FERULAGO PLATYCARPA BOISS.&BAL. ÜZERİNDE FARMASÖTİK BOTANİK YÖNÜNDEN ARAŞTIRMALAR

Transkript

1 TÜRKİYE CUMHURİYETİ ANKARA ÜNİVERSİTESİ SAĞLIK BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ FERULAGO PLATYCARPA BOISS.&BAL. ÜZERİNDE FARMASÖTİK BOTANİK YÖNÜNDEN ARAŞTIRMALAR Erdoğan ŞATIR FARMASÖTİK BOTANİK ANABİLİM DALI YÜKSEK LİSANS TEZİ DANIŞMAN Prof. Dr. Maksut COŞKUN 2006-ANKARA

2

3 ii Ankara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü Farmasötik Botanik Tezli Yüksek Lisans Programı çerçevesinde yürütülmüş olan bu çalışma, aşağıdaki jüri tarafından Yüksek Lisans Tezi olarak kabul edilmiştir. Tez Savunma Tarihi: 13 Şubat 2006 Prof. Dr. Mehmet KOYUNCU Jüri Başkanı Prof. Dr. Maksut COŞKUN Danışman Prof. Dr. Nurten Ezer Üye Yard. Doç. Dr. Levent Altun Üye Doç. Dr. Ayşegül Güvenç Üye

4 iii İÇİNDEKİLER Kabul ve Onay İçindekiler Önsöz Simgeler ve Kısaltmalar Şekiller Dizini Şemalar Dizini Kromatogramlar Dizini Tablolar Dizini Fotoğraflar Dizini ii iii vi vii x xi xii xiii xiv 1. GİRİŞ Botanik Kısım Türün Sistematikteki Yeri Umbelliferae (Apiaceae) Familyasının Genel Özellikleri Familyanın Dünyada Yayılışı Ferulago W. Koch Cinsinin Genel Özellikleri Ferulago W. Koch Türlerinin Türkiye de Yayılışı Ferulago Türleri Üzerinde Yapılmış Botanik Çalışmalar Taksonomik Çalışmalar Anatomik Çalışmalar Kimyasal Kısım Umbelliferae Familyası üyelerinin içerdiği bileşikler Kumarinler Ferulago Türleri Üzerinde Yapılmış Kimyasal Çalışmalar Ferulago Türleri Üzerinde Yapılmış Biyolojik Aktivite Çalışmaları Ferulago Türleri Üzerinde Yapılmış Diğer Çalışmalar GEREÇ VE YÖNTEM Gereç 32

5 iv Ferulago platycarpa Boiss.&Bal Kullanılan Cihazlar Yöntem Botanik Çalışmalar Morfolojik Çalışmalar Anatomik Çalışmalar Fitokimyasal Çalışmalar Teşhis Reaksiyonları Alkaloit Teşhisi Kardiyoaktif Heterozit Teşhisi Saponozit Teşhisi Flavonozit Teşhisi Antosiyanozit Teşhisi Siyanogenetik Heterozit Teşhisi Tanen Teşhisi Antrasen Türevi Heterozitlerin Teşhisi Kumarin Teşhisi Uçucu yağ Teşhisi Kimyasal Çalışmalarda Kullanılan Ekstrelerin Hazırlanması İnce Tabaka Kromatografisi (İTK) Yüksek Basınç Sıvı Kromatografisi (YBSK) Antimikrobiyal Aktivite Çalışmaları Antibakteriyel ve Antifungal Aktivite BULGULAR Morfolojik Çalışmalar F. platycarpa Deskripsiyonu Ankara daki Herbaryumlarda Bulunan Tür Örneklerinin Lokaliteleri Anatomik Çalışmalar Yaprak Anatomisi Gövde Anatomisi Pedisel Anatomisi Işın Anatomisi 61

6 v Pedunkul Anatomisi Meyve Anatomisi Kimyasal Bulgular Teşhis Reaksiyonlarının Sonuçları Uçucu yağ Teşhisi Kimyasal Çalışmaların Sonuçları İ.T.K. (İnce Tabaka Kromatografisi) Sonuçları YBSK Kalitatif ve Kantitatif Analiz Sonuçları Antimikrobiyal Çalışmalara İlişkin Bulgular Antibakteriyel ve Antifungal Aktivite Çalışmasının Sonuçları TARTIŞMA Morfolojik Çalışmalar Anatomik Çalışmalar Teşhis Reaksiyonları İ.T.K. Çalışmaları YBSK - Kalitatif ve Kantitatif Çalışmalar Antimikrobiyal Çalışmaları Antibakteriyel ve Antifungal Aktivite SONUÇ VE ÖNERİLER 82 ÖZET 85 SUMMARY 86 KAYNAKLAR 87

7 vi ÖNSÖZ Tez konumun belirlenmesinde ve her türlü çalışmamda idari işlerinin yoğunluğuna rağmen yardımını esirgemeyen ve her konuda yol gösteren, ana bilim dalı olanaklarından faydalanmamı sağlayan danışmanım Prof. Dr. Maksut Coşkun a, Her türlü desteğinden dolayı ana bilim dalımız öğretim üyelerinden Prof. Dr. Mehmet Koyuncu ya, Çalışmalarım esnasında sorularımı hiçbir zaman yanıtsız bırakmayan her türlü konuda yol gösterip yardımcı olan her an desteğini gördüğüm Doç. Dr. Ayşegül Güvenç e, Her zaman her konuda desteğini esirgemeyen, sorularıma bıkıp usanmaksızın cevap veren, en sıkışık zamanlarımda yanımda olan sevgili hocam Dr. Ecz. Ceyda S. Kılıç a, Her zaman için dertlerimi paylaştığım, desteklerini yanımda hissettiğim, her türlü sorunumla ilgilenen Uzm. Bio. Gülderen Yılmaz a ve Dr. Ecz. Ayşe Mine Özkan a, yardımına ihtiyacım olduğunda yanı başımda olan Tek. Mustafa Kahveci ye, her türlü desteğinden dolayı Yücel Yayla ya, her konudaki desteklerinden dolayı ana bilim dalımız doktora öğrencileri Jehad Ahmed, Gülsen Kendir ve Ayşe Baldemir e, Her zaman deneyimlerinden yararlandığım Farmakognozi ana bilim dalında görev yapan hocalarıma ve araştırma görevlisi arkadaşlarıma; özellikle Yard. Doç. Dr. Levent Altun ve Tek. Mehmet Koç a, Bitki teşhisindeki yardımlarından dolayı G.Ü. Fen Edebiyat Fakültesi Biyoloji Bölüm Başkanı Prof. Dr. Hayri Duman a, Mikrobiyolojik çalışmalarım esnasında bana yol gösteren ve birlikte çalışan Farmasötik Mikrobiyoloji A.B.D. öğretim üyesi Prof. Dr. Sulhiye Yıldız a, Merkez laboratuarı imkanlarını kullanmama izin veren dekanımız Prof.Dr.Seçkin Özden e, Arazi çalışmam sırasında yanımda olup bana destek olan Ceyhun Çeşit e, Her zaman yanımda olup her konuda bana destek olan, her şeyimi paylaştığım, beraber ağlayıp, güldüğüm sevgili arkadaşım Ali Erdem e, Ve en önemlisi beni yetiştirip bu günlere getiren maddi-manevi hiçbir desteği hiçbir zaman esirgemeyen annem ve babam Şükran - Zekai Şatır a ve abim Sinan Şatır a, SONSUZ TEŞEKKÜRLERİMİ SUNARIM

8 vii SİMGELER VE KISALTMALAR α ae AEF ANK ATCC Bal. β Boiss. BuOH C CaCl 2 CHCl 3 dak D.Ç. DNA ek e E en end EtOAc FeCl 3 fl fs GAZI g h HD Hausskn. alfa alt epiderma Ankara Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Herbaryumu Ankara Üniversitesi Fen Fakültesi Herbaryumu American Type Culture Collection Balansae beta Boissier Butanol Karbon Kalsiyum Klorür Kloroform dakika Dikensi Çıkıntı Deoksiribonükleik asit ekzokarp epiderma East endokarp endosperma Etil asetat Demir 3 Klorür floem floem sklerenkiması Gazi Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Herbaryumu gram stoma komşu hücresi Hidro Distilasyon Haussknecht

9 viii H 2 SO 4 Sülfürik asit HCl Hidroklorik asit HUB Hacettepe Üniversitesi Fen Fakültesi Herbaryumu Hz Hertz id iletim demeti İTK İnce Tabaka kromatografisi Jel Jelatin k kütikula ka kanat ko kosta KCl Potasyum klorür KH 2 PO 4 Potasyum Fosfat kl kollenkima km kilometre ks ksilem l litre L Linneaus m mezokarp M Molar MD Mikro-Distilasyon m metre MeOH Metanol Mg Magnezyum µg mikrogram µl mikrolitre mg miligram MgSO. 4 7H 2 O Magnezyum sülfat. 7 Mol su MHz Megahertz ml mililitre mp mezokarp parenkiması N Normal (Normalite) NaCl Sodyum klorür

10 ix NaHCO 3 Sodyum Bikarbonat nm nanometre NMR Nükleer Magnetik Rezonans o orto ö öz pp palizat parenkiması p para P Prantşimgin pa Parenkima R. B. G. Edinb. Royal Botanic Gardens Edinburgh RRI Rölatif Retansiyon İndisi st stoma sp sünger parenkiması s salgı kanalı sb salgı kanalı (büyük) sk salgı kanalı (küçük) t testa TMS Tetrametil Silan TSB Triptic Soy Broth tt triplet triplet UV ultra viyole üe üst epiderma v valekulum YBSK Yüksek Basınç Sıvı Kromatografisi % yüzde yy yüzyıl

11 x ŞEKİLLER DİZİNİ Şekil 1.1. Familyanın dünyada yayılışı 3 Şekil 1.2. Araştırma konumuz olan Ferulago platycarpa nın Türkiye deki 7 yayılış alanları Şekil 1.3. Türkiye deki Ferulago türlerinin yayılış alanları 7 Şekil 1.4. Ferulago türlerinden elde edilen bazı kumarinler 17 Şekil 3.1. F. platycarpa türünün yaprak enine kesitinin şematik çizimi 55 Şekil 3.2. F. platycarpa - gövdenin enine kesiti (şematik) 58 Şekil 3.3. F. platycarpa - pediselin enine kesiti (şematik) 60 Şekil 3.4. F. platycarpa - ışının enine kesiti (şematik) 61 Şekil 3.5. F. platycarpa - pedunkulun enine kesiti (şematik) 62 Şekil 3.6. F. platycarpa - tek bir merikarpın enine kesiti (şematik) 64 Şekil 3.7. Prantşimgin için hazırlanan kalibrasyon eğrisi 75

12 xi ŞEMALAR DİZİNİ Şema 3.1. F. platycarpa toprak üstü kısmına uygulanan ekstraksiyon 66 şeması Şema 3.2. F. platycarpa kökleri üzerinde uygulanan ekstraksiyon şeması 67

13 xii KROMATOGRAMLAR DİZİNİ Kromatogram 3.1. F. platycarpa İ.T.K. kromatogram 68 Kromatogram 3.2. F. platycarpa İ.T.K. kromatogram 69 Kromatogram 3.3. F. platycarpa İ.T.K. kromatogram 70 Kromatogram 3.4. F.platycarpa kök metanol ekstresi YBSK kromatogramı 71 Kromatogram 3.5. Prantşimgin YBSK kromatogramı 72 Kromatogram 3.6. F.platycarpa kök metanol ekstresi + Prantşimgin 73 karışımının YBSK kromatogramı Kromatogram 3.7. F.platycarpa kök metanol ekstresi ortalama alan 74 hesaplanmasında kullanılan ekstrelerden biri

14 xiii TABLOLAR DİZİNİ Tablo 1.1. Ferulago türlerinden daha önce yapılan çalışmalarda izole 25 edilen kumarin türevi bileşikler Tablo 1.2. Ferulago türlerinden daha önce yapılan çalışmalarda izole 26 edilen majör uçucu yağ bileşenleri Tablo 3.1. F. platycarpa ya uygulanan teşhis reaksiyonu sonuçları 65 Tablo 3.2. Antimikrobiyal Aktivite Çalışması Sonucunda Oluşan İnhibisyon Zonları 77

15 xiv FOTOĞRAFLAR DİZİNİ Fotoğraf 3.1. F. platycarpa nın Habitatı 46 Fotoğraf 3.2. F. platycarpa nın Genel görünüşü 46 Fotoğraf 3.3. Çiçek ve meyveler - F. platycarpa 47 Fotoğraf 3.4. F. platycarpa herbaryum örneği 47 Fotoğraf 3.5. F. platycarpa herbaryum örneği (Brakteler ve Brakteoller) 48 Fotoğraf 3.6. F. platycarpa herbaryum örneği (pediseldeki çiçek ve 48 meyveler) Fotoğraf 3.7. F. platycarpa herbaryum örneği (çiçekli pediseller) 49 Fotoğraf 3.8. F.platycarpa herbaryum örneği (gövde tabanındaki yaprak 49 kalıntıları) Fotoğraf 3.9. F. platycarpa herbaryum örneği (taban yaprakları) 50 Fotoğraf F. platycarpa herbaryum örneği (taban yaprakları) 50 Fotoğraf F. platycarpa herbaryum örneği (gövde yaprakları) 51 Fotoğraf F. platycarpa herbaryum örneği (yaprak kenarı) 51 Fotoğraf F. platycarpa meyva yakın çekim - herbaryum örneği 52 Fotoğraf F. platycarpa çiçek yakın çekim herbaryum örneği 52 Fotoğraf F. platycarpa çiçek (stilus-stilopodyum görünümü) 53 Fotoğraf F. platycarpa türünün yaprak enine kesiti 55 Fotoğraf F. platycarpa - üst epidermada stoma hücreleri 56 Fotoğraf F. platycarpa - alt epidermada stoma hücreleri 56 Fotoğraf F. platycarpa - gövde enine kesitinin anatomik şekli 58 Fotoğraf F. platycarpa - gövdenin özünde salgı kanalı 59 Fotoğraf F. platycarpa - pediselin enine kesiti 60 Fotoğraf F. platycarpa - pediselin enine kesiti (anatomik) 60 Fotoğraf F. platycarpa - ışının enine kesiti 61 Fotoğraf F. platycarpa - ışının enine kesiti (anatomik) 62 Fotoğraf F. platycarpa - pedunkulun enine kesiti 62 Fotoğraf F. platycarpa - pedunkulun enine kesiti (anatomik) 63 Fotoğraf F. platycarpa - tek bir merikarpın enine kesiti 64

16 xv

17 1 1- GİRİŞ Ülkemiz coğrafi konumu, iklim ve toprak faktörlerinin farklılığı ve üç fitocoğrafik bölgenin [ Akdeniz (Mediterranean), İran-Turan (İrano-Turanien) ve Avrupa- Sibirya (Euro-Siberian) fitocoğrafik bölgeleri ] karşılaştıkları sınırda bulunması gibi nedenlerle zengin bir bitki örtüsüne sahiptir. Yurdumuz civarındaki bitki türü ile de dünyanın zengin floraya sahip ülkelerinden bir tanesidir. Avrupa kıta florasının e yakın tür içerdiği düşünülürse ülkemizin flora zenginliği daha iyi anlaşılır. Türkiye Florası tür zenginliği yanında çok sayıda endemik bitki türü içermesi ile de ilginçtir. Avrupa nın çeşitli ülkelerinde yetişen endemik türler toplamı 2750 kadar iken yurdumuzda bu sayı 3000 civarındadır (Ekim ve ark. 2000). Bu durumda yurdumuz Avrupa ile karşılaştırılınca gerek floristik, gerekse endemik tür oranı bakımından daha ilgi çekici bir görünüm vermektedir. Araştırma konusu olarak seçilen Ferulago W. Koch cinsinin değişik türleri Anadolu da halk arasında afrodizyak olarak, salamura şeklinde besin maddesi olarak ve bunun yanında yine bu cinse ait türler süt ürünleri içerisinde (özellikle peynirde) koku verici ve koruyucu olarak kullanılır. Ferulago yanında Ferula, Peucedanum ve Prangos türleri de Anadolu da afrodizyak olarak kullanılır. Ferula hermonis L. türünün Ortadoğu ülkelerinde (özellikle Lübnan) afrodizyak etkili bir preparatı da bulunmaktadır (El-Thaher ve ark., 2001). Yapılan literatür taraması sonucunda Ferulago platycarpa Boiss. & Bal. türü üzerinde yapılmış çalışmalara rastlanmamıştır. Bu çalışmada Ferulago platycarpa Boiss. & Bal. türünün morfolojik, anatomik ve kimyasal özelliklerinin incelenmesi amaçlanmaktadır.

