kara ile birleştiği kıyı şeridinden başlayarak en derin dip bölgesine kadar tüm göl dibini kapsayan bölgedir. Zoobentozlar ise bu göl dibini oluşturan bölgede yaşayan hayvansal topluluklardır (Kocataş 1999). Zoobentozların yoğunluğu, dip kısmının yapısal özelliğinin yanında derinlik ve vejetasyona da bağlıdır (Şişli 1999). Bentik bölge derinliğine ve içerdiği bitki türlerine göre üç bölümde incelenebilir. Bunlar littoral zon (10 m derinliğe kadar), sublittoral zon (10 m den başlar), profundal zon (derin kesimdir)dur. Ayrıca göl kategorisine giren sucul ekosistemler, ekolojik özelliklerine göre oligotrof, ötrof ve distrof olmak üzere üç grupta incelenmektedirler. Tüm bu tanımlamalara rağmen bir gölü belli bir gruba koymak her zaman kolay olmaz. Birbirine karışan durumlar genelinde gözlenebilir. Ayrıca baraj göllerinin kendilerine özgü yapıları vardır (Tanyolaç 2000). 4

14 İç suların doğal zenginliği sahip olduğu fauna ve floraya bağlıdır. İç su kaynaklarından en iyi şekilde yararlanmak için, bu canlı grupları ortaya çıkarılarak tanıtılmalıdır. Son yıllarda gerçekleşen ekolojik tarımın azalması, aşırı gübre kullanımı, küresel ısınma ve nüfus artışı besleyici kaynakların önem kazanmasına neden olmuş ve araştırılması gereğini doğurmuştur. Bu çalışmada, Mamasın Baraj Gölü (Aksaray) nün biyolojik verimliliğini yansıtan en önemli gruplardan biri olan bentik omurgasız organizmaları saptamak, ekolojik dengenin korunmasına yönelik yapılacak sonraki çalışmalara katkıda bulunmak ve bu konudaki literatür eksiğini tamamlamak amaçlanmıştır. 5

15 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Geldiay ve Tareen (1972), Gölcük Gölü nün zemin faunasını araştırmışlardır. Chironomidae, Oligochaeta ve Chaoborus türlerini tespit etmişlerdir. Şahin ve Baysal (1972), Hazar Gölü nün dip faunasını ve yayılışlarını araştırmışlardır. Gölün dip faunasının 6 grup ve bunlara ait 14 tür tarafından temsil edildiğini tespit etmişlerdir. Şahin (1984), Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgeleri akarsu ve göllerindeki Chironomid (Diptera) larvalarının teşhisi ve dağılışı üzerine çalışmıştır. 63 cins ve bu cinslere ait 118 tür tespit etmiştir. Bu türlerden 105 i kesin olarak teşhis edilmiş, 13 ünün de bilinen türlere benzemediği saptanmıştır. Şahin (1987), Eğirdir Gölü nün Chiromid (Diptera) larvalarını incelemiş ve sonuçta 2 alt familyasından 10 tür tespit etmiştir. Särkka (1989), Päijänne Gölü nde (1989), meiobentoz metodlar kullanarak, 1986 yılı içinde, Oligoket üyelerini ve ötrofikasyonla ilişkilerini araştırmış, çoğunlukla Tubificidae ve Lumbriculidae familyasına ait olan 11 tür teşhis etmiştir. Ahıska ve Karabatak (1994), Seyfe (Kırşehir) Gölü nün dip faunasını incelemişlerdir. Chironomid (Diptera) larvalarından ve Gastropod kabuklarından 3 er tür saptanmıştır. Özkan ve Kırgız (1995), Edirne bölgesi Chironomid (Diptera) larvalarını ve yayılışlarını araştırmışlardır yılları arasında Edirne il sınırları içinde toplanan örneklerin değerlendirilmesi sonucu 32 tür saptanmıştır. Bunlardan 13 tür Trakya bölgesi için, 3 tür ise Türkiye için yeni kayıttır. Toksöz (1996), Gölcük Gölü nün (Bozdağ-Ödemiş) bentik faunası üzerine araştırmada 5 Diptera türü ve 2 Oligoket türü teşhis etmiştir. 6

16 Sözen ve Yiğit(1996),Akşehir(Konya) Gölü bentik faunası ve bazı limnolojik özellikleri üzerine çalışmışlardır.6 Diptera,1 Oligoket,12 Mollusk türleri olmak üzere diğer organizmalarla birlikte toplam 23tür teşhis etmişlerdir. Kavaz (1997), Tunca Nehri bentik makroomurgasız faunasını incelemiştir. 18 farklı bentik makroomurgasız grubunun istasyonlara ve aylara göre total dağılımlarını incelemiştir. Kır (1997), Çorlu Deresi zoobentik organizmaları ve dağılımlarını çalışmıştır. Elde edilen 10 zoobentik grup içinde 22 Chironomid (diptera) larva türü teşhis edilmiştir. Karaşahin (1998), Kovada Gölü ve Kanalı bentik faunası üzerine bir araştırma yapmıştır. Kovada gölünde toplam 21 takson, 20 tür teşhis etmiştir. Bunlardan 3 takson Oligoket sınıfına, 10 tür Mollusk şubesine, 4 tür ile 9 takson ise Diptera takımına aittir. Kovada kanalı bentiğinde ise toplam 7 takson 10 tür tespit etmiştir. Bunlardan 3 takson Oligoket sınıfına, 7 tür Mollusk şubesine, 2 tür ile 3 takson ise Diptera takımına aittir. Yüce (1998), Muğla ve Antalya yöresinin önemli tatlısularında yaşayan Mollusk türlerinin belirlenmesine yönelik bir araştırma yapmıştır. Ahıska (1999), Kesikköprü (Ankara) Baraj gölündeki bentik organizma türleri ve mevsimsel değişimleri konulu araştırmasında 6 Diptera türü, 1 Oligoket türü, 4 Mollusk türü ve diğer organizmalarla birlikte toplam 12 tür teşhis etmiştir. Fındık (2000), Berdan Baraj Gölü (İçel) bentik faunasını incelemiştir. Berdan Baraj Gölü bentik faunasının 5 farklı sınıfa ait toplam 22 tür ile temsil edildiğini saptamıştır. Bunlardan Oligoketlere dahil 3 tür, Diptera takımına dahil 1 tür ve Mollusklara dahil 5 tür belirlenmiştir. Koşal (2002), Sapanca Gölü bentik faunasında 7 hayvan grubu tespit edilmiş olup, bunlara ait 40 tür tanımlanmıştır. Bu türlerden 16 tanesi Mollusk, 12 tanesi Chironomid, 1 tanesi Oligoket gruplarına aittir. 7