18 Botanik Kısım Türün Sistematikteki Yeri Bölüm: Spermatophyta Alt Bölüm: Angiospermae Sınıf: Dicotyledones Takım: Umbelliflorae (Apiales) Familya: Umbelliferae (Apiaceae) Cins: Ferulago W. Koch. Tür: Ferulago platycarpa Boiss. & Bal Umbelliferae (Apiaceae) Familyasının Genel Özellikleri Tek veya çok yıllık otsu, nadiren çalımsı bitkilerdir. Yapraklar alternan, nadiren subopozit veya çevrel dizilişli, genellikle stipulasız, basit veya çok parçalıdır; petiolleri genellikle geniş ve tabanı kın (okrea) şeklindedir. Çiçek durumu genellikle bileşik şemsiye, nadiren basit şemsiye veya başçık veya oldukça indirgenmiş simozdur. Brakte ve brakteoller var veya yok. Çiçekler epigin, hermafrodit veya tek eşeyli (nadiren dioik). Sepaller yok ya da çok küçüktür, (genellikle eşit büyüklükte değil). Petaller 5 adet, genellikle uç kısımları içe kıvrık ve iki parçalı, hepsi aynı büyüklükte veya çevredeki petaller içtekilerden daha büyük (ışınsal tip), beyaz, sarı, sarımsı-yeşil, soluk mavi veya pembedir. Stamenler 5 adet, karpeller (1-)2 adet; ovüller her gözde 1 adet ve sarkık, stilus 2 adet, genellikle stilopodyum denen bir tabanı vardır. Meyve, kuru 1-2 adet olgunlukta açılmayan silindirik, yanlardan ve sırt kısmından basık merikarplardan ibarettir. Bu merikarplar birbirine bakan dar veya geniş yüzeylerinden ara bölgelerle birbirlerinden ayrılırlar. Meyve çıplak veya tüylü,

19 3 pulsu çıkıntılı, kılçıklı veya dikenlidir; merikarplar genellikle basit veya eksen boyunca yarılan bir karpofora bağlıdır. Karpofor nadiren yoktur. Her merikarpta genellikle 5 primer ve 4 sekonder boylu boyunca çıkıntıya (Kosta) sahiptir; çizgiler bazen kanatsı veya ibriksi çıkıntı şeklindedir, bunlar valekulumlar ile birbirinden ayrılır. Salgı kanalları hemen hemen her zaman vardır. Kostaların şekli ve mezokarplardaki salgı kanalı adedi, türlere göre farklılık gösterir. Meyve şizokarp ve üzerinde kalıcı stilopodyum vardır (2 adet) (Davis, 1972) Familyanın Dünyada Yayılışı Şekil 1.1. Umbelliferae familyasının dünyadaki yayılışı (Heywood,1979) Umbelliferae karakteristik özellikleri ile kolaylıkla ayırt edilen, tüm dünyada yayılışı olan yaklaşık 455 cins ve 3700 kadar türe sahip geniş bir familyadır. Kozmopolit bir familyadır, çoğunlukla ılıman bölgelerde yaygındır (Heywood,1979). Türkiye de 99 cins ve yaklaşık 453 türü yetişmektedir (Davis, 1972).

20 Ferulago W. Koch Cinsinin Genel Özellikleri Dik, çok yıllık bitkiler; rizom kalın. Gövde tabanında lif halinde yaprak kalıntıları taşır. Taban yaprakları 3-6 pennat parçalı, dış sınırları bakımından üçgenimsiovat veya linear şekillerde, yaprak lobları lanseolat- linear ya da kıla benzer şekildedir. Gövde yaprakları taban yapraklarına göre daha küçük, üstlere doğru indirgenme gösterir veya nadiren hiç yoktur. Kınlar linear-lanseolat, hafifçe şişkin. Çiçek durumu panikulalı-yalancı şemsiye veya tirsusa benzer şekilde. Merkezi umbellalar verimli, yandakiler genellikle verimsiz, fakat hepsi genellikle uzun saplı. Brakte ve brakteoller genellikle 5 ten fazla, iyi gelişmiş ve kalıcı. Sepaller çok küçük. Petaller sarı veya nadiren kırmızımsı-mor renkli. Merikarplar sırttan kuvvetle yassılmış, eliptik, sırt çıkıntıları ipliksiden geniş kanatlıya değişen şekillerde, yan çıkıntılar kanatlı, mm genişliğinde; merikarpların sırtında ve karşılıklı iç yüzeylerinde bulunan salgı kanalları 4-30 adet, eşit büyüklükte değil, merikarpın her iki yüzeyine de dağılmış (Peşmen, 1972 in Davis). Ferulago, Ferula, Peucedanum ve Prangos cinsleri birbirine yakın cinslerdir. Bu cinsler şu özelliklerle birbirinden ayırt edilebilirler; Ferulago; brakte ve brakteol taşır. Okrea taşımaz. Ferula; brakte ve brakteol taşımaz, okrea geniş ve şişkindir. Peucedanum; brakte ve brakteoller genelde yok, bazen bulunur. Okrea dar, şişkin değildir. Prangos; meyveleri diğer cinslere göre oldukça büyük ve kanatlı, brakte ve brakteol çok sayıda, kalıcı veya düşücü.

21 Ferulago W. Koch Türlerinin Türkiye de Yayılışı Çalışmamızın konusunu oluşturan Ferulago cinsinin Dünya üzerinde kuzey yarıkürede 48 türü yetişmektedir (Pimenov, 1993). Bu türlerden 19 u endemik olmak üzere 33 tanesi ise Türkiye de yayılış göstermektedir. Endemizmin bu kadar yüksek oluşu bize Anadolu nun Ferulago cinsinin gen merkezi olduğunu düşündürmektedir. (Akalın, 1999). Ülkemizde yetişen Ferulago türleri ve bu türlerin endemik olanları aşağıda belirtilmiştir: Grup A 1- Ferulago galbanifera (Miller) W.Koch. 2- F. latiloba Schischkin (E) 3- F. sandrasica Peşmen &Quezel (E) 4- F. humilis Boiss. (E) 5- F. macrosciadia Boiss. & Bal. (E) 6- F. isaurica Peşmen (E) 7- F. autumnalis Thieb. 8- F. pauciradiata Boiss. (E) 9- F. aucheri Boiss.(E) 10- F. asparagifolia Boiss. Grup B 11- F. cassia Boiss. 12- F. amani Post 13- F. setifolia C. Koch

22 6 14- F. stellata Boiss. 14a- F. bernardii L. Tomkovich&M. Pimenov 15- F. longistylis Boiss. (E) 16- F. platycarpa Boiss. & Bal. (E) 17- F. thirkeana (Boiss.) Boiss. (E) 18- F. sylvatica (Besser) Reichb. 19- F. syriaca Boiss. 20- F. mughlae Peşmen (E) 21- F. macrocarpa (Fenzl) Boiss. 22- F. silaifolia (Boiss.) Boiss. (E) 23- F. confusa Velen. 24- F. angulata (Schlecht.) Boiss. 25- F. blancheana Post (E) 26- F. pachyloba (Fenzl) Boiss. (E) 27- F. trachycarpa Boiss. 28- F. bracteata Boiss. & Hausskn. (E) 29- F. antiochia Saya&Miski (E) 30- F. kurdica Post (E) 31- F. idaea Özhatay&Akalın (E) 32- F. trojana E.Akalın&Pimenov (E) (E) = Endemik türler

23 7 F.platycarpa Şekil Araştırma konumuz olan Ferulago platycarpa nın Türkiye deki yayılış alanları Şekil Türkiye deki Ferulago türlerinin yayılış alanları

24 8 F.thirkeana F.mughlae F.syriaca F.sylvatica F.pachyloba F.b lancheana F.pauciradiata F.antiochia Şekil (devam) Türkiye deki Ferulago türlerinin yayılış alanları Şekil (devam) Türkiye deki Ferulago türlerinin yayılış alanları

25 9 F.humilis F.isaurica F.latilob a F.autumnalis F.macrosciadia F.sandrasica F.b racteata F.idaea Şekil (devam) Türkiye deki Ferulago türlerinin yayılış alanları Ferulago Türleri Üzerinde Yapılmış Botanik Çalışmalar Yaptığımız kaynak taraması sonucunda çalışma konumuz olan F. platycarpa üzerinde yapılmış botanik çalışmaya rastlanmamıştır. Bu nedenle burada bahsedeceğimiz botanik çalışmalar çoğunlukla cinsin ülkemizde yetişen veya yetişmeyen türleri üzerinde yapılmış çalışmalar olup, yer verilmelerinin amacı bizim çalışmamızla bir paralellik içerip içermediklerini göstermektir. Bu grubu kendi içinde taksonomik çalışmalar ve anatomik çalışmalar olmak üzere ikiye ayırabiliriz.

26 Taksonomik Çalışmalar Türkiye de yetişen Ferulago türleri üzerinde 2 tane kapsamlı çalışma vardır. Bunlardan ilki Doğu ve Güneydoğu Anadolu da yayılış gösteren türleri (10 tür) kapsayan bir revizyon çalışmasıdır (Saya, 1985). Bu çalışmada türlerin deskripsiyonları yapılmış ve çalışılan türler için bir tayin anahtarı hazırlanmıştır. Bu çalışma ile Ferulago antiochia Saya & Miski adlı yeni bir tür tanımlanmıştır (Saya ve Miski, 1985). İkinci çalışma ise Türkiye nin batısında yetişen türleri (13 tür) kapsamakta olup (Akalın, 1999), türlerin morfolojik, palinolojik ve karyolojik özellikleri verilmiş, çeşitli kısımlarının anatomik özellikleri incelenmiş ve tüm sonuçlar matematiksel verilere dönüştürülerek türlerin filogenetik bir sınıflandırılması yapılmıştır. Ayrıca Türkiye Florası için mevcut türlerin yeni yayılışları da tespit edilmiş ve bilim dünyası için yeni bir tür olan F. idaea N. Özhatay & Akalın tanımlanmıştır (Özhatay ve Akalın, 2000). Özhatay ve Akalın ın yaptığı diğer bir çalışmada ise birbirine yakın ve tıbbi önemi olan 3 cinsin (Peucedanum, Ferula, Ferulago) ana morfolojik farklılıkları incelenmiş, bazı türlerin kromozom sayıları tespit edilmiş ve meyvelerin anatomik yapıları karşılaştırılmıştır (Özhatay ve Akalın, 1997). Bir diğer çalışmada ise Ferulago cinsinin Humilis seksiyonunda yer alan 4 türü (F. humilis Boiss., F. macrosciadia Boiss. et Bal., F. sandrasica Pesmen et Quézel ve F. idaea Özhatay & E. Akalın) kemotaksonomik açıdan incelemişlerdir (Özhatay ve Akalın, 2001).

27 11 Ferulago cinsi üzerinde en yaygın çalışma muhtemelen Tomkovich ve Pimenov isimli Rus araştırmacılar tarafından yapılmıştır. Çalışmaları arasında anatomik çalışmalar da olduğundan aynı araştırıcıların bazı çalışmaları Anatomik Çalışmalar kısmında tekrar ele alınacaktır. Çalışmalarının kapsamı aşağıda yer almaktadır: Bir çalışmada Rusya nın Avrupa kıtasındaki değişkenliği ve Ferulago galbanifera (Miller) Koch. adlı türün taksonomik özellikleri ortaya konmuştur (Tomkovich ve Pimenov, 1978). Ferulago cinsinin Rusya da yetişen 4 türünün (F. setifolia C. Koch., F. galbanifera (Miller) Koch., F. sylvatica (Bess.) Reichb. ve F. subvelutina Pech) ülkedeki dağılımlarını incelemiş ve yayılış haritalarını hazırlamışlardır (Tomkovich ve Pimenov, 1981). Bir diğer çalışmada Ferulago cinsinin politetik klasifikasyonunu ortaya koymuşlardır (Tomkovich ve Pimenov, 1987). Diğer bir çalışmada ise Ferulago isaurica Peşmen ve Ferulago syriaca Boiss. türlerinin morfolojik yapıları karşılaştırılmıştır (Erdurak, 2003). Akalın ve Pimenov un yaptığı taksonomik araştırmalar sonucunda Türkiye nin batısında yetişen (özellikle Kazdağı civarı) yeni bir tür tanımlanmış ve bu tür Ferulago trojana olarak isimlendirilmiştir. Aynı çalışmada bazı türlerle Ferulago trojana nın morfolojik yapıları ve içerdikleri flavonoitler karşılaştırılmıştır. (Akalın ve Pimenov, 2004). Yabancı araştırıcılar tarafından da bazı yeni türler tanımlanmıştır. Türkiye nin güney doğusunda ve Kuzey-batı İran da yetişen bir tür olan Ferulago bernardii

28 12 L. Tomkovich & M. Pimenov spec. nova yine Tomkovich ve Pimenov tarafından (1981); Ferulago ternafolia Solanas, M.B. Crespo & Garcia Martin ise İspanya dan tanımlanmıştır (Solanas ve ark., 2000) Anatomik Çalışmalar Ferulago cinsi üzerinde az sayıda anatomik çalışma bulunmaktadır. Aşağıda ulaşabildiğimiz kaynaklar yer almaktadır: Taksonomik çalışmalar kısmında da bahsettiğimiz gibi Tomkovich ve Pimenov Türkiye nin güneydoğusunda ve İran ın kuzeybatısında yetişen Ferulago bernardii türünü tanımlamış ve aynı zamanda meyve ve pedunkul anatomisini de çalışmışlardır (Tomkovich ve Pimenov, 1981). Aynı araştırmacılar Ferulago cinsinin meyve ve petiol özelliklerini incelemişlerdir (Tomkovich ve Pimenov 1982a; 1982b). Taksonomik çalışmalarda bahsettiğimiz gibi Erdurak F.isaurica ve F.syriaca türlerinin toprak üstü kısımlarını anatomik açıdan incelemiştir (Erdurak, 2003). Taksonomik çalışmalar kısmında da bahsettiğimiz gibi Akalın ve Pimenov (2004) ülkemizde endemik olarak Kaz dağı yöresi ve Marmara bölgesinde yetişen Ferulago trojana yı tanımlamış ve meyve anatomisini çalışmışlardır.

29 Kimyasal Kısım Umbelliferae Familyası Türlerinin İçerdiği Bileşikler Umbelliferae familyası uçucu yağ taşıdığı bilinen familyalardan biridir. Bu nedenle familya üyeleri terpenler ve benzeri pek çok uçucu bileşik taşımaktadır. Bunların yanında familya üyelerinin içerdiği başlıca etken madde grubu, bizim de çalışmamızda üzerinde durduğumuz kumarinlerdir. Biyosentetik olarak sinnamik asitler, kumarinler ve flavonozitler birbirine oldukça yakın olup bitkilerde birlikte bulunabilirler, bu nedenle Umbelliferae familyası bitkilerininde bu üç sekonder metabolit grubunu birlikte içermeleri şaşırtıcı olmayacaktır (Murray ve ark., 1982). Bazı çalışmalarda bu grupların dışında saponinlerin bulunduğu da rapor edilmektedir (Florya ve ark., 1984). Çalışmamızda özellikle kumarinlerin tesbitini hedeflediğimiz için sadece kumarinlerin genel özelliklerinden bahsedilecektir Kumarinler Kumarinler 5,6-benzo 2-piron iskeleti taşırlar. Doğal kumarinler C-7 de oksijen fonksiyonu (genellikle OH grubu) taşırlar. Diğer OH veya metoksi grupları çoğunlukla C-6 da veya daha az olarak da C 5, C 8 veya C-4 de bulunur. Eğer glikozit halinde ise genellikle 7-O-glikoz halindedir. Kumarinler, p-hidroksi sinnamik asitlerden türeyen, önce orto pozisyondan hidroksilasyona ve sonra yan zincirdeki çifte bağın trans izomerinden cis izomerine dönüşmesini takiben orto hidroksil grubu ile yan zincirin karboksil grubu arasında halka kapanmasına uğrayan laktonlardır (Robbers ve ark., 1996); kumarin bir başka deyişle benzo α-piron dur (Tanker M. ve Tanker N., 1998).

30 14 Kumarinler başlıca 4 sınıfa ayrılırlar: 1- Basit kumarinler 2- Furanokumarinler a- Angelisin Tip b- Psoralen Tip 3- Piranokumarinler a- Linear Tip b- Angular Tip 4- Piron halkasında sübstitüent taşıyanlar 1- Benzen halkasında sübstitüent taşıyanlar Umbelliferon dan türemiş olan ve hidroksillenmiş, alkillenmiş, alkoksilenmiş ve açillenmiş bileşiklerdir. 2- Furanokumarinlerde kumarin ana iskeleti furan halkası ile kondanse olmuştur (kumarinlerde 7-pozisyonundaki oksijen atomu beş üyeli heterosiklik bir halka oluşturmakta). Furan halkasının bağlanışına göre linear veya psoralen tip ile angular veya angelisin tipi olarak ikiye ayrılır. 3- Piranokumarinler piran halkasının kumarin halkasına kondensasyonuna göre linear ksantiletin tipi (6,7, piranokumarin) ve angular seselin tipi (7,8 piranokumarin) olarak farklılık gösterir. Umbelliferae familyası bitkilerinden linear ve angular piranokumarinler elde edilmiştir. 4- Piron halkasından sübstitüe olan kumarinler (örneğin 4-hidroksi kumarinler). (O KENNEDY, R., THORNES, R.D., 1997)

31 15 Kumarinler Angiospermae bölümü dikotiledon bitkilerde serbest veya heterozit halinde bulunur: Umbelliferae (Apiaceae), Compositae (Asteraceae), Fabaceae, Moraceae, Rosaceae, Rubiaceae, Rutaceae, Solanaceae ve monokotillerden Gramineae (Poaceae) ve Orchidaceae familyalarında kumarine rastlanır. Esas olarak yapraklarda sentezlenmelerine rağmen, en yüksek miktarda meyvelerde, bundan sonra da köklerde ve gövdelerde bulunurlar. Ek olarak mevsimsel değişiklikler ve çevresel faktörler kumarinlerin bulunduğu organları etkileyebilir. Biyolojik olarak aktif kumarinlerin geniş bitki grubunda dağılmış oluşu fitoaleksinler olarak davranabilme kabiliyetleriyle korelasyon gösteriyor gibi gözükmektedir, örneğin, travmatik yaralanma, çiçeklerin solma işlemi sırasında, bitkinin hastalanmasına ve ölmesine cevap olarak oluşmaktadır. Yaprakların yüzeylerinde, meyveler ve tohumlarda birikirler. Bitki patojenlerinin gelişimini ve spor oluşturmasını inhibe ederler, böceklere ve diğer karasal omurgasızlara karşı repellant olarak davranırlar (Ojala, 2001). Kumarinler Umbelliferae familyası bitkileri için oldukça karakteristik bileşiklerdir. Canlı bitkide kokusuz, bitki parçalandığında veya kurutulmaya başlandığında heterozitin parçalanması ile oluşan serbest kumarik asit laktonu karakteristik kokuludur. Bu maddeler önceleri eczacılıkta ve gıda sanayinde tat ve koku düzeltici olarak kullanılmışlardır. Kumarinler büyük miktarlarda ve devamlı kullanılmaları halinde karaciğeri tahrip ederler. Umbelliferon, eskuletol ve herniarin güneşe karşı koruyucu preparatların bileşimine girer. Kumarinler çeşitli biyolojik aktiviteler gösterirler; antikoagulan, vazodilatatör, diüretik, anti bakteriyel, dermatolojik, hepatotoksik etkileri bilinmektedir. Kumarini önceleri tatlandırıcı olarak kullanılmışlardır. Fakat pek çok terapötik maddeyle etkileşimleri olduğundan FDA kumarin ve kumarin içeren ajanların bu amaçla kullanımını yasaklamıştır (Robber ve ark., 1996).

32 16 Kumarinler arasında solunum analeptiği, damar genişletici veya antispazmodik olarak etki gösterenlerde vardır. Furanokumarinler derinin ışığa olan hassasiyetini arttırır. Bu etkiden yararlanılarak vitiligo (sedef hastalığı) tedavisinde bazı furanokumarin ve furanokinolein drogları kullanılmaktadır (Tanker ve Tanker, 1998). Psoriazis, ciltteki T-lenfoma, atopik dermatit, Alopecia areata, Urticaria pigmentosa ve Lichen planus gibi cilt hastalıkları linear furanokumarinler ve UVA nın birlikte kullanıldığı fotokemoterapi ile tedavi edilmektedir. En yaygın kullanılan bileşik ksantotoksindir. Klinik etkinliği ksantotoksininkiyle kıyaslanabilir düzeyde olduğundan bergaptenin psoriazis kemoterapisine değerli bir alternatif oluşturduğu anlaşılmıştır, ancak bergapten için daha fazla kümülatif UVA (Güneşin yaydığı nm dalga boyu arasındaki ışınlar) dozlarına ihtiyaç duyulmaktadır. (Ojala, 2001) Kumarin, K vitamini antikoagülanı olarak davranan varfarinin ana molekülüdür. Varfarin klinik olarak faydalı bir antikoagülan ve yaygın olarak kullanılan bir rodentisittir (Ojala, 2001). Kumarinler bazı özellikleriyle tanınırlar. Örneğin, hidroksilli kumarinler UV ışık altında mavi veya mavi-yeşil floresans verirler. Bu özellikten yararlanılarak kumarin gruplarını kromatografi çalışmaları sırasında teşhis etmek mümkün olduğu gibi buna bağlı olarak miktar tayini de yapılabilir (Ojala, 2001). Kumarin ve kumarin türevleri çeşitli analizlerde de kullanılmaktadır. Pek çok kumarinin floresans verme özelliği pek çok uygulamada anahtar faktördür. Enzimatik aktivite tespiti, proteinlerin, antikorların, DNA ve lipitlerin etiketlenmesi, kromatografi için derivatize ajanlar eldesi ve ilaç/iyon taşınması ölçümünde kullanılmaktadırlar (Ojala, 2001).

33 O O HO 8 O 2 O Kumarin Umbelliferon 5 4 2' 3' 5 4 O O 1' ' O 6 2' 3' O Psoralen (linear (6,7 furano kumarin) Angelisin (angular(7,8 furano kumarin) HO H 3' 2' 4' H 3 C O H 3 C 1' 5 4 O O OCH 2 O O Dekursinol İmperatorin 2' 3' O 6 7 O CH 2 CH C CH 3 CH 3 5 1'' 4a 8a O 2'' 3 O 3'' OH O O O İsoimperatorin Marmesin Şekil Ferulago türlerinden elde edilen bazı kumarinler

34 18 2' 3' O 6 7 OCH a 1 2 8a O 8 3 O 2' 3' O a 8 8a OCH O 3 O Bergapten Ksantotoksin 4' O 3' 2' C O O 1'' 6 7 2'' 7'' 5 8 3'' 6'' 4a 8a 4'' 5'' O 3 O O O OH O C CH C CH 3 CH 3 O O Felamedin Prantşimgin O O O C CH C CH 3 CH 3 O O OH 7 1 O 2 8a O 8 4' OH 2' 3' 6 5 4a 4 3 O 4 -O-3-metil-2-butenoil rutaretin Nodakenetin Şekil 1. 4.devamı Ferulago türlerinden elde edilen bazı kumarinler

35 19 4' 2' 3' O a 8a O 3 O O 1'' C 2'' OH 3'' 4'' O 7'' 5'' 6'' 4 -O-benzoil rutaretin H 2 CO Aurapten O O HO O O H 3 CO O O CH 2 CH 2 Ostenol Ostol Şekil 1. 4.devamı Ferulago türlerinden elde edilen bazı kumarinler Ferulago Türleri Üzerinde Yapılmış Kimyasal Çalışmalar Ferulago türleri üzerinde yapılmış kimyasal çalışmalar uçucu yağlar, kumarinler ve diğer bileşenler olmak üzere üç ayrı grupta toplanabilir. İlk olarak uçucu yağlar üzerine yapılmış olan çalışmalar ele alınacaktır. Bhatnagar ve Handa (1968) tarafından gerçekleştirilen bir uçucu yağ çalışmasında araştırıcılar meyveleri yaygın olarak kullanılan bazı familya üyelerinin değişik organlarındaki uçucu yağlarının gelişme sırasındaki miktarlarını ve bileşimlerini İTK (İnce Tabaka Kromatografisi) ile incelemişlerdir. Karryev ve arkadaşları (1981) Türkmenistan da yetişen ve içinde F. angulata nın da bulunduğu bazı faydalı bitkileri uçucu yağ, kumarin ve flavonozitler açısından taramışlardır.

36 20 Jain ve Watson (1986) F. antiochia köklerinin petrol eterli ekstresinden pek çok germakren tipi seskiterpen esterinin yanı sıra yeni bir aromadendren esteri izole etmişler ve kristal yapısını X-ışını kristalografisi ile ortaya koymuşlardır. Yine F. antiochia köklerinin petrol eter ekstresinden Miski ve arkadaşları (1990) bir grup seskiterpen aril esterlerini izole etmişlerdir: Bunlar 8 α- benzoiloksipatulenol, 6-asetil-8-benzoiltovarol, 6-asetil-8-benzoilşiromodiol, 6- asetil-8-benzoilantakyatriol, antakyatriol, 6-asetil-8-t-sinnamilantakyatriol ve 6- asetil-8-t-sinnamil-1 α -10- β -epoksiantakyatriol dür. Chalchat ve arkadaşları (1992), Sırbistan da yetişen F. sylvatica nın uçucu yağ bileşimini incelemişlerdir. Bu amaçla bitkinin çiçeklenme dönemindeki toprak üstü kısımları kullanılmış ve GC ve GC-MS yöntemleriyle uçucu yağın içinde 50 tane uçucu madde bileşeni olduğu saptanmıştır (Tablo 1.2). Başer ve arkadaşları (1998) F. trachycarpa meyvelerinin uçucu yağ bileşimini GC-MS (Gaz Kromatografisi Kütle Spektroskopisi) ile incelemişlerdir. Sonuç olarak uçucu yağ içinde bulunan 46 bileşik tanımlanmıştır (Tablo 1.2). Rustaiyan ve arkadaşları (1999) İran için endemik olan F. contracta Boiss. et Hausskn. türünün gövde ve çiçeklerinin uçucu yağ bileşimini incelemişlerdir. Çiçeklerde uçucu yağ miktarı % 1,8, gövdelerde ise % 0,32 olarak tespit edilmiştir (Tablo 1,2). Demetzos ve arkadaşları (2000) Yunanistan da yetişen 3 Ferulago türünün (F. thyrsiflora, F. sylvatica ve F. nodosa) uçucu yağlarının kimyasal bileşimini incelemişlerdir (Tablo 1,2).

37 21 Rustaiyan ve arkadaşları (2002) İran da yetişen F. angulata (Schecht.) Boiss. toprak üstü kısımlarının uçucu yağ bileşimini GC ve GC-MS yöntemleriyle incelemişler ve uçucu yağda 25 bileşik tespit edilmiş, bileşiklerin (% 88,7 sinin) %32 si β-fellandren, %13,8 i α-fellandren den oluştuğunu ortaya koymuşlardır. Başer (2002) bazı cinslerdeki uçucu yağların sadece bitkilerdeki aromatik çeşitliliği ortaya koymayacağı, aynı zamanda taksonomik problemleri de çözmeye yarayacağı düşüncesinden hareketle Ferulago cinsine ait bazı türlerin de yer aldığı bir çalışma gerçekleştirmiş ve uçucu yağlarda bulunan majör bileşenleri bir tablo halinde vermiştir. Ancak burada yer alan bilgilerin bazıları yine Başer, Demirci, Özek, Akalın ve Özhatay ın (2002a) bir başka çalışmasında yer alan bulguları kapsadığından ve ayrıca önceki çalışmaları sadece 11 türü içermekte olup, yeni çalışmada farklı bir türe ait bilgiler de yer aldığından, bölüm sonunda hazırlamış olduğumuz tabloda en son yayımlanan çalışmalarında yer alan bilgiler verilecektir (Tablo 1,2). Yine Başer ve arkadaşları (2002a) Türkiye nin batısında yetişen 12 Ferulago türünün uçucu yağ bileşimini incelemişlerdir. Çalışılan türler şunlardır: F. asparagifolia Boiss., F. aucheri Boiss., F. confusa Velen, F. galbanifera (Miller) W. Koch, F. humilis Boiss., F. idaea N. Özhatay et E. Akalın, F. macrosciadia Boiss. et Bal., F. mughlae Peşmen, F. sandrasica Peşmen et Quezel, F. silaifolia (Boiss.) Boiss., F. sylvatica (Besser) Reichb., F. trachycarpa Boiss. (Tablo 1,2). Yine Başer ve arkadaşları (2002b) F. thirkeana (Boiss.) Boiss. türünün meyvelerinin mikrodistilasyon ve hidrodistilasyon olmak üzere iki ayrı yöntemle elde ettikleri uçucu yağından ferulagon adında yeni bir monoterpen esteri tanımlamışlardır. Bunun yanında diğer major bileşenleri de ortaya koymuşlardır (Tablo 1. 2).

38 22 Kumarinler üzerine yapılmış olan çalışmalar: Ognyanov ve Botcheva (1967,1969) Bulgaristan da yetişen 3 Ferulago türünden biri olan F. meioides (L.) Boiss. bitkisinin köklerinden felamedin isimli yeni bir kumarin bileşiği ile bilinen 5 kumarin bileşiği (Prantşimgin- İsoimperatorin-Marmesin-Oksipösedanin-Oksipösedanin hidrat) daha izole etmişlerdir. Andrianova, Sklyar ve Pimenov (1975) F. turcomanica köklerinin petrol eterli ekstresinden bir, asetonlu ekstresinden ise iki tane olmak üzere toplam üç tane kumarin türevi bileşik (Ostol-İsoimperatorin-Oksipösedanin) izole etmişlerdir. Serkerov, Kagramanov ve Abbasov (1976) F. turcomanica kökündeki kumarin bileşiklerini incelemişlerdir (Tablo 1. 1). Kaminski ve arkadaşları (1978) bazı Umbelliferae türlerinin meyvelerindeki kumarin bileşiklerinin varlığını araştırmışlar ve bu amaçla çalışmada türü belli olmayan bir Ferulago örneğini de kullanmışlardır. Sonuç olarak inceledikleri 171 türün 156 sında kumarin varlığını tespit etmişlerdir. Kozovska ve arkadaşları tarafından (1983) yılında F. sylvatica üzerinde yapılan çalışmada bir furanokumarinin izole edildiği bildirilmiştir (Tablo 1. 1). Doğanca ve arkadaşları (1991) F. aucheri toprak üstü kısımlarının kloroformlu ekstresinden 2 kumarin (ki bunlardan biri olan ostenol Ferulago cinsinden ilk defa izole edilmiştir diğeride prantşimgindir), 2 flavonoit (isoramnetin 3- galaktozit ve 6-hidroksiapigenin 6-metil eter) ve 2 yeni aromatik bileşik (1-asetil hidrokinon 4-galaktozit ve kinol monoasetat) izole etmişlerdir.

39 23 Yine Doğanca ve arkadaşlarının (1992) F. aucheri, F. humilis ve F. asparagifolia türleri üzerinde yaptıkları fitokimyasal bir çalışma sonucunda; F. aucheri den yukarıda belirtilen maddeleri, F. asparagifolia nın kloroform-alkol ekstresinden ise ostenol, prantşimgin, isoramnetin 3-O-galaktozit, rutin ve ramnetin, son tür olan F. humilis in kök, sap ve yapraklarının kloroform-alkol ekstresinden 1 kumarin türevi (Prantşimgin) ve ayrıca ; β-sitosterol, kinol monoasetate, apigenin, isoramnetin 3-O-galaktozit, kuersetin 3-O-glikozit, luteolin, ramnetin, 1-asetilhidrokinon 4-galaktozit ve rutin izole edilmiştir. Barbagallo, Savoca ve Mei (1992) F. nodosa dan bir kumarin bileşiği (Grandvitin) izole etmişlerdir. Ruberto ve Cannizzo (1994) tarafından F. nodosa nın toprak üstü kısımlarının dietileter ekstresinden birisi yeni olmak üzere üç ferulol türevi, grandvitin isimli kumarin esteri ve bir C 18 poli-asetilenik metabolit izole edilmiştir. Jyoti (1994) Bulgaristan da halk arasında sulu dekoksiyonu halinde hemoroid tedavisinde kullanılan F. sylvatica nın (Gorska Zimyanka olarak da bilinir) gölgede kurutulmuş çiçeklerinin petrol eteri ekstresinden rutin, kersetin-3-orutinozit, kersetin, isoramnetin ve β-sitosterol izole etmiştir *. F. thirkeana türü üzerinde Köksal tarafından (1999) yılında gerçekleştirilen tez çalışmasında bitkinin çiçek ve meyvelerinden çeşitli çözücülerle ekstreler hazırlanmış ve sonuç olarak kumarinlerin yanı sıra 1-asetilhidroksi 4-galaktozit adlı aromatik bileşik elde edilmiştir. * Araştırıcı Assenov ile birlikte (1995) izole ettiği β-sitosterol (çiçeklerden), 3-O- rutinozit, kersetin ve isoramnetin (yapraklar ve çiçeklerden) adlı maddeleri yayınlamıştır. Ancak daha evvel yapılan (1993) bu çalışma hemen yayınlanmadığından kronolojik sırada farklılaşma söz konusudur.

40 24 Jiménez ve arkadaşları (2000) F. capillaris in herbasının hekzanlı, köklerinin ise benzenli ekstrelerinden ( kökten 8 adet kumarin türevi bileşik (bu bileşiklerin 3 ü bu çalışmada bulunan kumarin türevi bileşikler bunlar, Senecioilprangol, 3 - Senesioiloksimarmesin, 2 -Senesioiloksimarmesin) herbadan 6 adet kumarin türevi bileşik), F. brachyloba nın köklerinin benzenli ekstresinden 5 adet (Oksipösedanin Prangol Prantşimgin - 3 -hidroksiprantşimgin(bu çalışmada bulunan diğer kumarin türevi bileşik) bu çalışmada bulunan kumarin türevi bileşik - Aurapten) kumarin türevi bileşik izole etmişlerdir (Tablo 1.1). F. confusa üzerinde yapılmış bir yüksek lisans çalışmasında ise (Öndersev, 2001) 3 adet kumarin türevi bileşik (İsoimperatorin-Marmesin senesioat- Ostenol) izole etmiştir. Botanik çalışmalarda bahsetmiş olduğumuz gibi Erdurak (2003) F.isaurica ve F.syriaca yı incelemiş ve yaptığı çalışmalar sonucunda bazı kumarin türevi bileşikler ve uçucu yağ bileşenleri elde etmiştir (Tablo 1,1, Tablo 1,2). Botanik çalışmalarda bahsetmiş olduğumuz gibi Akalın ve Pimenov (2004) Ferulago trojana ve bazı Ferulago türleri üzerinde yaptıkları araştırmalar sonucunda türlerin genel olarak kersetin, isoramnetin ve luteolin içerdikleri fakat çalışılan türlerin kemferol ve apigenin içermediklerini belirlemişlerdir(tablo 1,1). Diğer bileşenler üzerine yapılmış olan çalışma: Florya ve arkadaşları (1984) Moldavya da doğal olarak yetişen bazı bitki türlerinin metabolitlerini araştırdıkları çalışmalarında F. sylvatica yı da incelemişler ve bu türde saponinlerin bulunduğunu ilk defa göstermişlerdir.