17 Taşkıran (2002), Gölmarmara Gölü makrobentik faunası (Chiromid, Oligoket) nın mevsimsel değişimini ve su kalitesini incelemiştir. Chironomid lerden 6 tür, Oligoket lerden 5 tür saptamıştır. Yıldız (2003), Göller Bölgesi iç sularının Oligoket (Annelida) Faunasını Taksonomik ve ekolojik yönden incelenmiş ve 45 tür 2 takson olmak üzere 47 Oligoket taksonu tespit etmiştir. Yıldız (2003), Göller Bölgesi iç sularını Oligoket (Annelida) faunasını taksonomik ve ekolojik yönlerden incelemiştir. Toplam 75 istasyondan yapılan 237 adet örneklemeden, 45 tür ve 2 si forma seviyesinde olmak üzere 47 Oligochaeta taksonu tespit etmiştir. Tespit edilen familyaların 24 taksonu Tubificidae, 15 taksonu Naididae familyalarına aittir. Balık vd. (2004), Gediz Deltası nın (Menemen-İzmir) Oligoket ve Aphanoneura (Annelida) faunasını araştırmak amacıyla şubat 1998 mayıs 1999 tarihleri arasında 16 istasyondan mevsimsel örneklemeler yapmıştır. Çalışma sonucunda 25 takson Tubificidae, 17 takson Naididae familyasından olmak üzere toplam 47 takson saptanmıştır. Bunlardan 17 takson Türkiye için ilk defa bildirilmektedir. Taşdemir vd. (2004), İkizgöl ün (Bornova-İzmir) Diptera faunasını incelemişler ve 9 takson saptamışlardır. Çapraz ve Arslan (2005), Aksu Çayı (Antalya) Oligoket faunasını araştırmak amacıyla 10 istasyondan eylül 2002 ekim 2003 tarihleri arasında örnekler toplamış ve incelemişlerdir. İncelemeler sonucunda 7 Tubificidae ve 10 Naididae türü olmak üzere toplam 17 oligoket türü saptanmıştır. Tespit edilen türlerin hepsi Aksu çayından ilk defa bildirilmektedir. Ustaoğlu vd. (2005), Gümüldür Deresi nin (İzmir) Chironomid faunasını belirlemek amacıyla nisan 1993 mart 1994 tarihleri arasında aylık periyotlarla on değişik istasyondan örnekler toplayarak, değerlendirmişlerdir. Chironomid alt familyasından 5 tür olmak üzer toplam 10 tür saptanmıştır. Bu türler Gümüldür Deresinden ilk olarak bildirilmiştir. 8

18 Yıldız vd. (2005), Eğrigöl ün (Gündoğmuş-Antalya) makrobentik omurgasız faunasını araştırmıştır ve 2001 yıllarında haziran ve eylül ayları arasında dört kez saha çalışması gerçekleştirilmiştir. Belirlenen 35 taksonun yirmisi Oligoket, onu Diptera, üçü Mollusk üyeleridir. Tespit edilen türlerin tümü göl için ilk defa kayıt edilmiştir. 9

19 3. MATERYAL ve METOD 3.1 Çalışma Alanının Tanıtımı Orta Anadolu da bulunan Aksaray, doğu meridyeni ile kuzey paraleli arasında yer almaktadır. Kuzeyinde Kırşehir ve Ankara, doğusunda Nevşehir, güney doğusunda Niğde, güney batısında Konya, kuzey batısında Tuz Gölü bulunmaktadır. Aksaray ın güneydoğusunda 3268 m yüksekliğinde Hasan Dağı bulunmaktadır. Uluırmak (Melendiz) havzası, Anadolu yarımadasının ortasında, Konya kapalı havzaya dahil havzalardan biridir. Kuzey ve Doğu Kızılırmak havzasına komşudur. Bu havza, Anadolu nun en kurak bölgesi içinde bulunmaktadır. Havzada tamamıyla Orta Anadolu kara içi iklimi hakimdir. Yazları oldukça sıcak ve kışları soğuktur. Buharlaşma miktarı fazladır. Aksaray ilinde yıllık yağış miktarı 351,6 mm dir. Akarsular yönünden fakir olan Aksaray ın en önemli akarsuyu Hasan dağından doğan ve Ihlara vadisinden geçen Melendiz (Uluırmak) çayıdır. Diğer önemli akarsuları ise Karasu ve Eşmekaya çaylarıdır. Mamasın (Gücünkaya) barajı, Melendiz suyu üzerinde olup Aksaray ilinin 17 km doğusundadır. Drenaj sahası 1440 km 2 dir. Baraj gölünün yaklaşık uzunluğu 10 km ve 38 m yükseklikte toprak dolgudur. Aksaray ovası sulama ve ıslahı ile ilgili ilk çalışmalar 1957 yılında yapılan Mamasın Barajı Avan Proje Raporu dur. Bu projenin inşaatı 1961 yılında tamamlanmıştır. Aksaray ovasının sulama ve ıslah ünitesi planlama çalışmaları 1960 yılında Uluırmak Projesi Planlama Raporu adı altında tamamlanmıştır. Mamasın Barajında tarihinden itibaren su tutulmaya başlanmış, sulama şebekesi ise 1964 yılında tamamlanarak işletmeye açılmıştır yılında ilave sulama şebekesi ile sulama alanının genişletilmesi için Uluırmak Projesi Planlama Revizyon Raporu yayınlanmıştır. İşletme çalışmaları tam ve eksik sulama şeklinde yapılmış olup, eksik sulamaya karar verilmiştir. Ayrıca Aksaray iline içme suyu sağlama amaçlı olarak da kullanılmaktadır. Bu amaçla baraj gövdesine yakın bir noktadan alınarak Aksaray Belediyesi İçme ve Kullanma Suyu Arıtma Tesislerine getirilmekte ve burada yapılan arıtma işleminden sonra su şehre verilmektedir. Baraj gölünde ayrıca çevre köylerde 10