41 25 Tablo 1. 1, Ferulago türlerinden daha önce yapılan çalışmalarda izole edilen kumarin türevi bileşikler Tür adı İzole edilen maddeler Kaynak F. meioides Felamedin Senesioil marmesin Ognyanov Botcheva, 1967 F. meioides Felamedin (benzoil marmesin) Prantşimgin İzoimperatorin Ognyanov Marmesin Bocheva, 1969 Oksipösedanin Oksipösedanin hidrat F. turcomanica Ostol İzoimperatorin Oksipösedanin F. turcomanica Ostol İzoimperatorin Furanokumarin Oksipösedanin İzooksipösedanin ve ve Andrianova ve ark., 1975 Serkerov, ve ark., F. sylvatica Bergapten Kozovska ve ark., 1983 F. aucheri Ostenol Prantşimgin F. asparagifolia Ostenol Marmesin senesioat F. humilis Marmesin senesioat Doğanca ve ark., 1991 F. nodosa Grandvitin Barbagallo ve ark., 1992 F. capillaris (herba) 8-(1,1-dimetilallil) bergaptol Bergamotin İzoimperatorin Oksipösedanin Prantşimgin İzovalerilmarmesin Jiménez ve ark., 2000 F. capillaris (kök) Prangol Alatol Pranferol Ostol Senecioilprangol 3 -Senesioiloksimarmesin Psoralen 2 -Senesioiloksimarmesin

42 26 Tür adı İzole edilen maddeler Literatür F. brachyloba (kök) Oksipösedanin Prangol Prantşimgin 3 -hidroksiprantşimgin Aurapten F. confusa İzoimperatorin Marmesin senesioat Ostenol F. isaurica İzoimperatorin Bergapten Ksantotoksin Felamedin Prantşimgin 4 -O-3-metil-2-bütenoil rutaretin 4 -O-benzoil rutaretin F. syriaca İzoimperatorin Prantşimgin Oksipösedanin Felamedin Nodakenetin F. confusa İzoramnetin F. trojana Luteolin F. thirkeana İzoramnetin F.silaifolia Luteolin Jiménez ve ark., 2000 Öndersev, 2001 Erdurak, 2003 Akalın ve Pimenov, 2004 Tablo 1. 2, Ferulago türlerinden daha önce yapılan çalışmalarda izole edilen majör uçucu yağ bileşenleri Tür adı Majör Bileşenler % Literatür F. sylvatica α pinen p-simen Limonen 40,17 16,26 6,76 F. trachycarpa (Z)- Β-osimen Mirsen Sabinen F. contracta p-simene (gövde) α -fellandren (çiçek) (gövde) α -pinen Β pinen (gövde) 30,7 27,7 6,7 28,9 46,8 22,7 5,6 8,1 Chalchat ve ark., 1992 Başer ve ark., 1998 Rustaiyan ve ark., 1999

43 27 Tür adı Majör Bileşenler % Literatür F. thrysifolia Spatulenol 31,07 Demetzos ve ark., F. sylvatica Spatulenol 13,02 Hekzadekoik asit 7, F. nodosa α - pinen 31,12 F. thirkeana Ferulagon 56,3 MD 63,5 HD α - pinen 10,3 MD Başer, ve ark., Germakren D 9,0 HD 12,5 MD 14,0 HD 2002b F. angulata Β fellandren α fellandren F. asparagifolia trimetil-benzaldehit 32,0 13,8 42,0 MD 38,9 HD 18,2 HD Mirsen F. aucheri α pinen 35,9 MD F. confusa 2,5-dimetoksi-p-simen 63,4 MD F. galbanifera * Trans- krizantenil asetat 17,2 MD F. humilis (Z)- Β -osimen 32,4 31,9 MD F. idaea p-simen 18,4 MD F. macrosciadia Karvakrol metil eter 78,1 MD F. mughlae α pinen 25,4 MD F. sandrasica α pinen 40,8 MD F. silalifolia Trans-krizantenil asetat 83,5 MD F. sylvatica p-simen 99,3 MD F. trachycarpa δ-terpinen 27,8 MD F.isaurica F.syriaca α-pinen (Meyve) Limonen (Meyve) Mirsen (Kök) Terpinolen (Kök) Mirsen (Meyve) Terpinolen (Kök) Bornil asetat (Kök) 31,5 24, ,1 15,3 12,5 69,4 Rustaiyan ve ark., 2002 Başer ve ark., 2002a Erdurak, 2003 * Değerler Bilecik ten toplanan örneklere ait olup, Eskişehir den toplanan örnekler farklı bir uçucu yağ profili göstermiştir: majör bileşenler α- pinen (% 31,8) ve sabinen (% 15,8) dir (Başer, 2002). HD: Hidrodistilasyon MD: Mikrodistilasyon

44 Ferulago Türleri Üzerinde Yapılmış Biyolojik Aktivite Çalışmaları Ferulago türleri eski çağlardan beri baharat ve tatlandırıcı olarak kullanılmaktadır. Anadolu da halk arasında salamura şeklinde besin maddesi olarak ve bunun yanında yine bu cinse ait türler yöreye özgü peynirlerde koku verici ve koruyucu olarak kullanılır. Yine halk arasında sedatif, tonik, midevi olarak ve bağırsak kurtlarına karşı kullanımları da vardır. Ferulago türlerinin kökleri ve toprak üstü kısımları ülkemizde Çakşır veya Çağşır adı altında Ferula ve Prangos türleri gibi afrodizyak olarak kullanılmaktadır (Akalın, 1999; Baytop, 1999). Ancak Ferulago türleri üzerindeki biyolojik aktivite çalışmaları genelde sitotoksik, antimikrobiyal, analjezik, antipiretik ve antienflamatuvar etkileri üzerinedir. Bazı Ferula türleri üzerinde yapılmış afrodizyak etki çalışmaları olmasına rağmen, Ferulago türleri üzerinde sadece bir çalışma bulunmaktadır. Ferulago türleri üzerinde yapılan biyolojik aktivite çalışmaları aşağıda özetlenmiştir: Gürkan ve arkadaşları (1995) bazı F.asparagifolia, F. humilis ve F. aucheri türlerinin çeşitli kısımlarından elde ettikleri ekstrelerin sitotoksisitesini Artemia salina yöntemiyle incelemişlerdir. F. humilis in tamamının kullanıldığı kloroform ve etanol ekstreleri en yüksek sitotoksisiteyi göstermişlerdir. Doğanca ve arkadaşları (1997) F. aucheri ekstresinden elde edilen 4 bileşiğin sitotoksisitesini Artemia salina yöntemiyle incelemişlerdir. Araştırma sonucunda en yüksek sitotoksisiteyi kinol monoasetat göstermiştir. Uğur ve arkadaşları (1998) F. thirkeana nın toprak üstü kısımlarından hazırlanan kloroform-etil asetat ekstresi ve Heracleum sphondylium L. un yine

45 29 toprak üstü kısımlarından hazırlanan petrol eteri ve etanol ekstreleri üzerinde sitotoksik etkiyi yine Artemia salina yöntemini kullanarak incelemişler ve incelenen bütün ekstrelerin kontrol maddesi olan umbelliferona göre daha aktif olduklarını ve F. thirkeana nın kloroform-etil asetat ekstresininde H. sphondylium un petrol eteri ve etanol ekstrelerinden daha yüksek aktivite gösterdiğini bulmuşlardır. F. confusa nın petrol eteri ve etanollü ekstrelerinin sitotoksik etkisi yine Artemia salina yöntemiyle incelenmiş ve etkili oldukları bulunmuştur (Öndersev, 2001). Demirci ve arkadaşları (2000) F. asparagifolia, F. galbanifera, F. humilis ve F. trachycarpa dan elde ettikleri uçucu yağların antibakteriyel ve antifungal etkilerini 15 mikroorganizmaya karşı denemişler ve sonuçta söz konusu yağların Escherichia coli, Enterobacter aerogenes, Candida albicans, Gaeumannomyces graminis var. tritici, Sclerotium rolfsii ve Fusarium moniliforme ye karşı belirgin inhibisyon oluşturduğunu göstermişlerdir. Demetzos ve arkadaşları (2000) Yunanistan da yetişen 3 Ferulago türünün (F. thyrsifolia, F. sylvatica ve F. nodosa) uçucu yağlarının kimyasal bileşimini inceledikleri çalışmalarında ayrıyeten antimikrobiyal etkilerini de incelemişlerdir. Uçucu yağlar Gram (+) bakterilere karşı orta derecede etki göstermişken, Gram (-) bakterilere karşı etkisizdir. Başer ve arkadaşları hem F. thirkeana bitkisinden elde ettikleri uçucu yağın ve bu yağdan izole ettikleri ferulagon adlı bileşiğin Escherichia coli, Staphyllococcus aureus, Pseudomonas aeruginosa, Enterobacter aerogenes, Proteus vulgaris, Salmonella typhimurium ve Candida albicans a karşı olan

46 30 etkilerini incelemişler ve orta derecede inhibisyon oluşturduklarını göstermişlerdir (2002b). Öndersev ve arkadaşları (2003) F. confusa meyvelerinden elde ettikleri etanollü ekstrelerinin analjezik, antipiretik ve antienflamatuar etkilerinin araştırmışlar ve bu etkileri bitkide bulmuşlardır. Erdurak ın (2003) yaptığı araştırmalar sonucunda araştırılan türlerin liyofilize ekstrelerinin erektil disfonksiyonda kullanılan Viagra nın etken maddesi olan sildenafil sitrat benzeri etki gösterdiği fenilefrin ve KCl ile kastırılmış erektil doku şeritlerinde gevşeme oluşturduğu bulunmuştur. Bu çalışmalar sonucunda F. syriaca nın F.isaurica dan daha etkin olduğu görülmüş ve her iki türünde köklerinin herbaya göre daha etkili olduğu bulunmuştur. Gürbüz, İ. ve arkadaşları (2004) yılında yaptıkları antiülserojenik aktivite araştırmasında F. isaurica Peşmen ve F. syriaca Boiss. in toprak üstü kısımları ve köklerinden ayrı ayrı hazırlanan liyofilize sulu ekstrelerin antiülserojenik etkisi sıçanlarda EtOH ile oluşturulan ülser modeli ile çalışılmıştır. Tüm ekstreler uygulanan modele karşı istatistiksel olarak belirgin bir gastroprotektif aktivite gösterirken, en yüksek aktivite F. isaurica köklerinde görülmüş (%100) Ferulago Türleri Üzerinde Yapılmış Diğer Çalışmalar Bu kapsamda yer vereceğimiz ilk çalışma Kazaryan ın (1959) yılında F. setifolia türünün nem, kül, yağ, kütin, protein, azot içermeyen ekstre, kalsiyum, fosfor ve karoten içeriği hakkında yaptığı çalışmadır. Çalışma türün hayvan yemi olarak kullanılabilirliğini araştırmak amacıyla gerçekleştirilmiştir. Bu çalışmada tür hem taze hem de kurutulmuş haldeyken incelenmiş ve ham

47 31 protein, kül ve azot içermeyen ekstre açısından zengin olduğu, kütin miktarının ise oldukça düşük olduğu bulunmuştur. Gövde kısımlarını da içeren 1 kg bitki 8,62 mg, gövdeleri içermeyen 1 kg bitki ise 17,8 mg karoten içermektedir. Çiçeklenme döneminden sonra bitki sertleşmekte ve besleyici yaprakları ve çiçeklerini kaybettiği için sığır, koyun ve at gibi hayvanların yemesi için uygun olmamaktadır. Bitki halk tarafından da taze olarak veya salamura olarak tüketilmektedir Ranjbari ve arkadaşları (1998) Isfahan bölgesinin çorak yerlerinde yetişen bazı Graminae, Leguminosae, Apiaceae ve Chenopodiaceae üyelerinin mineral madde içeriğini incelemişlerdir. Çalışmada Apiaceae familyasından F. angulata da yer almaktadır. Geviş getiren hayvanlar için gerekli olan kritik değerler açısından inceleme yapıldığında bitkinin vejetatif ve gelişme dönemindeki fosfor, magnezyum, sodyum içeriğinin kritik değerden düşük olduğu anlaşılmıştır. Dolayısıyla sadece bu bitkiyle beslenen hayvanlarda yukarıda belirtilen mineral maddelerin eksikliği görülecektir.

48 Gereç 2. GEREÇ VE YÖNTEM Materyal toplamak amacıyla arazi çalışmasına başlamadan önce AEF ve Ankara daki diğer herbaryumlarda (ANK, GAZİ ve HUB) bulunan örnekler incelendi. Bir herbaryum örneği hazırlanarak araziye çıkıldı. Türkiye de yetişen diğer cins ve türlerle farkları tespit edildi ve bunlar tablo haline getirilerek arazi çalışması yürütüldü. Çalışma materyalimiz aşağıdaki lokasyondan toplanmıştır: B5 Nevşehir; Üçhisar, Gemil Dağı (kuzey yamaç), 1450 m, , E.Şatır, C.Çeşit AEF Örnekten morfolojik, anatomik ve kimyasal çalışmalar için toplanmıştır. Anatomik çalışmalarda kullanılacak organlar %70 lik alkol çözeltisi içine alınmıştır. Kimyasal çalışmalarda kullanılacak materyal elekler üzerinde ve gölgede oda sıcaklığında kurutulmuştur. Bunun yanında tür deskripsiyonu için usulüne göre herbaryum örneği hazırlandı ve Ankara Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Herbaryumuna (AEF) kondu Ferulago platycarpa Boiss. & Bal. Tür ülkemiz için endemik olup Flora of Turkey and The East Aegean Islands da İran-Turan bölgesi bitkisi olduğu belirtilmiştir (Davis, 1972). Tür lokalitesi şu şekilde verilmiştir: Typus: [Turcia B5 Kayseri], in latere septentrionali montis Alidagh, 1500 m, Balansa (G).

49 Kullanılan Cihazlar Digital Fotoğraf Makinesi: Canon Powershot A60 Mikroskop: SMZ 1000 Stereoscopic Zoom Microscope Mikroskop: Olympus BX50 Microscope Çizim Prizması: Wild Heerbrugg Switzerland (Leitz-Wetzlar) Mekanik Karıştırıcı: Velp Scientifica Lup: Leica Zoom 2000 Rotovapor: Buchi R 3000 Ultrasonic Banyo LC 30 HP 1100 HPLC Sistem G1 379A Degasser G1 311A Quat. Pump. Detektör: HP DAD (320 nm) Teflon filtre: MFS JP 050 (0,45 µ) Dondurucu: Labconco Shell Freezer Liyafilizatör: Labconco Freeze Dry System / Freezone 4.5 İnkübatör: Heraeus Model Hazır Plak: TLC Silikagel Aluminium Sheets Merck X20 cm Merck veya YBSK saflığında kimyasal madde ve çözücüler kullanıldı.

50 Yöntem Botanik Çalışmalar Morfolojik Çalışmalar Morfolojik çalışmalarda herbaryum örneklerinin fotoğrafları genel özelliklerinin gösterilmesi amacıyla, Canon Power Shot A 60 Dijital kamera kullanılarak çekilmiş; yakın plan çekimler ise Farmasötik Botanik Ana Bilim Dalı Herbaryumunda bulunan Nikon SMZ 1000 Stereoscopic Zoom Microscope ile gerçekleştirilmiştir. Türün çeşitli organlarından alınan enine ve yüzeysel kesitlerin anatomik ve şematik fotoğrafları Olympus BX50 mikroskobuna bağlı otomatik fotoğraf makinesi kullanılarak çekilmiştir Anatomik Çalışmalar Anatomik çalışmalar için kullanılacak bitki kısımları arazi çalışması sırasında mikrobiyolojik kontaminasyonu önlemek amacıyla, içerisinde %70 lik etanol bulunan kavanozlara alınmıştır. Yaprak gövdesi, pedunkul, pedisel, ışın ve meyvelerden elle alınan yüzeysel ve enine kesitler sartur reaktifiyle incelenmiştir. Yapılan çizimlerde Leitz-Wetzlar çizim prizması, fotoğrafların çekiminde ise Olympus BX50 Stereomicroscope kullanılmıştır.

51 Fitokimyasal Çalışmalar Teşhis Reaksiyonları İlk olarak türlerin içerdiği etken madde gruplarının saptanması için klasik teşhis reaksiyonları uygulanmıştır Alkaloit Teşhisi Bitkilerin toz edilmiş toprak üstü ve toprak altı kısımlarından 0,5 g alınarak %6 H 2 SO 4 içeren %70 lik etanolün 100 ml si ile 1 dak kaynatıldı, soğutuldu ve çökmeye bırakıldı. Süzüldü ve süzüntü eşit miktarlarda 2 tüpe alındı. Mayer ve Dragendorf reaktifleri eklendi. Çökelek meydana gelip gelmediği kontrol edildi. Bu kontrolden sonra etanollü ekstre küçük bir ayırma hunisine alındı. Ardından %25 lik Na 2 CO 3 çözeltisinden yeteri kadar ilave edilerek alkalilendirildi. 15 ml kloroformla çalkalandı tabakalar tamamen ayrıldıktan sonra kloroformlu faz bir ayırma hunisinde 15 ml %10 luk asetik asit çözeltisiyle tüketildi. Asetik asitli faz 3 ayrı tüpe alındı. Bunlardan biri kontrol için saklanırken, ikincisine Mayer, üçüncüsüne ise Dragendorf reaktiflerinden birkaç damla eklenerek çökelek meydana gelip gelmediği gözlendi (Tanker ve ark., 1986) Kardiyoaktif Heterozit Teşhisi Toz edilmiş 2 g numune 10 ml %70 lik etanolle su banyosunda 2 dakika kaynatılıp pamuktan süzüldü. Süzüntü iki misli suyla seyreltilip, 1 ml derişik kurşun subasetat çözeltisi eklendi ve pileli süzgeç kâğıdından süzüldü. Böylece klorofilden ve diğer pigmentlerden kurtarılmış oldu. Süzüntü 10 ml kloroformla

52 36 ekstre edildi, kloroformlu faz 3 ayrı kapsüle alındı ve aşağıdaki reaksiyonlar uygulandı (Tanker ve ark., 1986). a. Keller Kiliani Reaksiyonu: Kapsüldeki çözelti su banyosunda kuruluğa kadar uçuruldu. Üzerine 3 ml %3,5 lik glasiyal asetik asitli FeCl 3 çözeltisi ilave edilip 1 dakika bekletildi. Sonra deney tüpünde bulunan 2 ml kadar derişik sülfürik asit üzerine bir tabaka yapacak şekilde dikkatle aktarıldı, meydana gelen renk gözlendi. b. Baljet Reaksiyonu: Kapsüldeki çözelti uçurulup artık 1 ml etanolde çözüldükten sonra üzerine baljet reaktifi damlatıldı. (Damlatıldığında turuncu kırmızı bir renk oluşur). Renklenmenin meydana gelip gelmediği gözlendi. c. Lieberman-Burchard Reaksiyonu: Kapsüldeki çözelti uçurulup artık 1 ml glasiyal asetik asitte çözüldü. Tüpe alınan bu çözelti 1-2 damla sülfürik asit ile tabakalandırıldı, meydana gelen renk gözlendi Saponozit Teşhisi Bitkilerin toz edilmiş toprak üstü ve toprak altı kısımlarının 0,5 g ı 10 ml sıcak su ile birlikte bir deney tüpüne konup soğuduktan sonra yaklaşık 10 saniye kadar kuvvetle çalkalandı. Saponozit varsa en az 10 dakika sabit kalan 1-10 cm yüksekliğinde ve üzerine 1-2 damla 2N HCl damlatıldığında kaybolmayan bir köpük tabakanın meydana gelip gelmediği kontrol edildi (Çubukçu, 1992, s.:44).

53 Flavonozit Teşhisi 1. 0,2 g droğa 10 ml su ilavesiyle %2 lik dekoksiyon hazırlandı, süzüldü ve soğutularak bu çözelti 3 e ayrıldı ve aşağıdaki reaksiyonlar uygulandı: - Çözeltiye birkaç damla %10 luk amonyak çözeltisi konuldu meydana gelen renk gözlendi. - Çözeltiye bazik kurşun asetat ilave edildi ve oluşan renk gözlendi. - Çözeltiye sulu FeCl 3 damla damla ilave edildi oluşan renk gözlendi. 2. Siyanidin Reaksiyonu: 0,1 g toz drog 5 ml etanol ile iyice çalkalanarak ve hafifçe ısıtılarak ekstre edildi. Ekstre süzüldükten sonra süzüntü üzerine 0.5 ml derişik HCl ve 1 spatül ucu Mg tozu ilave edildi. Hidrojen çıkışı ile köpükte oluşan renkler gözlendi (Tanker ve ark., 1986) Antosiyanozit Teşhisi: 0,5 g drog %50 lik 20 ml etanol ile hafif alevde ekstre edildi, süzüldü. Süzüntü 5 e ayrıldı. Aşağıdaki işlemler uygulandı: - NaOH çözeltisi ilave edilip HCl ile asitlendirildi ve meydana gelen renk gözlendi. - Dilüe sülfürik asit ilave edildi ve oluşan renk gözlendi. - %10 luk kurşun asetat çözeltisi eklendi meydana gelen çökelek gözlendi. - Bir miktar amil alkol konularak çalkalandı. Tabakalarda meydana gelen renklenme gözlendi. - Dilüe sülfürik asit ile hafifçe ısıtıldı. Soğuduktan sonra amil alkol ile çalkalandı amil alkol tabakasında meydana gelen renk gözlendi (Tanker ve ark., 1986).

54 Siyanogenetik Heterozit Teşhisi 1 g toz drog 100 ml lik erlene kondu ve içerisine droğu ıslatacak kadar su ilave edilir. Pikrik asit emdirilmiş bir süzgeç kağıdı %1 lik sodyum karbonat çözeltisiyle ıslatılır ve bir mantarla erlenin boynuna sıkıştırılarak ıslatılmış droğun yakınına kadar sarkıtılır. Erlen hafifçe ısıtılır. Süzgeç kağıdında meydana gelen renk gözlenir (Tanker ve ark., 1986) Tanen Teşhisi Bitki örneklerinin toz edilmiş toprak üstü kısımları ve köklerinden %5 lik infüzyon hazırlandı. Bu infüzyon üzerinde aşağıdaki incelemeler yapıldı: - Stiasny reaktifiyle (Formol + derişik HCl) meydana gelen çökelek gözlendi. - Bromlu su ilave edilerek oluşan çökelek gözlendi. - %5 lik FeCl 3 çözeltisi ile verdiği renk gözlendi. - %1 lik tuzlu jelatin çözeltisi ile verdiği çökelek gözlendi (Çubukçu, 1992) Antrasen Türevi Heterozitlerin Teşhisi Toz halindeki numuneden 0,1 g alındı, 5 ml %5 lik dilüe sülfürik asitte iki dakika kaynatılır. Böylece heterozit hidroliz olur ve aglikonlar serbest hale geçer. Hidroliz ürünü sıcakken süzülür (Aglikon sıcak suda erir, soğuk suda çöker). Süzüntü soğutulur ve 5 ml kloroformla ekstre edilir. Kuvvetle çalkalanmamalıdır. Kloroform tabakası alınır ve %10 luk 10 ml amonyak çözeltisi ile çalkalandı. Alttaki amonyak tabakasının rengi gözlendi. (Tanker ve ark., 1986)

55 Kumarin Teşhisi Toz edilmiş bitki örneğinden 1 g alındı, bunun üzerine 10 ml 1 N sülfürik asit ilave edildi. Geri çeviren soğutucu altında 10 dakika kaynatıldı ve sıcakken süzüldü. Süzüntü ayırma hunisinde 15 ml kloroformla çalkalandı, kloroformlu faz ayrıldı. Bunun 5 ml si üzerine 5 ml %10 luk amonyak çözeltisi ilave edilerek çalkalandı. Çözelti 5 dakika bekletildikten sonra amonyaklı fazın UV 365 nm de floresans verip vermediği kontrol edildi (Tanker ve ark.,1985) Uçucu Yağ Teşhisi Bitki kısımlarının toz edilmesi sırasında uçucu yağın kokusundan ve anatomik çalışma sırasında bitki kısımlarının sahip olduğu salgı kanalları gözlendiğinden başka bir tayin yapmaya gerek görülmemiştir Kimyasal Çalışmalarda Kullanılan Ekstrelerin Hazırlanması Ekstrelerin hazırlanması için toz edilen Ferulago platycarpa türüne ait 100 g herba ve 100 g kök 3 gün boyunca ve her defasında 8 saat süreyle yeterli miktar metanol ile oda sıcaklığında manyetik karıştırıcıda masere edildi. Bu işlem için Velp Scientifica marka manyetik karıştırıcı cihazı kullanıldı. Süzülüp kuruluğa kadar uçurulan ekstreler Metanol:Su (10:90) karışımı içinde disperse edilip daha sonra sırasıyla 3 er kez kloroform, etil asetat ve bütanol ile ayırma hunisinde tüketilerek fraksiyonlara ayrıldı. Her bir fraksiyon kuruluğa kadar uçurulup tartıldı. Elde edilen bu ekstreler İTK, YBSK, antibakteriyel ve antifungal çalışmalarda kullanıldı. (Şema 3. 1, Şema 3. 2)

56 İnce Tabaka Kromatografisi (İTK) Fraksiyonlama sonucunda elde edilen kloroform, etil asetat, bütanol ekstreleri ve metanol ekstresi kendi solvanlarında çözüldü. Hazırlanan bu ekstreler ve elimizde bulunan bazı kumarin standartlarına ait çözeltiler mikropipetlerle hazır İTK plaklarına (Merck ) uygulandı. Bu analizler sırasında belirteç olarak %10 luk sülfürik asit kullanıldı. Belirteç plağa püskürtüldükten sonra plak ısıtılarak bileşiklere ait lekelerin ortaya çıkması sağlandı Yüksek Basınç Sıvı Kromatografisi (YBSK) Kalitatif ve kantitatif YBSK F. platycarpa türü için majör sayılabilecek bir maddenin tayini için gerçekleştirilmiştir. Kullanılan cihaza ve yönteme ilişkin bilgiler aşağıda verilmiştir: HP 1100 HPLC sistem G1 379A Degasser G1 311A Quat. Pump Dedektör: HP DAD (320 nm) Loop Hacmi: 100 µl Kolon: Waters Spherisorb C 18 4,6 mm x 250 mm Solvan sistemi: Metanol: Su (3:1) Akış hızı: 0,5 ml/dak. Basınç: 75 bar Sıcaklık: 20 o C

57 41 YBSK çalışmasında Ferulago platycarpa Boiss.&Bal. bitkisinin toprak altı kısımlarından elde edilen metanol ekstresi bazı kumarin standartları kullanılarak eksternal standart yöntemi ile incelenmiştir. Bu ekstreden 8,7 mg alınıp balon jojede 10 ml ye metanolle tamamlandı. Standart maddeler de metanol içinde çözüldü. Hazırlanan stok çözeltilerden değişen konsantrasyonlarda sisteme enjeksiyonlar yapılıp elde edilen pikler gözlendi. Gerek ekstre, gerekse standartlar analize başlamadan önce 0, 45 µm filtreden geçirilip, 1 µl miktarda cihaza enjekte edildi. 60 dakika süren analiz sonucunda 6. dakikadan sonra herhangi bir pik gözlenmediğinden dolayı süre 8 dakika ile sınırlandırıldı. Kantitatif çalışmaya geçilip major maddemiz olan Prantşimgin miktar tayini yapıldı ve Prantşimgin e ait kalibrasyon eğrisi çizildi Antimikrobiyal Aktivite Çalışmaları Antimikrobiyal aktivite çalışmaları Ferulago platycarpa bitkisinin toprak üstü ve toprak altı kısımlarından hazırlanan ekstrelerin antibakteriyel ve antifungal aktivitesinin ölçülmesi şeklinde gerçekleştirilmiştir Antibakteriyel ve Antifungal Aktivite Ferulago platycarpa türünün toprak üstü kısmı ve kökünden hazırlanan ekstrelerin antibakteriyel ve antifungal etkilerinin olup olmadığı agar disk difüzyon yöntemi ile incelendi. Bu amaçla bitkinin toprak üstü kısmı ve kökünden hazırlanan 20 şer g materyal 4 saat boyunca oda sıcaklığında 150 ml metanol içerisinde hareketli maserasyona tabi tutuldu. Bu işlem 3 kez tekrarlandı. İşlem sonunda sıcakken süzülen ekstreler kuruluğa kadar uçuruldu. Metanol: Su (1:9) karışımı ile dispersiyona başlanmadan önce metanollü ekstrelerin bir miktarı aktivite

58 42 çalışmalarında kullanılmak üzere ayrıldı, kalan ekstreler sırasıyla 20 şer ml kloroform, etilasetat ve butanol ile 3 er defa fraksiyonlandı. En son kalan sulu artık aktivite çalışmalarında kullanılmak üzere saklandı. Ayrıca hekzanlı ve liyofilize halde sulu ekstrelerde hazırlandı. Hekzan ekstresi için yaklaşık 10 ar g toz materyal (toprak üstü kısımları ve kökler) Soxhlet apareyi kullanılarak 4 er saat boyunca 3 defa 200 ml n-hekzan ile tüketildi. Süre sonunda ekstreler süzüldü ve soğumaları beklendikten sonra kuruluğa kadar uçuruldu. Sulu ekstrelerin hazırlanması için oda sıcaklığında 10 ar g materyal (kökler ve toprak üstü kısımları) 100 ml su ile 4 saat boyunca hareketli maserasyona tabi tutuldu. Süzülen ekstreler liyofilize edildi. Maserasyon ve liyofilizasyonda kullanılan cihazların detayları aşağıdadır: Maserasyon: Velp Scientifica Heating Magnetic Stirrer Dondurma: Labconco Shell Freezer Liyofilizasyon: Labconco Freeze Dry System/ Freezone 4.5 Antibakteriyel ve antifungal aktivite çalışmasında şu suşlar kullanıldı: Staphylococcus aureus ATCC 25923, S. aureus ATCC (MRSA), Escherichia coli ATCC 25922, Enterococcus faecalis ATCC 29212, Candida albicans ATCC Besiyeri olarak bakteriler için Mueller-Hinton Agar (Difco), maya için ise Metilen Mavili Mueller-Hinton Agar (Difco) kullanıldı.

59 43 Sıvı emme kapasitesi 0,02 ml olan 6 mm çapındaki standart diskler küçük şişelere 10 ar adet koyulmak suretiyle sterilize edildi. Aseptik şartlarda tartılan ekstrelerin ve uçucu yağların üzerine ilgili çözücüden her bir disk için 0,02 ml olacak şekilde toplam 0,2 ml eklenerek emdirildi. Diskler petri kutularına yerleştirilmeden önce 1 gece kurumaları için bekletildi. Aynı şartlarda solvanlarla etken madde içermeyen kontrol diskleri de hazırlandı. Yine kontrol amacıyla Ampisilin (10 µg), Sefazolin (30 µg) ve Flukonazol (25 µg) standart ticari diskleri kullanıldı. Standart suşların Tryptic Soy Agar (Difco) da yapılan 1 gecelik taze kültürlerinden 4-5 koloni alınarak Tryptic Soy Broth (TSB) besiyerine yapılan pasajları 3-4 saat 37 o C sıcaklıkta inkübasyona bırakıldı. İnkübasyon için Heraeus marka inkübatör kullanıldı. Süre sonundaki bulanıklıkları McFarland 0,5 e göre ayarlandı. Sonra daha önce hazırlanan ve sterilite kontrolleri yapılan petrilerdeki besiyerlerinin yüzeyine steril eküvyonla mikroorganizma kültürleri yayıldı. Yüzeyler kuruduktan sonra hazırlanan numune diskleri ve standart maddeleri içeren diskler uygun aralıklarla yerleştirildi. Bakteriler 35 o C ta saat, mayalar ise 24 saat inkübe edildi ve süre sonunda disklerin etrafında oluşan inhibisyon zonlarının çapı milimetre cinsinden ölçüldü.

60 44 3. BULGULAR 3.1. Morfolojik Çalışmalar Ferulago platycarpa deskripsiyonu Ferulago platycarpa Boiss & Ball. in Boiss., Diagn. Ser. 2(6):82 (1859). Çok yıllık. Çiçekli gövde çıplak, hafifçe köşeli, oluklu, cm boyunda, yapraklar 2-3 pennat, linear 7-10x1-3 cm, pürüzlü; loblar linear, 2-4x0,5 mm, tepesi batıcı. Çiçek durumu 10 dan fazla umbella ile panikula-yalancı şemsiye şeklinde, ışınlar 6-10(-12) adet eşit boyda değil, 2-4 cm; brakteler lanseolat, 6-10 mm, sarımsı renkli, kenarlar zarımsı, meyve sapları büyümez, 4-6 mm; brakteoller 3-4 mm. Merikarplar genişçe lanseolat, 11-12x7 mm. Tabanda küt, sırt çizgileri kanatlı, yan kanatlar 1,5-2 mm genişliğinde; salgı kanalları her iki tarafta 10 dan fazla. Çiçeklenme 5 6. Dağ yamaçları, m (Peşmen, 1972 in Davis) Ankara daki Herbaryumlarda Bulunan Tür Örneklerinin Lokaliteleri: - A6- Tokat-Artova Arabacı Musa köyü, selvi söğüt ağaçlandırma sahası m., R.İlarslan ANK. 879! - A4- Kastamonu-Araç arası, Kanlıgöl civarı, 1150 m., , M.Demirörs ANK. 736! - Kayseri-Hisarcık Tekir yaylası arası m, , R.Çetik ANK.1976! - A4- Kastamonu-Daday yolu ardıç topluluğu 700 m., , O.Ketenoğlu ANK.1563! - B6- Sivas-Yıldızeli, Çağlayan Yıldızeli, Fındıklı dere, Populus tremula ormanı 1650 m., , H.Peşmen ANK.4806!