20 faaliyet gösteren balıkçıların kurduğu Balıkçılık Kooperatifi üyeleri tarafından da ticari amaçlı balıkçılık faaliyetleri sürdürülmektedir. Ayrıca göle aşılanmış olan kerevitin de üretimi, avcılığı ve pazarlanması yapılmaktadır. Mevcut olan tesisleri, Depolama, Sulama ve Islah tesisleridir. 3.2 Mamasın Baraj Gölü nde (Aksaray) Yapılmış Olan Çalışmalar Mamasın Baraj Gölü nde (Aksaray) şimdiye kadar sınırlı sayıda çalışma yapılmıştır. İkiz (1985), Mamasın Baraj Gölü nü balıkçılık faaliyetleri yönünden incelemiş ve Lucioperca lucioperca L., 1758 nın genel biyolojik özellikleri, ekonomik önemi ve üretim durumu hakkında araştırma yapmıştır. İkiz (1986), Mamasın Baraj Gölü ndeki Lucioperca lucioperca (LIN, 1758) populasyonunun büyüme, boy-ağırlık ilişkisi ve eşeysel olgunluk ile kondisyonu üzerine bir araştırma yapmıştır. İkiz (1987), Sudak (Lucioperca lucioperca LIN., 1758) populasyonunun gelişmesi ve en küçük av büyüklüğünü belirlemiştir. İkiz (1988 ve 1992), Mamasın Baraj Gölü nde yaşayan Cyprinus carpio üzerine de araştırmalar yaparak Sazan (Cyprinus carpio L., 1758) populasyonunun büyüme oranlarını incelemiştir. Alaş ve Çil (2002), Mamasın Barajına su sağlayan kaynakların fiziksel ve kimyasal özelliklerini içme suyu kalitesi açısından incelemiştir. Güllü (2003), Mamasın Barajı ve civarındaki akarsuların kirletici parametrelerinin baraj gölü su kalitesi üzerindeki etkilerini araştırmıştır. Cengiz (2004), Mamasın Baraj Gölü nde yaşayan Sudak (Stizostedion lucioperca Linnaeus, 1758) balığının mide muhteviyatı üzerine bir araştırma yapmıştır.gencer (2005),Mamasın Baraj Gölü zooplankton faunasını ve mevsimsel değişimini araştırmıştır. 3.3 Bentik Materyalin Alınması Örnekler, Mamasın Baraj Gölü nün tamamını karakterize edecek şekilde seçilen dört istasyondan alınmıştır. Nisan 2002 Mart 2003 tarihleri arasında 11 ay örnek alınmıştır. Olumsuz kış koşulları nedeniyle aralık ayında örnek alınamamıştır. Bentik fauna örnekleri; Ekman Birge çamur alma kabı (15 15 cm) ile her istasyondan ikişer kez alınmıştır. Alınan çamur örnekleri ayrı ayrı plastik poşetlere konulmuş ve 11

21 üzerlerine istasyon numarası ve tarih yazılarak incelenmek üzere laboratuvara getirilmiştir. Şekil 3.1 Mamasın Baraj Gölü nün haritası ve belirlenen istasyonlar 12

22 3.4 Bentik Örneklerin İncelenmesi ve Hesaplanması Laboratuvara getirilen her istasyona ait çamur örnekleri göz açıklığı mm (0,21 3,6 mm) arasında değişen eleklerde elenerek, eleklerdeki mevcut tüm organizmalar alınarak üzerinde istasyon numarası ve örnek alma tarihi yazılmış olan kavanozlara konulmuştur. Bu kavanozlarda örnekler % 4 lük formaldehit ile organizmalar tespit edilmiştir. Binoküler altında ayırma işlemleri yapıldıktan sonra Oligoket grubu organizmalar % 70 lik alkolde, diğer bentik fauna gruplarına ait organizmalar % 4 lük formaldehitte cam şişelerde muhafaza edilmiştir. Elde edilen dip organizma örnekleri kalitatif ve kantitatif olarak incelenerek aylara göre değerlendirilmiştir. Kalitatif analizlerde; Oligoket için Brinkhurst (1971) ve Timm (1999), Chironomid için Şahin (1984, 1991), Mollusk için Macan (1975, 1977) tayin anahtarlarından yararlanılmıştır. Örnekler teşhis edilip, sayıldıktan sonra Lagler (1956) in metoduna göre herbir istasyonda tespit edilen örneklerin metre karedeki birey sayıları (B.S./m 2 ) hesaplanmıştır. Buna göre, kullanılan Ekman Birge çamur alma kabının boyutları cm olduğu ve örnekler ikişer kez alındığı için metre karedeki birey sayılarının hesaplanmasında aşağıda ifade edilen işlemler uygulanmıştır = 225 cm = 450 cm cm 2 = 0,045 m 2 bulunan birey sayısı 1 m 2 deki Birey Sayısı = 0,045 Bu hesaplamalar ile elde edilen sonuçlar değerlendirilerek Mamasın Barajı nda bentik omurgasız organizmaların cins ve miktar olarak dağılımları ve kompozisyonları ile abiyotik ve biyotik etkenlerle olan ilişkileri açıklanmaya çalışılmıştır. 13

23 3.5 Suyun Fiziksel ve Kimyasal Özelliklerinin Tespiti Çalışma süresince örnek alınan tüm istasyonlarda su sıcaklığı ve suda çözünmüş oksijen miktarı YSI 51 model oksijenmetre ile; ph değeri portatif arazi tipi pilli NTW 340 A/SET1 marka phmetre ile ve ışık geçirgenliği ise 20 cm çaplı Seki diski ile belirlenen istasyonlarda ölçülmüştür. Elektriki iletkenlik, YSI model 33 SCT metre ile ölçülmüştür. Organik madde, toplam sertlik, kalsiyum, magnezyum, bikarbonat, klorür, amonyum, nitrit, nitrit azotu, nitrat, nitrat azotu gibi kimyasal parametrelere ait değerler Aksaray DSİ laboratuvarında yaptırılarak sonuçlar elde edilmiştir. Yapılan bu çalışma Mamasın Baraj Gölü (Aksaray) Mikro ve Makro Faunası adlı Niğde Üniversitesi Bilimsel Teknoloji Araştırma Projeleri Birimi, FEB 2002/04 nolu proje tarafından desteklenmiştir. 14

24 4. ARAŞTIRMA BULGULARI 4.1 Mamasın Baraj Gölü nün Zoobentik Organizmaları Nisan 2002 Mart 2003 tarihleri arasında yapılan bu çalışmada Chironomid larvalarına ait 4 tür, Oligoket lere ait 8 tür, Mollusk lara ait 5 tür teşhis edilmiştir. İklim koşulları nedeniyle aralık ayında örnek alınamamıştır. Mamasın Baraj Gölü nde tespit edilen zoobentik organizma türlerinin sistematiği aşağıda verilmiştir. Sistematik Şube : Arthropoda Sınıf : Insecta Takım : Diptera Familya : Chironomidae Alt Familya : Tanypodinae Tür : Procladius (Holotanypus) sp. Alt Familya : Chironominae Tribus : Chiromini Tür : Chironomus plumosus (Linnaeus, 1758) Chironomus anthracinus (Zetterstedt, 186) Polypedilum nubeculosum (Meigen, 1804) Şube : Annelida Sınıf : Oligochaeta Takım : Tubificidae Alt Takım : Tubificinae Familya : Naididae Tür : Dero digitata (Müller, 1773) Familya : Tubificidae Alt Familya : Tubificinae Tür : Tubifex tubifex (Müller, 1774) 15

25 Tür : Limnodrilus hoffmeisteri (Claperede, 1862) Tür : Limnodrilus claparedeianus (Ratzel, 1868) Tür : Limnodrilus udekemianus (Claperede, 1862) Tür : Limnodrilus sp. Tür : Potamothrix bavaricus (Öschman, 1913) Tür : Psammoryctides deserticula (Grimm, 1877) Şube : Mollusca Sınıf : Bivalvia Takım : Heterodonta Familya : Sphaeriidae Tür : Sphaerium lacustre (Müller, 1774) Tür : Pisidium casertanum (Poli, 1791) Sınıf : Gastropoda Takım : Basommatophora (Archaeopulmonata) Familya : Physidae Tür : Physa acuta (Draparnaud, 1805) Familya : Planorbidae Tür : Planorbis planorbis (Linneaus, 1758) Tür : Gyraulus albus (Müller, 1774) 4.2 Zoobentik Organizmaların Tür Kompozisyonu ve Mevsimsel Değişimi Çalışma süresince gölde toplam 17 tür tespit edilmiştir. Bunlardan 4 tür Chironomid, 8 tür Oligoket, 5 tür Mollusk lara aittir. Bazı türlere sadece tek bir ay içerisinde rastlanılmış olup, bazılarına ise her örnekte rastlanılmıştır. Şekil 4.1 de görüldüğü gibi gölde belirlenen zoobentik organizmaların sayısal (B.S./m 2 ) olarak % 86,23 ünü Chironomid, % 7,3 ünü Oligoket, % 6,47 sini Mollusk lara ait türlerin oluşturduğu tespit edilmiştir. Gölde baskın bulunan bentik organizma türlerinin Chironomid familyasına ait türler olduğu görülmüştür. 16

26 Oligochaeta % 7,3 Mollusca % 6,47 Chironomidae % 86,23 Şekil 4.1 Mamasın Baraj Gölü ndeki zoobentik organizmaların genel yüzde dağılımı Zoobentik organizmaların aylara göre toplam sayısal değerleri incelendiğinde; en bol olarak ekim ayında, bunu ocak ve mayıs ayları takip etmektedir. En az ise temmuz ve mart aylarında bulunmuştur (Şekil 4.2, Şekil 4.3, Çizelge 4.1.). Birey sayısı/m E E K A O Ş M N M H T A Aylar Şekil 4.2 Zoobentik organizmaların aylara göre toplam sayısal (BS/m 2 ) değerleri 17

27 % E E K A O Ş M N M H T A Aylar Şekil 4.3 Zoobentik organizmaların aylara göre toplam yüzde (%) dağılımı Çizelge 4.1 Mamasın Baraj Gölü bentik faunasının aylara göre yoğunluğu ve yüzdeleri Aylar Chironomidae Oligochaeta Mollusca Toplam BS/m 2 % BS/m 2 % BS/m 2 % BS/m 2 % Eylül 2111,1 9,76 177,7 0,82 66,6 0, ,4 10,89 Ekim 3644,4 16,85 177,7 0,82 222,2 1, ,3 18,69 Kasım 1444,4 6,68 44,4 0, ,8 6,89 Aralık Ocak 3177,7 14, ,85 88,8 0, ,5 16,96 Şubat 1733,3 8,02 111,1 0,51 22,2 0, ,6 8,64 Mart 44,4 0, ,6 0, ,52 Nisan 1244,4 5,75 644,4 2,98 644,4 2, ,2 11,71 Mayıs 3022,2 13,98 22,2 0,11 155,5 0, ,9 14,81 Haziran 1688,8 7, ,3 0, ,1 8,42 Temmuz 66,6 0, ,6 0,31 Ağustos 466,6 2, ,6 2,16 Toplam 18643,9 86, ,5 7,3 1399,6 6, ,00 ORTALAMA 1694,9 86,23 143,4 7,3 127,2 6, ,5 100,00 18

28 Zoobentik organizmaların istasyonlara göre toplam sayısal değerleri incelendiğinde en fazla üçüncü istasyonda, ardından dördüncü, ikinci ve en az birinci istasyonda tespit edilmişlerdir. Zoobentik organizmaların istasyonlara göre toplam yüzde değerlerine bakıldığında birinci istasyonda % 4,16, ikinci istasyonda % 10,76, üçüncü istasyonda % 50,10 ve dördüncü istasyonda % 34,98 olarak bulunmuştur (Şekil 4.4) % I II III IV İstasyonlar Şekil 4.4 Zoobentik organizmaların istasyonlara göre toplam yüzde (%) dağılımı Mamasın Baraj Gölü zoobentik organizmaların birim alandaki birey sayısının mevsimsel olarak dağılımı incelendiğinde sonbaharda 8200 BS/m 2 ile maksimum, ardından ilkbaharda 5844 BS/m 2, kışın 5533,3 BS/m 2 ve yazın 2355,5 BS/m 2 ile minimum değerdedirler (Şekil 4.5, Çizelge 4.2). Mevsimsel dağılımlarının yüzdelerine bakıldığında ise sonbaharda % 37,39, ilkbaharda % 26,65, kışın % 25,22 ve yazın % 10,74 değerindedirler (Şekil 4.6, Şekil Çizelge 4.3). 19