61 45 - B5- Nevşehir- Nevşehir-Ürgüp, Arılıburun dere, 1300 m korunmuş step, , M.Vural GAZİ.6639! - A6- Sivas-Yıldızeli, Çakmakçı geçidi çevresi bozkır 1720m, A.Dönmez GAZİ.5345! - B5- Nevşehir- Nevşehir-Ortahisar, Gemil dağı, m, Festuca stebi, Kuzey yamaç M.Vural ve Ark. GAZİ.5197! - A8- Erzurum İspir-Erzurum yolu, Gökyurt geçidi, Dağ bozkırları, 2285m, , A.Güner, T.Ekim, M.Koyuncu, H.Karaca.GAZİ.9796! - B5- Kayseri-Ali Dağı m, Korunmuş step, , M.Vural GAZİ.7050! - B3- Isparta- Ş.Karaağaç, K.M.P. Kızıldağ m., , B.Mutlu HUB ! - B5- Nevşehir- Nevşehir-Ürgüp, Arılıburun dere, 1300 m, Korunmuş step, , M.Vural HUB: 24430! - A6- Sivas-Yıldızeli, Çakmakçı geçidi çevresi, bozkır, 1720m, Ali.A.Dönmez HUB.18262! - B4- Ankara-Bala Beynam ormanı, , A.Pamukçuoğlu HUB.18263! - B4- Ankara-Bala Beynam ormanı, , A.Pamukçuoğlu HUB.18265! - B6- Kayseri-Pınarbaşı, Kaynar Hınzır dağının doğusu, Bademli dere, 2000m, N.Çelik HUB.18264!

62 46 Fotoğraf 3. 1, F. platycarpa nın Habitatı Fotoğraf 3. 2, F. platycarpa nın Genel görünüşü

63 47 Fotoğraf 3. 3, Çiçek ve meyveler - F. platycarpa Fotoğraf 3. 4, F. platycarpa herbaryum örneği (x0.5)

64 48 Fotoğraf 3. 5, F.platycarpa herbaryum örneği (Brakteler ve Brakteoller)(x2) Fotoğraf 3. 6, F. platycarpa herbaryum örneği (pediseldeki çiçek ve meyveler)(x2)

65 49 Fotoğraf 3. 7, F. platycarpa herbaryum örneği (çiçekli pediseller)(x7) Fotoğraf 3. 8, F.platycarpa herbaryum örneği (gövde tabanındaki yaprak kalıntıları)(x1.5)

66 50 Fotoğraf 3. 9, F. platycarpa herbaryum örneği (taban yaprakları)(x1) Fotoğraf 3. 10, F. platycarpa herbaryum örneği (taban yaprakları yakın çekim)(x20)

67 51 Fotoğraf 3. 11, F. platycarpa herbaryum örneği (gövde yaprakları)(x5) Fotoğraf 3. 12, F. platycarpa herbaryum örneği (yaprak kenarı)(x200)

68 52 Fotoğraf 3. 13, F. platycarpa meyve yakın çekim - herbaryum örneği (x50) ko: kosta, ka: kanat, v: valekulum Fotoğraf 3. 14, F. platycarpa çiçek yakın çekim herbaryum örneği (x75)

69 Fotoğraf 3. 15, F. platycarpa çiçek (stilus-stilopodyum görünümü)(x75) 53

70 Anatomik Çalışmalar Yaprak Anatomisi Enine kesi: Monofasiyal yaprak. Yaprak enine keside üst epiderma orta damar bölgesinde içeri çökmüş şekilde ve oval görünüşlü (Şekil 3.2,). Epiderma kalınca kütikula tabakası ile kaplı. Kütikula tabakasının altında tek sıralı ve değişen büyüklüklere sahip, ince çeperli hücrelerden oluşmuş epiderma tabakası yer alır. Stomaya bütün epiderma yüzeyinde rastlanır. Yer yer diş şeklinde tüyler de görülmektedir. Üst epidermanın altında, orta damarın üzerinde kollenkima hücreleri bulunur. Epidermanın hemen altında ince çeperli, uzun ve gayri muntazam dizilişli 2(-3) sıralı palizat parenkiması yer alır. Mezofilin büyük bölümünü palizat parenkiması hücreleri oluşturmaktadır. Sünger parenkimasının hemen altında yine 2 3 sıralı palizat parenkiması tabakası bulunur. Orta damarın olduğu yerde üst epidermanın hemen altında 3 4 hücre genişliğinde ve 3 4 hücre sırasında kollenkima tabakası yer alır. Üst epiderma bu bölgede içeri çökmüştür. Orta damar etrafında demet kını belirgin olarak görülür. Demet kını etrafında 2 hücre sırası genişliğinde sünger parenkiması yer alır ve bu parenkima sekonder iletim demetlerinin demet kınları ile birleşir. Yaprakta genellikle ortada bir ana iletim demeti ve iki yanında da birer tane ikincil iletim demetleri yer almaktadır. İletim demetlerinde floem ve ksilem bulunmaktadır. Alt epiderma hücreleri üst epidermaya benzer şekilde ancak orta damar bölgesinde biraz daha küçük. Yaprakta kalsiyum okzalat kristalleri ve nişasta görülmemiştir. Ayrıca salgı kanallarına da rastlanmamıştır. (Şekil 3.2 ve Fotoğraf 3.16) Yüzeyel kesi: Hem üst hem de alt epidermada stomalar bulunuyor. Stoma komşu hücreleri karakteristik böbrek şekilli, komşu hücre sayısı 2-4 arasında değişmekte olup genellikle 3 tür. Komşu hücrelerden birisi diğerlerinden daha

71 55 küçüktür. Hem alt hem de üst epiderma hücreleri genellikle stoma komşu hücrelerinden daha büyük ve daha köşeli şekillere sahip. Yer yer dışarıya doğru kısa ve dikensi çıkıntı şeklinde tüyler vardır (Fotoğraf Fotoğraf 3.18). Şekil 3. 1, F. platycarpa türünün yaprak enine kesitinin şematik çizimi e: epiderma, pp: palizat parenkiması, sp: sünger parenkiması, id: iletim demeti Fotoğraf 3. 16, F. platycarpa türünün yaprak enine kesiti e: epiderma, pp: palizat parenkiması, sp: sünger parenkiması, id: iletim demeti, kl: kollenkima, k: kütiküla

72 56 Fotoğraf 3. 17, F. platycarpa üst epidermada stoma hücreleri st: stoma, üe: üst epiderma, h: stoma komşu hücresi Fotoğraf , F. platycarpa - alt epidermada stoma hücreleri st: stoma, ae: alt epiderma, h: stoma komşu hücresi, dç: dikensi çıkıntı

73 Gövde Anatomisi Gövde silindirik yapıda, tüysüz. En dışta kütikula tabakası, bunun altında tek sıralı, düzgün, ince çeperli dikdörtgenimsi hücrelerden oluşan epiderma tabakası yer alır. Epidermanın hemen altında almaşık dizilişli parenkima ve kollenkima hücreleri görülüyor. Kollenkima hücrelerinin arasında gömülü halde salgı kanalları bulunmakta. Salgı kanallarının altında yine tek sıralı endoderma, bunun da altında açık kısımları öz dokuya bakacak şekilde at nalı şeklinde öbekler oluşturmuş sklerenkima demetleri bulunur. Bu demetler biri küçük biri büyük olmak üzere gövde boyunca halka şeklinde sıralanmıştır. İletim doku demetleri dıştan içe doğru floem sklerenkiması, floem ve ksilem (trake ve trakeit toplulukları) olmak üzere bir dizilişe sahiptirler bunların da altında yuvarlak, selülozik çeperli hücrelerden oluşan öz dokusu başlar. Öz bölgesinde bol salgı kanalı bulunur. Karakteristik başka bir element bulunmamaktadır.

74 58 Şekil 3.2, F. platycarpa - gövdenin enine kesiti (şematik) Fotoğraf 3.19, F. platycarpa - gövde enine kesitinin anatomik şekli e: epiderma, kl: kollenkima, pa: parenkima, s: salgı kanalı, fs: floem sklerenkiması, fl: floem, ks: ksilem, ö: öz

75 59 Fotoğraf 3. 20, F.platycarpa gövdenin öz kısmında salgı kanalı s: salgı kanalı Pedisel Anatomisi Pedisel silindirik, çok hafif krenat, tüysüz. En dışta kütikula tabakası, bunun altında tek sıralı, düzgün, ince çeperli dikdörtgenimsi hücrelerden oluşan epiderma tabakası var. Epidermanın hemen altında almaşık dizilişli parenkima ve kollenkima hücreleri görülüyor. Kollenkima hücreleri gövdeyle karşılaştırıldığında daha az; gövde de olduğu gibi aralarında gömülü halde salgı kanalları ve parenkima hücreleri bulunmakta. Salgı kanallarının hemen altında sklerenkima demetleri görülüyor. İletim demetleri sklerenkima demetlerinin oluşturduğu halkaların içerisinde, öz kolları yok, öz kısmı az sayıda parenkimatik hücreden oluşur ve az sayıda salgı kanalı taşır.

76 60 Şekil 3. 3, F. platycarpa - pediselin Fotoğraf 3. 21, F. platycarpa - pediselin enine kesiti (şematik) enine kesiti Fotoğraf 3. 22, F. platycarpa - pediselin enine kesiti (anatomik). e: epiderma, pa: parenkima, Kl: kollenkima, fs: floem sklerenkiması, fl: floem s: salgı kanalı, ö: öz Ks: ksilem

77 Işın Anatomisi Işınlar silindirik yapıda, çok hafif krenat, tüysüz. En dışta kütiküla tabakası bunun altında tek sıra halinde düzgün, ince çeperli epiderma tabakası var. Epidermanın hemen altında 5 6 sıralı yuvarlak şekilli hücrelerden oluşan ve halka şeklinde görülen parenkima yer alır. Parenkimanın bittiği yerde yine halka şeklinde sklerenkima demetleri iletim doku demetlerini kuşatmış olarak görülür. Parenkima tabakası ile sklerenkima tabakasının birleştiği sınırda salgı kanalları görülmektedir. Sklerenkima demetlerinin içinde ikisi karşılıklı yarım ay şeklinde büyük, birisi ise bu iki yarım aya dik olacak şekilde yerleşmiş biraz daha küçük floem yer almaktadır. Floemin hemen altında ksilem görülür. Sklerenkima iletim doku demetlerini kuşatmıştır. Öz bir kaç hücreden meydana gelmiş olup sklerenkimatiktir. Şekil 3. 4, F. platycarpa - ışının enine kesiti (şematik) Fotoğraf 3. 23, F. platycarpa - ışının enine kesiti

78 62 Fotoğraf 3. 24, F. platycarpa - ışının enine kesiti (anatomik) e: epiderma, Kl: kollenkima, fs: floem skleren., fl: floem, Ks: ksilem s: salgı kanalı Pedunkul Anatomisi Pedunkullar da silindirik yapıda ama pedisellere nazaran hafif dalgalı, krenat değil. Anatomik yapı gövdeninkiyle benzerlik gösterir. Gözlenebilen tek fark iletim demetlerinin kapladığı alanın daha kısa oluşudur. Şekil 3. 5, F. platycarpa - pedunkulun enine kesiti (şematik) Fotoğraf 3. 25, F. platycarpa - pedunkulun enine kesiti

79 63 Fotoğraf 3. 26, F. platycarpa - pedunkulun enine kesiti (anatomik) e:epiderma, Kl: kollenkima, pa: parenkima, s: salgı kanalı, FS: floem sklerenkiması, Fl: floem Ks: ksilem, ö: öz Meyve Anatomisi Meyve şizokarp, her bir merikarp yarım eliptik şeklinde, yüzeyi düzgün, tüy, diken yok, kanatlar belirgin. Dorsal kostalar oldukça belirgin. Kütikula tabakasının altında ekzokarp tabakası bulunur. Hemen altında ince çeperli parenkimatik hücrelerden oluşmuş, oldukça kalın bir mezokarp tabakası bulunur. Ancak epidermadan endospermaya doğru inilirken görülen salgı kanalının etrafındaki parenkimatik hücreler diğerlerinden daha farklı mezokarptaki diğer parenkimatik hücrelere nazaran daha büyük ve düzensiz şekilli. Mezokarpta çok sayıda küçük salgı kanalı vardır. İletim demetlerine 3 lü gruplar halinde 5 bölgede rastlanır. Endokarpın hemen yanında bulunan salgı kanalları mezokarptakilere kıyasla büyük ve yassılmış. Sayıları arasında değişir. Ekzokarpın altında mezokarp tabakasında bol miktarda bulunan salgı kanallarının sayısı iki merikarpın birleşme yüzeyinde azalarak ortalarda

80 64 (endokarpın altındakiler hariç) son bulur. Endosperma hücreleri ince çeperli, hafif köşeli, yuvarlağımsı. Bol miktarda yağ damlası vardır. Şekil 3. 6, F. platycarpa - tek bir merikarpın enine kesiti (şematik). Fotoğraf 3. 27, F. platycarpa - tek bir merikarpın enine kesiti ek: ekzokarp, sk: salgı kanalı (küçük), m: mezokarp, id: iletim demetleri, sb: salgı kanalı (büyük), en: endokarp, t: testa, end: endosperma,

81 Kimyasal Bulgular Teşhis Reaksiyonlarının Sonuçları Kalitatif teşhis reaksiyonlarının sonuçları aşağıda verilmiştir. Tablo F. platycarpa ya uygulanan teşhis reaksiyonu sonuçları ( - : yok, +: var, ++: kuvvetli, +++: çok kuvvetli) Etken Madde Adı Teşhis Reaksiyonu Adı Kullanılan kısım Kök Herba Alkaloit Dragendorf Mayer Kardiyoaktif heterozit Keller- Kiliani Baljet Liebermann Saponozit - - Flavonozit % 10 luk NH 3 Bazik Kurşun Subasetat Sulu FeCl 3 Siyanidin Antosiyanozit Dilüe H 2 SO 4 Kurşun asetat NaOH - HCl Amil Alkol D.H 2 SO 4 - Amil Alkol Siyanogenetik Heterozit - - Tanen % 5 lik FeCl 3 Tuzlu Jelatin Bromlu Su Stiasny Antrakinon - - Kumarin

82 Uçucu yağ Teşhisi Materyal ve Metod kısmında da belirtildiği gibi uçucu yağ analizi için organoleptik kontrol yapılmış ve anatomik çalışmada salgı kanallarının tespiti dışında bir teşhis reaksiyonu uygulanmamıştır Kimyasal Çalışmaların Sonuçları Kimyasal çalışmalarda kullanılan olan ekstrelerin hazırlanışını ve elde edilen fraksiyonların miktarlarını gösteren şema aşağıdadır. 100 g Toz Edilmiş Herba g Metanol Ekstresi Metanol ekstraksiyonu (hareketli maserasyon) 500ml x 3 (8 er saat) Dispersiyon (MeOH:Su, 1:9) Fraksiyonlama CHCl 3 EtOAc BuOH 200 ml x ml x ml x 3 Kloroform Fraksiyonu 2.10 g Etilasetat Fraksiyonu 0.8 g Butanol Fraksiyonu 1.98g Şema F. platycarpa toprak üstü kısmına uygulanan ekstraksiyon şeması

83 67 Aynı ekstraksiyon F. platycarpa nın kökleri için de uygulanmış olup aşağıda ekstraksiyon şeması yer almaktadır. 100 g Toz Edilmiş Kuru Kök 7.77 g Metanol Ekstresi Metanol ekstraksiyonu (hareketli maserasyon) 500ml x 3 (8 er saat) Dispersiyon (MeOH:Su, 1:9) Fraksiyonlama CHCl 3 EtOAc BuOH 200 ml x3 200 ml x ml x 3 Kloroform Fraksiyonu 1.87 g Etilasetat Fraksiyonu 0.32 g Butanol Fraksiyonu 1.25 g Şema F. platycarpa kökleri üzerinde uygulanan ekstraksiyon şeması İTK çalışmalarında kök-herba kloroform ve metanol ekstreleri, YBSK çalışmalarında ise kök metanol ekstresi kullanılmış olup, mikrobiyolojik çalışmalarda ise kök ve toprak üstü kısımların metanol, etil asetat, bütanol, kloroform liyofilize ekstre ve hekzan ekstresi kullanılmıştır.

84 İTK (İnce Tabaka Kromatografisi) Sonuçları YBSK çalışmasında kullanılacak standartların tesbiti amacıyla İTK çalışmaları yürütülmüş bu çalışmalarda değişik çözücü sistemleri denenmiştir. En iyi ayırım hegzan:etil asetat (6:4) çözücü sisteminde elde edilmiştir. Bu çalışmalarımız sırasında birçok kumarin türevi madde kullanılmıştır. Kromatogramlara bazı örnekler aşağıda verilmiştir. Kullanılan Çözücü Sistemi Hegzan: EtOAc (6:4) Belirteç: %10 H 2 SO 4 UV 365 nm 12- eflatun 13- eflatun 14- yeşilimsi-turuncu 18- kahve-siyah Krom.3. 1, F. platycarpa İ.T.K. kromatogram 12- Cniforin A 21- kök kloroform fraksiyonu 13- Cniforin B 22- herba kloroform fraksiyonu 14- İzopimpinellin 23- kök metanol ekstresi 18- Kumarin 24- herba metanol ekstresi İşlem sonunda 21 nolu ekstrede 6, 22 nolu ekstrede 6, 23 nolu ekstrede 7 ve 24 nolu ekstrede 7 leke oluştu. Standartlarla aynı yerde çıkan lekelerde ise renkler uyum göstermemiştir ve 14 nolu standartımız safsızlık içermektedir.

85 69 Kullanılan Solvan Sistemi Hegzan: EtOAc (6:4) Belirteç: %10 H 2 SO 4 UV 365 nm 7- pembemsi-kahve 8- yeşilimsi-mavi 9- eflatun 11- eflatun Krom.3. 2, F. platycarpa İ.T.K. kromatogram 7- β-sitoserol 21- kök kloroform fraksiyonu 8- İzoimperatorin 22- herba kloroform fraksiyonu 9- D- Asetil kolumbianetin 23- kök metanol ekstresi 11- Kolumbianetin 24- herba metanol ekstresi İşlem sonunda 21 nolu ekstrede 6, 22 nolu ekstrede 6, 23 nolu ekstrede 7 ve 24 nolu ekstrede 7 leke oluştu. Standartlarla aynı yerde çıkan lekelerde ise renkler uyum göstermemiştir ve sadece 8 nolu leke öncelikle kök ekstreleriyle aynı renkte olup (UV 365 nm de) belirteç kullanımı ve ısıtma işlemi sonunda renk kök ekstreleriyle farklılaşmıştır.

86 70 Kullanılan Solvan Sistemi Hegzan: EtOAc (6:4) Belirteç: %10 H 2 SO 4 UV 365 nm 2- koyu kahve 3- eflatun 4- eflatun Krom.3. 3, F. platycarpa İ.T.K. kromatogram 2- Şibuyanetin 21- kök kloroform fraksiyonu 3- Felamedin 22- herba kloroform fraksiyonu 4- Prantşimgin 23- kök metanol ekstresi 24- herba metanol ekstresi İşlem sonunda 21 nolu ekstrede 6, 22 nolu ekstrede 6, 23 nolu ekstrede 7 ve 24 nolu ekstrede 7 leke oluştu. Prantşimginle aynı yerde çıkan lekemiz aynı renkte olup ısıtma sonucunda oluşan renklerimiz de birbiriyle uyumlu olmuştur. Bütün bu denemelerimiz sonucunda toplam 18 standart madde denenmiş bu standartlardan izopimpinellin ve ksantotoksinin safsızlık içerdiği tesbit edilmiştir. Coşkunin, bergapten, aknidomisid, edultin, imperatorin ve ostol ile yaptığımız denemelerde ise ya standardımız çözücü sistemimizde yürümemiş ya da elimizde çok az miktarda bulunduğundan kromatogramlarda leke elde edilememiştir. Bu çalışmamız sonucunda prantşimgin isimli kumarin türevi bileşiği YBSK da incelenmesi uygun bulunmuştur.

87 YBSK- Miktar Tayinleri Çalışmamız sırasında major madde olarak Prantşimgin görüldüğünden miktar tayininin yapılmasına karar verilmiştir. Kromatogram 3. 4, F.platycarpa kök metanol ekstresi YBSK kromatogramı (Çalışma koşulları deneysel kısımda verilmiştir)

88 Kromatogram 3. 5, Prantşimgin YBSK kromatogramı (Çalışma koşulları deneysel kısımda verilmiştir) 72

89 Kromatogram 3. 6, F.platycarpa kök metanol ekstresi + Prantşimgin karışımının YBSK kromatogramı (Çalışma koşulları deneysel kısımda verilmiştir) 73

90 Kromatogram 3. 7, F.platycarpa kök metanol ekstresi ortalama alan hesaplanmasında kullanılan ekstrelerden biri (Çalışma koşulları deneysel kısımda verilmiştir) 74

91 75 Şekil 3. 7, Prantşimgin için hazırlanan kalibrasyon eğrisi: Eğim: 2, (m) Y = mx + n Kesişim : -0, (n) r 2 : 0,99328 Y: Alan x: Konsantrasyon denklemine göre yapılan hesap sonucunda F. platycarpa kök metanol ekstresindeki prantşimgin konsantrasyonu aşağıda belirtilmiştir. Y = 2,787434x - 0,76683 Ekstre Alan Ortalaması (Y) : 45, 35 x = 16, µg/ml % miktar: 1,90 Standart madde için hazırlanan 4 adet dilüsyon sisteme 3 er kez enjekte edilerek bir kalibrasyon eğrisi çizildi. Prantşimgin dedektöre linear bir cevap vermiştir. Prantşimgin miktar tayini, etken madde tayini sırasında ve araştırılan kaynaklarda kumarin içeriği kökte daha yüksek oranda bulunduğundan tayinin yalnızca kök kısmında yapılması yeterli görülmüştür.

92 Antimikrobiyal Çalışmalara İlişkin Bulgular Antibakteriyel ve Antifungal Aktivite Sonuçları Bu çalışma F. platycarpa türünün toprak üstü ve toprak altı kısımlarında yapılmıştır. Her kısmın metanol ve hekzan ekstreleri hazırlanmış, sulu ekstreler ise liyofilize edilerek hazırlanmış, metanollü ekstreler ayrıca kloroform, etil asetat ve butanolle fraksiyonlanmış, fraksiyondan arta kalan artıklar da çalışmaya dahil edilmiştir.

93 77 Ölçülen inhibisyon zon çapları aşağıdaki tabloda verilmektedir. Tablo3. 2. Antimikrobiyal Aktivite Çalışması Sonucunda Oluşan İnhibisyon Zonları Numuneler A B C D E F. platycarpa toprak altı kısım MeOH CHCl 3 11 mm 12 mm EtOAc 9 mm 10 mm BuOH Artık n-hekzan Sulu Ekstre (Liyofilize) F. platycarpa toprak üstü kısım MeOH 10 mm 12 mm CHCl 3 12 mm 13 mm - 9 mm - EtOAc BuOH Artık n-hekzan 11 mm 11 mm Sulu Ekstre (Liyofilize) Standart Maddeler Ampisilin mm - Flukonazol mm Sefazolin 29 mm A: Staphylococcus aureus ATCC B: S. aureus ATCC (MRSA) C: Escherichia coli ATCC D: Enterococcus faecalis ATCC E: Candida albicans ATCC 10231

94 78 4. TARTIŞMA Bu çalışmada Ferulago platycarpa türünün morfolojik ve anatomik yapıları ayrıntılı olarak çalışılmış. Ayrıca türün toprak üstü ve toprak altı organlarından hazırlanan ekstrelerin kimyasal yapısı ve biyolojik aktiviteleri de incelenmiştir Morfolojik Çalışmalar Türün genel özellikleri Flora of Turkey de belirtilen özellikler açısından incelenmiştir. Ayrıca türe ait değişik organların fotoğrafları da çalışmaya eklenmiştir. Türü familya özellikleriyle kıyaslayacak olursak tek veya çok yıllık olabilen Umbelliferae familyasına ait türler arasında yer alan Ferulago platycarpa Boiss & Ball. çok yıllık bir bitkidir. Familya özelliklerine göre yapraklar basit veya parçalı olabilirken, türün yaprakları 2-3 pennat parçalı, pürüzlü, loblar linear ve tepesi batıcıdır. Familya da çiçek durumu genellikle bileşik şemsiye, başçık veya oldukça körelmiş simozdur. Türün çiçek durumu 10 dan fazla umbella ile panikula-yalancı şemsiyedir. Yine familya özelliklerine göre kostaların şekli ve mezokarplardaki salgı kanalı sayısı türlere göre farklı olabilmekte incelediğimiz türde salgı kanalları her iki tarafta 10 dan fazla sayıda (Davis, 1972). Familyada merikarplar genellikle karpofora bağlıdır, nadiren karpofora rastlanmamıştır. Türümüzde de karpofor bulunmaktadır. Morfolojik çalışmalar sonucunda incelenen kaynak çalışmalarına yakın sonuçlar elde edilmiştir Anatomik Çalışmalar Türün yaprak, gövde, pedisel, ışın, pedunkul ve meyvesinden alınan kesitlerin değişik büyütmelerdeki şematik çizimleri yapılmış olup karakteristik özellikleri belirlenmeye çalışılmıştır. Kesitlerin şematik ve anatomik fotoğrafları da çekilerek çizimlerle karşılaştırılması sağlanmıştır. Familya özelliklerine göre

95 79 gövde de salgı kanalları vardır, reçine yağ ve müsilaj içerir. F. platycarpa gövde anatomik yapısına baktığımızda kollenkima hücrelerinin içine gömülü olarak salgı kanalları mevcuttur. Özde de bol miktarda salgı kanalı vardır. Pedisel, pedunkul ve ışından alınan enine kesitlerde de salgı kanalları görülmüş fotoğraf ve çizimlerde gösterilmiştir. Pedunkulda ki iletim demetleri gövdeye göre daha az yer kaplamakta, pediselde iletim demetleri sklerenkima demetlerinin oluşturduğu halka içerisindedir. Işındaki iletim demetlerini sklerenkima demetleri kuşatmış durumda ve sklerenkima demetleri halka şeklindedir. Yine ışında kollenkima görülmemektedir. Yine meyvede de çok sayıda salgı kanalı mevcuttur. Çalışmamızda genel olarak familya özellikleri ve kaynaklarla uyumlu sonuçlar elde edilmiştir Teşhis Reaksiyonları Türün toprak üstü ve toprak altı kısımları üzerinde alkaloit, kardiyoaktif heterozit, saponozit, flavonozit, antosiyanozit, siyanogenetik heterozit, tanen, antrasen türevi heterozitler ve kumarinler için teşhis reaksiyonları uygulanmış bu maddelerin bulunup bulunmadığı incelenmiştir. Türün toprak üstü ve kökünden hazırlanan ekstreler %10 luk amonyak, kurşun subasetat, sulu FeCl 3 reaksiyonları ile pozitif sonuç vermiş olup siyanidin reaksiyonu herbada pozitif kökte negatif sonuç vermiştir. Bu da kökteki pozitif sonuçların flavonozitlerden değil de bileşimde bulunan diğer fenolik bileşiklerden ileri geldiğini düşündürmektedir. Siyanidin reaksiyonu flavonozitlerin spesifik teşhis reaksiyonu olduğundan kökte negatif herbada pozitif sonuç elde edilmiştir diyebiliriz. %5 lik FeCl3 damlatıldığında kökte ve herbada istenilen renk değişimi görülmüş, buna karşın Stiasny reaktifi negatif sonuç vermiştir. Yine aynı şekilde tuzlu jelâtin ve bromlu su ile muamele edildiğinde negatif sonuç elde edilmiştir. Burada Stiasny reaktifi ve tuzlu jelatin spesifik özellik taşıdığından kökte ve herbada negatif sonuç elde edilmiştir diyebiliriz. Kumarin

96 80 teşhisinde türün hem toprak üstü hem de toprak altı kısımlarında mavi-yeşil floresans görülmüş olup kökte bu durumun daha baskın olduğu tesbit edilmiştir. Türün çeşitli organlarından alınan enine kesitlerde salgı kanalları tespit edilmiş olup, bunun dışında uçucu yağ için ayrıca bir teşhis reaksiyonu uygulanmamıştır. Uygulanan tanıma reaksiyonları alkaloit, kardiyoaktif heterozit, saponozit, antosiyanozit, siyanogenetik heterozit ve antrasenozit için negatif sonuç vermiştir. Kumarinlerin Umbelliferae familyası bitkileri için spesifik bileşik olduğu yapılan kaynak taramaları sonucu bulunmuştur ve teşhis reaksiyonlarımızın sonucu da kaynaklarla uyumlu çıkmıştır (Erdurak, 2003) İTK Çalışmaları YBSK-Kalitatif ve Kantitatif analiz çalışmalarına başlanmadan önce İnce Tabaka Kromatografisi yöntemiyle ekstre ve fraksiyonlar incelenmiştir. Yapılan literatür çalışmaları esas alınarak değişik solvan sistemleri denenmiş, en iyi ayırımın elde edildiği karışım tespit edilmeye çalışılmıştır ve denenen bir çok sistem içerisinde en iyi ayırım Hegzan: Etilasetat (6:4) çözücü sisteminde elde edilmiştir. Bu çözücü sistemi de literatür çalışmalarıyla uyumlu olmuştur (Erdurak, 2003) YBSK-Kalitatif ve Kantitatif Analiz Ferulago platycarpa toprak altı kısımlarından elde edilen metanol ekstresi bazı kumarin standartları kullanılarak ekstre standart ilave yöntemi ile incelenmiştir. Buna dayanarak kromatogramlarda maddelerin bağıl tutuş zamanları ile pik

97 81 alanı artışları dikkate alınarak yorum yapılmıştır. Metanol ekstresiyle ilgili sonuçlara bakıldığı zaman, ekstre standart ilave yöntemi sonucu Prantşimgin e ait piklerde alan artışı tesbit edilmiştir. Bu işlem en az 5 defa tekrarlanmış olup her seferinde aynı sonuç elde edilmiştir. Miktar tayini eksternal standart yöntemi ile yapılmış olup Prantşimgin için kalibrasyon eğrisi çizilmiştir (Şekil 3.8). Böylece metanol ekstresinde elimizde bulunan standartlara göre Prantşimgin maddesinin major bileşen olarak bulunduğu ve kantitatif çalışmalar sonucunda da bu maddenin % 1, 90 gibi diğer literatürlerde ki sonuçlara göre daha yüksek bir oranda bulunduğu ortaya konmuştur (Erdurak, 2003) Antimikrobiyal Aktivite Çalışmaları Antibakteriyel ve Antifungal Aktivite F. platycarpa türünün toprak üstü ve toprak altı kısımlarının çeşitli ekstre ve fraksiyonlarının etkileri incelenmiş olup, örneğin kök kloroform ve kök etilasetat ekstrelerinin Gram (+) Staphylococcus aureus (ATCC 25923), Staphylococcus aureus ATCC (MRSA) suşlarına karşı etkili olduğu görülmüş, toprak üstü kısımlarda ise kloroform ekstresinde daha kuvvetli etki görülürken etilasetat ekstresinde bu iki suşa karşı etki görülmemiştir. Fakat herbada ayrıca metanol ve hekzan ekstrelerinde de bu suşlara karşı etki görülmüştür. Ayrıca gram(+) bir suş olan Enterococcus faecalis (ATCC 29212) e karşı toprak üstü kısımlardan elde edilen kloroform ekstresinin etkisi saptanmıştır. Bu etkiye toprak altı kısımdan elde edilen ekstrelerde rastlanmamıştır. Escherichia coli (ATCC 25922) gibi gram (-) olan bir suşa karşı kökte ve herbada herhangi bir etki görülmemiştir. Aynı şekilde Candida albicans (ATCC 10231) suşuna karşı da kök ve herba ekstrelerinde bir etkiye rastlanmamıştır. Gram (-) suşlar ve mayalara karşı olan etkisizlik kaynaklarla uyum göstermiş Gram (+) suşlara karşı görülen etki ise eldeki kaynaklara oranla biraz daha yüksek oranda bulunmuştur (Erdurak, 2003).

98 82 5. SONUÇ VE ÖNERİLER Yapılan morfolojik çalışmalarda türün genel özellikleri Flora of Turkey de belirtilen özellikler açısından incelenmiştir. Türe ait değişik organların morfolojik fotoğrafları çalışmaya eklenmiştir. Morfolojik ve anatomik çalışmalar sonucunda literatür bulgularına yakın sonuçlar elde edilmiştir. Gövde, ışın, pedisel, pedunkul ve meyveden alınan enine kesitlerde salgı kanalları görülmüştür. Teşhis reaksiyonlarına bakılınca flavonozitlerin teşhisinde siyanidin reaksiyonu spesifik özellik gösterdiğinden kökte negatif, herbada pozitif sonuç elde edilmiştir. Tanen teşhisinde ise Stiasny reaksiyonu ve tuzlu jelatin spesifik özellik taşıdığından kökte ve herbada negatif sonuç elde edilmiştir. Kumarin teşhisinde ise literatür bilgileriyle tam uyumlu olarak kök ve herbada mavi-yeşil renkte kuvvetli floresans görülmüş ve bu floresans kökte daha yoğun olarak ortaya çıkmıştır. Uçucu yağ için ayrıca bir teşhis reaksiyonu uygulanmamış olup türün çeşitli organlarında alınmış olan enine kesitlerde salgı kanallarının varlığı fotoğraf ve çizimlerle ortaya konmuştur. Bunun dışında uygulanan tanıma reaksiyonlarında (alkaloit, kardiyoaktif heterozit, saponozit, antosiyanozit, siyanogenetik heterozit ve antrasenozit ) negatif sonuçlar elde edilmiştir. İTK çalışmaları sonucunda Hegzan: Etilasetat (6:4) solvan sisteminde en iyi ayırım sağlanmış olup major bileşen olarak YBSK da çalışmış olduğumuz Prantşimgin maddesi kromatogramlarda büyük lekeler şeklinde ortaya çıkmıştır (Krom.3.3).