29 BS/m Sonbahar Kış İlkbahar Yaz Mevsimler Şekil 4.5 Zoobentik organizmaların birim alandaki birey sayılarının mevsimsel dağılımı % Sonbahar Kış İlkbahar Yaz Mevsimler Şekil 4.6 Zoobentik organizmaların yüzde (%) olarak mevsimsel dağılımı 20

30 Çizelge 4.2 Mamasın Baraj Gölündeki zoobentik organizmaların mevsimsel değişimleri (% ve BS/m 2 ) Mevsimler Chironomidae Oligochaeta Mollusca Toplam BS/m 2 % BS/m 2 % BS/m 2 % BS/m 2 % Yaz 222,2 10, ,3 0, ,3 10,89 Sonbahar 7199,9 33,30 399,8 1,85 288,8 1, ,5 36,49 Kış ,71 511,1 2, , ,1 25,59 İlkbahar ,94 666,6 3,08 866, ,1 27,03 Yıllık Toplam 18643,9 86, ,5 7,3 1399,6 6, ORTALAMA ,23 394,4 7,3 349,9 6, ,3 100 Çizelge 4.3 Çalışma alanında saptanan bentik faunaya ait türlerin aylık dağılımları E E K A O Ş M N M H T A Pisidium casertanum + + Sphaerium lacustre Physa acuta Gyraulus albus Planorbis planorbis Dera digitata + + Tubifex tubifex Limnodrilus hoffmeisteri Limnodrilus claparedeianus + Limnodrilus sp. + Limnodrilus udekemianus + Potamothrix bavaricus Psammoryctides deserticula + Polypedilum nubeculosum + + Procladius (Holotanypus) sp Chironomus plumosus Chironomus anthracinus

31 4.3 Chironomid Larvaları Gölde % 86,23 oranı ile en fazla bulunan gruptur. Bu gruptan toplam 4 tür belirlenmiştir. Bunlar Procladius (Holotanypus) sp., Chironomus plumosus, Chironomus anthracinus ve Chironomus nubeculosum dur. Chironomidae familyasını oluşturan bu türlerin çalışma süresince göldeki toplam değerleri 18643,9 BS/m 2 dir. Chironomid familyasına ait türlere, çalışma süresi boyunca alınan her örnekte rastlanılmıştır. İstasyonlara göre bulunma sıklığına bakıldığında en fazla üçüncü, en az birinci istasyonda bulunmaktadırlar. Aylara göre değerlendirildiğinde, Chironomid türleri ekim ayında 3644,4 BS/m 2 değeri ile en yüksek sayıda, ardından ocak ayında (3177,7 BS/m 2 ) ikinci sıradadır. En az bulundukları ay ise mart ayında 44,4 BS/m 2 ve ikinci olarak az bulundukları ay temmuz ayı (66,6 BS/m 2 ) dır (Şekil 4.7) Birey sayısı/m E E K A O Ş M N M H T A Aylar Şekil 4.7 Mamasın Baraj Gölü nde Chironomid larvalarının (BS/m 2 ) aylara göre değişimi Mevsimsel olarak karşılaştırıldığında sonbaharda maksimuma ulaşmış (7199,9 BS/m 2 ), ardından kış (4911 BS/m 2 ), ilkbahar (4311 BS/m 2 ) ve yazın (222,2 BS/m 2 ) minimum değerde saptanmıştır (Şekil 4.8). 22

32 BS/m Sonbahar Kış İlkbahar Yaz Mevsimler Şekil 4.8 Mamasın Baraj Gölü nde Chironomid larvalarının (BS/m 2 ) mevsimsel değişimi 4.3 Oligochaeta Gölde % 7,3 lük oran ile zoobentik organizmaların ikinci baskın grubudur. Oligoket grubunu oluşturan bütün türlerin çalışma süresi boyunca toplam değerleri 1577,5 BS/m 2 dir. Bu gruptan toplam 8 tür belirlenmiştir. Bunlar Tubifex tubifex, Limnodrilus hoffmeisteri, Limnodrilus udekemianus, Limnodrilus claparedeianus, Limnodrilus sp., Potamothrix bavaricus, Psammoryctides deserticula ve Dero digitata türleridir. Oligoket grubu üyelerine çalışma süresi boyunca 7 ay rastlanılmıştır. İstasyonlara göre bulunma sıklığına bakıldığında en fazla üçüncü, en az birinci istasyonda rastlanılmıştır. Aylara göre değerlendirildiğinde en fazla nisan ayında 644,4 BS/m 2 değeriyle, en az ise kasım ayında 44,4 BS/m 2 değeriyle saptanmışlardır. Ayrıca mart, haziran, temmuz ve ağustos aylarında rastlanılmamışlardır (Şekil 4.9). 23

33 Birey sayısı/m E E K A O Ş M N M H T A Aylar Şekil 4.9 Mamasın Baraj Gölü nde Oligoket türlerinin (BS/m 2 ) aylara göre değişimi Mevsimsel olarak karşılaştırıldığında ise Oligoket türlerinin sonbaharda maksimuma ulaştığı (399,8 BS/m 2 ), ardından ilkbahar (666,6 BS/m 2 ) ve kış ayında (511,1 BS/m 2 ) ile minimum değerde olduğu görülmüştür. Ayrıca yaz mevsiminde Oligoket üyelerine rastlanılmamıştır (Şekil 4.10) BS/m Şekil 4.10 Sonbahar Kış İlkbahar Yaz Mevsimler Mamasın Baraj Gölü nde Oligoket türlerinin (BS/m 2 ) mevsimsel değişimi 24

34 4.4 Mollusca Gölde % 6,47 lik oran ile zoobentik organizmalar içinde üçüncü sırayı almaktadır. Mollusk grubuna ait türlerin çalışma süresi boyunca toplam değerleri 1399,6 BS/m 2 dir. Bu gruptan toplam 5 tür belirlenmiştir. Bunlar Sphaerium lacustre, Pisidium casertanum, Physa acuta, Planorbis planorbis, Gyraulus albus tur. Mollusk grubuna ait türlere çalışma süresi boyunca 8 ay içinde rastlanılmıştır. Kasım, temmuz ve ağustos aylarında saptanmamışlardır. İstasyonlara göre bulunma sıklığına bakıldığında en fazla üçüncü istasyonda, en az ise ikinci istasyonda bulunmuşlardır. Aylara göre değerlendirildiğinde Mollusk üyeleri nisan ayında 644,4 BS/m 2 değeri ile en yüksek sayıda bulunurken bunu ekim ayı 222,2 BS/m 2 değeri ile takip etmiştir. Eylül ve mart aylarında ise 66,6 BS/m 2 değeri ile en az sayıda bulunmaktadırlar (Şekil 4.11) Birey sayısı/m E E K A O Ş M N M H T A Aylar Şekil 4.11 Mamasın Baraj Gölü nde Mollusca türlerinin (BS/m 2 ) aylara göre değişimi Mevsimsel olarak karşılaştırıldığında ise en fazla sayıda ilkbaharda (866,5 BS/m 2 ), ardından sonbaharda (288,8 BS/m 2 ), yazın (133,3 BS/m 2 ) ve en az sayıda kış mevsiminde (111 BS/m 2 ) bulunmuştur (Şekil 4.12). 25

35 BS/m Sonbahar Kış İlkbahar Yaz Mevsimler Şekil 4.12 Mamasın Baraj Gölü nde Mollusk türlerinin (BS/m 2 ) mevsimsel değişimi 4.5 Mamasın Baraj Gölü nün Fiziksel ve Kimyasal Özellikleri Mamasın Baraj Gölünde Nisan 2002 Mart 2003 tarihleri arasındaki çalışma süresince yapılan yerinde ölçüm bulguları ve alınan örneklerde tayini yapılan su kalite parametrelerine ilişkin bulgular bu bölümde verilmiştir (Çizelge 4.1, 4.2, 4.3, 4.4, 4.5). 26

36 Çizelge 4.1 Mamasın Baraj Gölü birinci istasyonda su kalite parametreleri I. İstasyon Aylar PARAMETRELER N M H T A E E K A O Ş M Sıcaklık ( C) 16,2 19, ,5 ** 19,8 16,3 ** 4,3 4,5 ** 5,5 Çöz. oksijen (mg/l) 13,9 8,47 6,22 4,3 ** 7,26 6,86 ** 8,95 9,5 ** 10,71 ph 9,78 9,6 9,5 8,71 ** 8,64 8,8 ** 8,79 8,67 ** 8,6 Elk. iletk. (mmhos/cm) ** ** ** 581 Işık geçirg.(cm) ** ** 105 ** 95 Bulanıklık (NTU) 8,51 7,55 4,1 4,3 ** 25,1 13,1 ** 7,45 10,5 ** 10,5 Org.Madde (mg/l) 2,2 8,4 3,4 2,4 ** 5 1,6 ** 2,8 2,4 ** 2,4 Toplam sertlik FrS ** ** ** 20 Kalsiyum (mg/l) ** ** ** 48 Magnezyum (mg/l) ** ** ** 24 Bikarbonat (mg/l) ** ** ** 268 Klorür (mg/l) ** ** ** 53 NH 4 (mg/l) * * * 0,028 ** 0,006 0,171 ** * * ** * NO 2 (mg/l) * 0,1 0,053 0,118 ** 0,06 0,14 ** * * ** * NO 2 N (mg/l) * 0,03 0,02 0,04 ** 0,02 0,04 ** * * ** * NO 3 (mg/l) * 4,03 4,23 3,63 ** 3,57 6,13 ** 7,44 7,71 ** * NO 3 N (mg/l) * 0,91 0,9 0,82 ** 0,81 1,39 ** * * ** * * Kit eksikliği sebebi ile bakılamadı. ** Numune alınamadı. 27

37 Çizelge 4.2 Mamasın Baraj Gölü ikinci istasyonda su kalite parametreleri II. İstasyon Aylar PARAMETRELER N M H T A E E K A O Ş M Sıcaklık ( C) 16,5 19,2 19,6 26,6 ** 19,8 15,5 9,6 4,3 5 ** 6,4 Çöz. oksijen (mg/l) 12,8 9,5 8,66 4,86 ** 5,8 8,54 8,3 8,77 15,9 ** 10,35 ph 9,7 9,79 9,3 8,61 ** 8,63 8,9 8,5 8,6 8,27 ** 8,5 Elk. iletk. (mmhos/cm) ** ** 565 Işık geçirg.(cm) ** ** 75 Bulanıklık (NTU) 8,25 11,5 2,8 5,45 ** 14,5 21,4 14,2 7,2 11,7 ** 9,95 Org.Madde (mg/l) 2,2 3,8 3 2,4 ** 4 2 2,4 3 2,6 ** 2,4 Toplam sertlik FrS ** 18, ** 20 Kalsiyum (mg/l) ** ** 41 Magnezyum (mg/l) ** ** 24 Bikarbonat (mg/l) ** ** 256 Klorür (mg/l) ** ** 50 NH 4 (mg/l) * * * 0,078 ** 0,072 0,025 0,023 * * ** * NO 2 (mg/l) * 0,095 0,039 0,066 ** 0,039 0,125 0,095 0,072 * ** * NO 2 N (mg/l) * 0,029 0,012 0,02 ** 0,012 0,038 0,029 0,02 * ** * NO 3 (mg/l) * 4,65 4,783 2,768 ** 4,007 4,451 5,554 5,777 8,104 ** * NO 3 N (mg/l) * 1,05 1,08 0,625 ** 0,905 1,005 1,62 1,685 1,83 ** * * Kit eksikliği sebebi ile bakılamadı. ** Numune alınamadı. 28

38 Çizelge 4.3 Mamasın Baraj Gölü üçüncü istasyonda su kalite parametreleri III. İstasyon Aylar PARAMETRELER N M H T A E E K A O Ş M Sıcaklık ( C) 15,75 20,2 20,5 27 ** 20,7 15,6 9,1 5,7 4,7 ** ** Çöz. oksijen (mg/l) 15,04 11,12 4,3 4,6 ** 8,1 12,65 9,4 9,31 9,7 ** ** ph 9,45 9,8 9,25 8,5 ** 8,73 9,09 8,96 8,9 8,59 ** ** Elk. iletk. (mmhos/cm) ** ** ** Işık geçirg.(cm) ** ** ** Bulanıklık (NTU) 8,39 10,9 3,1 11,5 ** 19,5 50,5 30,5 7,33 11,3 ** ** Org.Madde (mg/l) 2 2,8 2,8 2 ** 4,8 6 3,2 2,6 2,2 ** ** Toplam sertlik FrS ,6 ** 19, ** ** Kalsiyum (mg/l) ** ** ** Magnezyum (mg/l) ** ** ** Bikarbonat (mg/l) ** ** ** Klorür (mg/l) ** ** ** NH 4 (mg/l) * * * 0,17 ** 0,117 0,036 0, ** ** NO 2 (mg/l) * 0,082 0,043 0,082 ** 0,089 0,062 0,082 0,072 0,108 ** ** NO 2 N (mg/l) * 0,025 0,013 0,025 ** 0,027 * * 0,022 0,033 ** ** NO 3 (mg/l) * 4,473 4,517 4,938 ** 2,006 * * 7,794 8,37 ** ** NO 3 N (mg/l) * 1,01 1,02 1,115 ** 0,585 * * 1,76 1,89 ** ** * Kit eksikliği sebebi ile bakılamadı. ** Numune alınamadı. Not: Çözünmüş oksijeni çin Nisan değerleri Nisan 2002 ve Nisan 2003 ün ortalamasıdır 29

39 Çizelge 4.4 Mamasın Baraj Gölü dördüncü istasyonda su kalite parametreleri IV. İstasyon Aylar PARAMETRELER N M H T A E E K A O Ş M Sıcaklık ( C) 17,2 19,8 20,4 26,9 ** 20,4 15,6 9,1 6,1 4,5 ** 6 Çöz. oksijen (mg/l) 12 10,21 12,01 5,9 ** 6,75 9,62 9,35 9,1 9,5 ** 9,75 ph 9,6 9,8 9,35 8,66 ** 8,55 9,04 8,8 8,64 8,69 ** 8,4 Elk. iletk. (mmhos/cm) ** ** 567 Işık geçirg.(cm) ** ** 75 Bulanıklık (NTU) 8,45 8,12 3,6 9,5 ** 17,3 34,7 15,9 8,3 11,2 ** 10,5 Org.Madde (mg/l) 2,4 2,8 3,2 2,4 ** 4, ,4 2,6 ** 2,2 Toplam sertlik FrS 17 14, ,4 ** ** 20 Kalsiyum (mg/l) ** ** 41 Magnezyum (mg/l) ** ** 24 Bikarbonat (mg/l) ** ** 256 Klorür (mg/l) ** ** 50 NH 4 (mg/l) * * * 0,021 ** 0,066 0,022 0,031 * * ** * NO 2 (mg/l) * 0,082 0,046 0,069 ** 0,066 0,112 0,079 0,069 0 ** * NO 2 N (mg/l) * 0,025 0,014 0,021 ** 0,02 0,034 0,024 0,021 0 ** * NO 3 (mg/l) * 2,569 4,008 3,41 ** 3,034 4,96 4,303 5,777 7,772 ** * NO 3 N (mg/l) * 0,58 0,905 0,77 ** 0,685 1,12 1,255 1,685 1,755 ** * * Kit eksikliği sebebi ile bakılamadı. ** Numune alınamadı. 30

40 Çizelge 4.5 Mamasın Baraj Gölü nün klorofil-a değerleri (mg/l) Klorofil-a (mg/l) İstasyon No Birim Aylar N M H T A E E K A O Ş M I (mg/l) 11,804 6,949 4, ** 69,36 12,947 47,6 13,9 13,232 * 13,423 II (mg/l) 7,806 6,949 26,928 20,4 ** 30,029 13,654 62,07 19,37 13,99 ** 8, III (mg/l) 7,235 10,472 31,008 63,65 ** 8,922 25,132 ** 24,85 15,8 ** * IV (mg/l) 13,994 8,806 18,237 43,09 ** 16,32 9,465 ** 29,13 16,95 ** 17,992 Ortalama (mg/l) 10,21 8,294 20,257 36,03 ** 31,158 15,3 54,84 21,81 14,99 ** 13,232 * Kit eksikliği sebebi ile bakılamadı. ** Numune alınamadı. 31

41 Mamasın Baraj Gölü nde sıcaklığın aylara göre değişimi Şekil 4.13 de gösterilmiştir. Ölçülen minimum değer 4,30 C ile I. ve II. istasyonlarda Aralık ayında; ölçülen maksimum değer ise 26,9 C ile IV. istasyonda Temmuz ayındadır Sıcaklık ( o C) İST. 2. İST. 3. İST. 4. İST. 5 0 E E K A O M N M H T Aylar Şekil 4.13 Sıcaklığın ( C) aylara göre değişimi Mamasın Baraj Gölü nde yapılan ışık geçirgenliği ölçümleri Şekil 4.14 de gösterilmiştir. Ölçümlerde minimum değer 25 cm ile III. istasyonda Nisan ve Ekim aylarında; maksimum değer ise 200 cm ile II. istasyonda Temmuz ayında bulunmuştur. 250 Isı Geçirgenliği (cm) İST. 2. İST. 3. İST. 4. İST. 0 E E K A O M N M H T Aylar Şekil 4.14 Işık geçirgenliği nin (cm) aylara göre değişimi 32

42 Mamasın Baraj Gölü nde elektriki iletkenliğin aylara göre değişimi Şekil 4.15 de gösterilmiştir. Ölçümlere göre minimum değer 427 mmhos/cm ile III. istasyonda Mayıs ayında; maksimum değer ise 624 mmhos/cm ile I. istasyonda Ekim ayında ölçülmüştür. 700 Elektriki İletkenlik (mhos/cm) E E K A O M N M H T Aylar 1. İST. 2. İST. 3. İST. 4. İST. Şekil 4.15 Elektriki iletkenliğin (mmhos/cm) aylara göre değişimi Mamasın Baraj Gölü nde ph nın aylara göre değişimi Şekil 4.16 da gösterilmiştir. Ölçümlerde minimum değer 8,27 ile II. istasyonda Ocak ayında; maksimum değer ise 9,80 ile III. ve IV. istasyonlarda Mayıs ayında bulunmuştur. 10 9,5 ph 9 8,5 1. İST. 2. İST. 3. İST. 4. İST. 8 7,5 E E K A O M N M H T Aylar Şekil 4.16 ph ın aylara göre değişimi 33

43 Mamasın Baraj Gölü nde çözünmüş oksijenin aylara göre değişimi Şekil 4.17 de gösterilmiştir. Çözünmüş oksijenin minimum değeri 4,30 mg/l ile I. istasyonda Temmuz ayında, III. istasyonda Haziran ayında; maksimum değeri ise 15,90 mg/l ile II. istasyonda Ocak ayında ölçülmüştür. Çözünmüş Oksijen (mg/l) E E K A O M N M H T Aylar 1. İST. 2. İST. 3. İST. 4. İST. Şekil 4.17 Çözünmüş oksijenin (mg/l) aylara göre değişimi Mamasın Baraj Gölü nde yapılan analizler sonucunda ölçülen nitrit azotu değerleri Şekil 4.18 de gösterilmiştir. Ölçümlere göre minimum değer ölçülemeyecek düzeyde IV. istasyonda Ocak ayında; maksimum değer ise 0,04 mg/l ile I. istasyonda Temmuz ve Ekim aylarında tespit edilmiştir. Nitrit Azotu (mg/l) 0,045 0,040 0,035 0,030 0,025 0,020 0,015 0,010 0,005 0,000 E E K A O M H T Aylar 1. İST. 2. İST. 3. İST. 4. İST. Şekil 4.18 Nitrit azotunun (NO 2 N) aylara göre değişimi (mg/l) 34

44 Ölçülen nitrat azotu değerleri Şekil 4.19 da gösterilmiştir. Minimum değer 0,580 mg/l ile IV. istasyonda Mayıs ayında; maksimum değer ise 1,89 mg/l ile III. istasyonda Ocak ayında ölçülmüştür. Nitrat Azotu (mg/l) 2,0 1,8 1,6 1,4 1,2 1,0 0,8 0,6 0,4 0,2 0,0 E E K A O M H T Aylar 1. İST. 2. İST. 3. İST. 4. İST. Şekil 4.19 Nitrat azotunun (NO 3 N) aylara göre değişimi (mg/l) Mamasın Baraj Gölü nde klorofil-a nın aylara göre değişimi Şekil 4.20 de gösterilmiştir. Ölçülen minimum değer 4,855 mg/l ile I. istasyonda Haziran ayında; maksimum değer ise 69,36 mg/l ile I. istasyonda Eylül ayında tespit edilmiştir Klorofil-a (mg/l) İST. 2. İST. 3. İST. 4. İST E E K A O M N M H T Aylar Şekil 4.20 Klorofil-a nın (mg/l) aylara göre değişimi 35

45 5. TARTIŞMA ve SONUÇ Mamasın Baraj Gölü nün zoobentik faunası ve mevsimsel değişimini belirleyebilmek amacıyla Nisan 2002 Mart 2003 tarihleri arasında yapılan bu çalışma sonucu; Mamasın Baraj Gölü (Aksaray) bentik faunasını Chironomid larvaları, Oligoket ve Mollusca gruplarının oluşturduğu saptanmıştır. Chironomidae familyasına ait 4 tür; Oligochaeta grubundan 2 familyaya ait 8 tür; Mollusk grubundan 3 familyaya ait 5 tür olmak üzere toplam 17 tür bulunmuştur. Bu zoobentik türleri Mamasın Baraj Gölü (Aksaray) için yeni kayıttır. Mamasın Baraj Gölü nde ortalama olarak metre karede 1965,5 adet bentik hayvansal organizma bulunmuş olup, bunun % 86,23 ünü Chironomid larvaları, % 7,3 ünü Oligoket ve % 6,47 sini Mollusk grubuna ait canlıların oluşturduğu tespit edilmiştir. Mamasın Baraj Gölü nde zoobentik organizmaların yoğunluğunda ekim ayında (% 18,69) ilk artış, ocak ayında (% 16,96) ikinci bir artış kayıt edilmiştir. Yani zoobentik organizmalar biri sonbaharda diğeri de kış mevsiminde olmak üzere iki kez artış göstermiştir. Mevsimsel olarak en yoğun sonbahar (% 36,49) ve ilkbaharda (% 27,03) bulunmuşlardır. En az bulundukları ay ise temmuz ayıdır (% 0,31). Mevsimsel olarak ise yazın (% 10,89) en az oranda bulunmaktadırlar. Zoobentik organizmaların istasyonlara göre yoğunluklarına bakıldığında üçüncü istasyonda ( % 50,10) maksimum değerde, birinci istasyonda (% 4,16) minimum değerde bulundukları saptanmıştır. Çalışma süresince en fazla bulunan zoobentik grubu Chironomid larvalarıdır. Chironomid larvalarından Polypedilum nubeculosum, Procladius (Holotanypus) sp., Chironomus plumosus, Chironomus anthracinus türleri saptanmıştır. Zoobentik organizmaların % 86,23 ünü oluşturan Chironomid larvaları en yoğun ekim ayında (3644,4 BS/m 2 ), en düşük yoğunlukta ise mart (44,4 BS/m 2 ) ve temmuz (66,6 BS/m 2 ) ayında bulunmuştur. Mevsimsel olarak değerlendirildiğinde ise sonbaharda (7199,9 BS/m 2 ) maksimum yoğunlukta, yazın (2222,2 BS/m 2 ) minimum yoğunlukta bulunmuştur. Yani Chironomid larvalarının en fazla bulundukları mevsimler çoktan aza 36