99 83 YBSK-Kalitatif ve Kantitatif analiz çalışmaları sonucunda metanol ekstresinde Prantşimgin ekstre standart ilave yöntemiyle çalışılmış, piklerdeki alan büyümesi dikkate alınarak ekstredeki ana bileşen olarak varlığı ortaya konulmuştur. Erdurak (2003) ın yaptığı çalışma sonucunda F. isaurica nın kökünde % 1,17, F. syriaca nın kökünde ise % 0,91 oranında Prantşimgin bulunmuştur. Bizim yaptığımız kantitatif çalışma sonucunda ise kök metanol ekstremizde % 1,90 gibi Erdurak ın yapmış olduğu çalışmaya göre daha yüksek bir oranda Prantşimgin varlığı saptanmıştır. Türün toprak üstü ve toprak altı organlarından hazırlanan çeşitli ekstre ve fraksiyonlarda antimikrobiyal etki incelenmiştir. Kök kloroform ve etilasetat ekstrelerinde Gram (+) Staphylococcus aureus (ATCC 25923), Staphylococcus aureus ATCC (MRSA) suşlarına karşı etki görülmüş, toprak üstü kısımlarda kloroform ekstresinde daha kuvvetli etki görülürken, etilasetat ekstresinde bu iki suşa karşı etki görülmemiştir. Fakat herba da ayrıca metanol ve hekzan ekstrelerinde de bu suşlara karşı etki görülmüştür. Ayrıca gram(+) bir suş olan Enterococcus faecalis (ATCC 29212) e karşı toprak üstü kısımlardan elde edilen kloroform ekstresinin etkisi saptanmıştır. Bu etkiye toprak altı kısımdan elde edilen ekstrelerde rastlanmamıştır. Gram (-) bir suş olan Escherichia coli (ATCC 25922) ve bir maya olan Candida albicans suşuna karşı kök ve toprak üstü kısımda herhangi bir aktivite gözlenmemiştir. Gram (-) suşlar ve mayalara karşı olan etkisizlik literatürlerle uyum göstermiş Gram (+) suşlara karşı görülen etki ise eldeki literatürlere oranla biraz daha yüksek oranda bulunmuştur. Ferulago platycarpa yüksek oranda Prantşimgin taşımaktadır. Bu nedenle bunun üzerinde bilinen biyolojik aktiviteler için çalışma yapılmalıdır.

100 84 Antimikrobiyal çalışma Prantşimgin üzerinde de yapılmalıdır. Uçucu yağ üzerinde henüz bir çalışma yapılmamıştır. Bu nedenle böyle bir çalışma yapılmalıdır. Bitkinin meyvelerinde ve toprak üstü kısımlarında Prantşimgin miktar tayini üzerine bir çalışma yapılması da uygun olacaktır. Bitkiden hazırlanan değişik ekstreler ve bundan izole edilen maddelerin erektil doku fonksiyonu üzerindeki etkileri de incelenmelidir.

101 85 ÖZET Ferulago platycarpa Boiss.&Bal. (Umbelliferae) Üzerinde Farmasötik Botanik Yönünden Araştırmalar Çalışmamızın amacı Ferulago platycarpa türünün farmasötik botanik ve fitokimyasal açıdan incelenmesidir. Bu amaçla türün morfolojik ve anatomik özellikleri incelenmiş, bunlarla ilgili bulguları iyi bir biçimde ortaya koyabilmek için renkli fotoğraflar çekilmiş ve elle yapılan çizimler de teze konulmuştur. Türün toprak üstü ve toprak altı kısımları ana etken madde grupları açısından incelenmiştir. Alkaloit, kardiyoaktif heterozit, saponozit, antosiyanozit, siyanogenetik heterozit, antrasenozit, tanen varlığına rastlanmamıştır. Flavonozitlere ise toprak üstü kısımda rastlanırken toprak altı kısımda rastlanmamıştır. Kumarinlere bitkimizin toprak altı ve toprak üstü kısımlarında yüksek oranda rastlanmıştır. Uçucu yağlar için ayrıca çalışma yapılmamış fakat anatomik çalışmalarda salgı kanalları gözlenmiştir. Türün toprak üstü ve toprak altı kısımlarından metanol ile hazırlanan ekstrelerin kumarin içerikleri İTK ve YBSK yöntemleri ile incelenmiştir. Metanol ekstresinde major bileşik olarak Prantşimgin tespit edilmiştir (%1,90). Toprak üstü ve toprak altı kısımlarından farklı çözücülerle hazırlanan ekstreler antibakteriyel ve antifungal aktiviteleri açısından incelenmiştir. Gram (+) bakterilere karşı etki bulunmuş fakat Gram (-) bakteri ve mantarlara karşı etki görülmemiştir. Anahtar Kelimeler: Ferulago platycarpa (Umbelliferae), Kumarin, YBSK, Morfolojik, Anatomik, Antimikrobiyal.

102 86 SUMMARY Pharmaceutical Botanical Investigations on Ferulago platycarpa Boiss.&Bal. (Umbelliferae) We aimed to conduct phytochemical and pharmaceutical botanical investigations on Ferulago platycarpa. The morphological and anatomical characteristics of this species were examined and in order to demonstrate the findings related to these, coloured photographs and drawings by hand were also included in the thesis. Aerial and underground parts were investigated for their main active compounds. Alkaloids, cardioactive heteroside, saponoside, anthociyanoside, ciyanogenetic heteroside, anthracenoside and tannins were not found. Flavonosides were found to be present in aerial parts; but not in underground parts. The amount of coumarins were found to be high both in aerial and underground parts. Though essential oil was not obtained within this study, vittae were observed to be present nevertheless. Aerial and underground parts were extracted with methanol. From the methanol extract, Pranthchimgin was determined as the major compound by means of TLC and HPLC (%1,90). In addition, extracts of the aerial and underground parts, prepared with different solvents were investigated for their antibacterial and antifungal activities. Extracts were effective against Gram (+) bacteries but weren t effective against Gram (-) bacterie and fungus. Key Words: Ferulago platycarpa (Umbelliferae), Coumarin, HPLC, Morphological, Anatomical, Antimicrobial.

103 87 KAYNAKLAR AKALIN, E. (1999). Türkiye nin Batısında yetişen Ferulago Türleri Üzerinde Taksonomik Araştırmalar. Doktora Tezi. İstanbul Üniversitesi Eczacılık Fakültesi, İstanbul. AKALIN, E., PİMENOV G.M. (2004) Ferulago trojana (Umbelliferae), a new species from western Turkey. Bot. J. Linn. Soc., 2004, 146, ANDRIANOVA, V. B., SKLYAR, YU. E., PIMENOV, M.G. (1975). Coumarins of Ferulago turcomanica roots. Khim. Prir. Soedin. 11 (4): 514. BARBAGALLO, C., SAVOCA, F., MELI, R. (1992). Preliminary screening of Ferulago nodosa. Rivista Italiana EPPOS. 3 (7): BAŞER, K. H. C. (2002). Aromatic biodiversity among the flowering plant taxa of Turkey. Pure Appl. Chem. 74 (4): BAŞER, K. H. C., KOYUNCU, M., VURAL, M. (1998). Composition of the essential oil of Ferulago trahchycarpa (Fenzl) Boiss. JEOR. 10: BAŞER, K. H. C., DEMİRCİ, B., ÖZEK, T., AKALIN, E., ÖZHATAY, N. (2002a). Micro-distilled volatile compounds from Ferulago species growing in Western Turkey. Pharm. Biol.. 40 (6): BAŞER, K. H. C., DEMİRCİ, B., DEMİRCİ, F., HASHIMOTO, T., ASAKAWA, Y., NOMA, Y. (2002b). Ferulagone: A new monoterpene ester from Ferulago thirkeana essential oil. Planta Med. 68: BAYTOP, T. (1999). Türkiye de Bitkilerle Tedavi Geçmişten Bugüne. 2. Baskı. İstanbul, Türkiye: Nobel Tıp Basımevi. s.: BHATNAGAR, J.K., HANDA, S. S. (1968). Thin layer chromatographic studies of volatile oils from common Umbelliferous fruits during growth. Research Bulletin of the Panjab University. 19 (3-4): CHALCHAT, J. C., GARRY, R. PH., GORUNOVIC, M. S., BOGAVAC, P. M. (1992). Composition of the essential oil of Ferulago sylvatica (Besser) Reichenb. (Apiaceae). Pharmazie 47: ÇUBUKÇU, B. (1992). Analitik Farmakognozi: Bitkisel Drogların Kalitatif Fizikokimyasal Analizleri. 2. Baskı. İstanbul, Türkiye: İstanbul Üniversitesi Basımevi ve Film Merkezi (Üniversite Yayın No: 3710, Fakülte Yayın No: 62).

104 88 DAVIS, P. H. (1972). Flora of Turkey and the East Aegean Islands Volume 4. Edinburgh, UK: Edinburgh University Press. DAVIS, P. H., MİLL, R.R, TAN, K.(1988) Flora of Turkey and the East Aegean Islands Volume 10. Edinburgh, UK: Edinburgh University Press. DEMETZOS, C., PERDETZOGLU, D., GAZOULİ, M., TAN, K., ECONOMAKİS, C. (2000). Chemical analysis and antimicrobial studies on three species of Ferulago from Greece. Planta Med. 66: DEMİRCİ, F., İŞCAN, G., GÜVEN, K., KIRIMER, N., DEMİRCİ, B., BAŞER, K. H. C. (2000). Antimicrobial activities of Ferulago essential oils. Zeitschrift für Naturforschung. C, 55: DE PASCUAL, T., JİMÉNEZ, B., CORRALES, B., GRANDE, M. (1979). Coumarins from Ferulago granatensis group: isovaleryl marmesin. Anales de Quimica. 75 (2): DOĞANCA, S., ULUBELEN, A., TUZLACI, E. (1991). 1-acetylhydroquinone 4-galactoside from Ferulago aucheri. Phytochem. 30 (8): DOĞANCA, S., GÜRKAN, E., HIRLAK, F., TÜZÜN, O. T., TUZLACI, E. (1997). Cytotoxicity assay of some Ferulago aucheri extractives using Artemia Salina (Brine shrimp). Fit. 58 (1): 80. EKİM, T., KOYUNCU, M., VURAL, M., DUMAN, H., AYTAÇ, Z., ADIGÜZEL, N. (2000) Türkiye Bitkileri Kırmızı Kitabı (Eğreltiler ve Tohumlu Bitkiler). [Türkiye Tabiatını Koruma Derneği ve Van 100. Yıl Üniversitesi işbirliğiyle] Barışcan Ofset: Ankara. s.: 2 EL-THAHER, T. S., MATALKA, K. Z., TAHA H. A., BADWAN A. A. (2001) Ferula hermonis 'zallouh' and enhancing erectile function in rats: efficacy and toxicity study. Int. J. Impot. Res. 13 (4): ERDURAK, C.S. (2003), Ferulago isaurica Peşmen. ve F.syriaca Boiss. türleri üzerinde araştırmalar. Doktora Tezi. Ankara Üniversitesi Eczacılık Fakültesi, Ankara. FLORYA, V. N., KRETSU, L. G., MALINA, N. G. (1984). Metabolites of wild growing plant species in Moldavia. Biologicheskie i Khimicheskie Nauki. 5: GÜNER, A., ÖZHATAY, N., EKİM, T., BAŞER K.H.C., (2000). Flora of Turkey and the East Aegean Islands Volume 11. Edinburgh, UK: Edinburgh University Press. GÜRBÜZ, İ., ERDURAK,C.S., COŞKUN, M., YEŞİLADA, E. (2004). Antı-Ulcerogenıc Actıvıty of Ferulago isaurıca and F.syrıaca Growing In Turkey. Turkısh J.Pharm.Sci. 1(1): 47-53,

105 89 GÜRKAN, E., TÜZÜN, O. T., HIRLAK, F., DOĞANCA, S. (1995). The Brine shrimp (Artemia Salina) lethality of some Feulago species. İstanbul Eczacılık Fakültesi Mecmuası. 31: HADİDİ, K. A., ABURJAİ, T., BATTAH, A. K. (2003). A comparative study of Ferula hermonis root extracts and sildenafil on copulatory behaviour of male rats. Fit. 74: HEYWOOD, V. H. (1979). Flowering Plants of the World. Oxford, UK: Oxford University Press. p.: JAIN, P. C., WATSON, W. H. (1986). rel-(1ar,2r,4ar,7s,7ar,7br)-decahydro-7- hydroxy-1,1,7-trimethyl-4-methylene-1h cycloprop [e] azulen-2-yl benzoate. Acta Crystallographica, Section C: Crystal Structure Communications. 42: JIMÉNEZ, B., GRANDE, M. C., ANAYA, J., TORRES, P., GRANDE, M. (2000). Coumarins from Ferulago capillaris and F. brachyloba. Phytochem. 53: JYOTI, M. (1994). Coumarins from flowers of Ferulago sylvatica. Indian Journal of Natural Products. 10 (1): JYOTI, M., ASSENOV, IV. (1995). Phytochemical studies on Ferulago sylvatica. Fit. 66 (1): KAMINSKI, B., GLOWNIAK, K., MAJEWSKA, A., PETKOWİCZ, J., SZANİWSKA-DEKUNDY, D. (1978). Search for coumarin compounds in fruits and seeds. I. Fruit of the family Umbelliferae-Apiaceae. Farmacja Polska. 34 (1): KARRYEV, M. O., ARTEM EVA, M. V., MESHCHERYAKOV, A. A., ROZHKOVA, L. I. (1981). Content of biologically active compounds in useful plants of Turkmenia. Ser. Biol. Nauk. 4: KAZARYAN, E. S., (1959). Pirvaz, Ferulago setifolia (F. pauciflora), is a valuable plant as food and provision. Biol. i Sel skokhoz.nauki. 12 (3): KOZOVSKA, B., ZHELEVA, A., PEEV, M. (1983). Natural coumarins: Part XI.Coumarins in Ferulago sylvatica (Bess) Reichb. Umbelliferae. Farmatsiya (Sofia). 33 (1): KÖKSAL, E. P. (1999). Ferulago thirkeana (Boiss.) Boiss. Bitkisi Üzerinde Farmakognozik Araştırmalar. Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Eczacılık Fakültesi, İstanbul. MİSKİ, M., MOUBASHER, H. A., MABRY, T. J. (1990). Sesquiterpene aryl esters from Ferulago antiochia. Phytochem. 29 (3): MURRAY, D., R., H., MÉNDEZ, J., BROWN, S. A. (1982). The Natural Coumarins, Occurence, Chemistry and Biochemistry. UK: John Wiley & Sons Ltd, p. : 100.

106 90 O KENNEDY, R., THORNES, R.D., (1997) Coumarins, Biology, Aplications and Mode of Action. UK: John Wiley & Sons Ltd, p. : OGNYANOV, I., BOTCHEVA, D. (1967). Natural coumarins. I. Felamedin (benzoyl marmesin). Zeitscrift fuer Naturforschung, Teil B: Anorganische Chemie, Organische Chemie, Biochemie, Biophysik, Biologie. 22 (11): OGNYANOV, I., BOTCHEVA, D. (1969). II: Coumarins in Ferulago meioides (L.) Boiss. Planta Med. 17 (1): OJALA, T. (2001).Biological Screening of Plant Coumarins. Academic Dissertation.Division of Pharmacognosy, Department of Pharmacy, Faculty of Science, University of Helsinki. ÖNDERSEV, D.V., (2001). Ferulago confusa Velen. Bitkisi üzerinde farmakognozik araştırmalar. Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Eczacılık Fakültesi, İstanbul. ÖNDERSEV, D. V., KABASAKAL, L., GÜRKAN, E., TUZLACI, E. (2003). Analgesic, antipyretic and antiinflammatory activities of Ferulago confusa fruit extract. 7 th Internatioal Symposium on Pharmaceutical Sciences, Proceedings and Abstracts, June, 2003, Ankara, Turkey. p.: 209. ÖZHATAY, N., AKALIN, E. (1997). Üç yakın tıbbi cinsin ayırt edici morfolojik özellikleri: Peucedanum, Ferula, Ferulago. XI. Bitkisel İlaç Hammaddeleri Toplantısı Mayıs 1996 Bildiri Kitabı. Ankara, Turkey: A. Ü. Basımevi, s.: ÖZHATAY, N., AKALIN, E. (2000). A new species of Ferulago W. Koch (Umbelliferae) from north-west Turkey. Bot. J. Linn. Soc.,133: ÖZHATAY, N., AKALIN, E. (2001). A chemotaxonomic study on the genus Ferulago sect. Humiles (Umbelliferae) 3 rd IUPAC International Conference on Biodiversity (ICOB-3). Antalya, Turkey, 3-8 November 2001, p.: 89. PATRİCK R. M., ELLEN J. B., MİCHAEL A. P., FRED C. T., ROBERT H. Y.(1999) Manual of Clinical Microbiology (7 th edition) PİMENOV, M.G., LEONOV, M.V., (1993) The Genera of The Umbelliferae, A Nomenclatur, Royal Botanic Gardens Kew. RANJBARI, A. R., GHORBANI, G. R., BASIRI, M., SADEGHIAN, M., RASTI, M. (1998). Mineral status of range plants for grazing ruminants in semi-arid areas of Isafahan Province. Iran Agricultural Research. 17 (2): ROBBERS, J. E., SPEEDIE, M. K., TYLER, V. E. (1996). Pharmacognosy and Pharmacobiotechnoloy. Baltimore, USA: Williams & Wilkins, p.: 135.

107 91 RUBERTO, G., CANNIZZO. S. (1994). Chemical constituents of Ferulago nodosa. J. Nat. Prod. 57 (12): RUSTAIYAN, A., YARI, M., MASOUDI, S., AGHJANI, Z. (1999). Chemical constituents of the essential oil of Ferulago contracta Boiss. et Hausskn., a species endemic to Iran. JEOR. 11: RUSTAIYAN, A., SEDAGHAT, S., ARIJAN, K., KHOSSRAVI, M., MASOUDI, S. (2002). Composition of the essential oil of Ferulago angulata (Schlecht.) Boiss. from Iran. JEOR. 14 (6): SAYA, Ö. (1985). Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerinin Ferula L. ve Ferulago W. Koch Türlerinin Morfolojik Revizyonu, TBAG Proje No: 551, s.: 42. SAYA, Ö., MİSKİ, M. (1985). A new Ferulago (Apiaceae) species from Turkey. Plant Syst. Evol. 151: SERKEROV, S. V., KAGRAMANOV, A. A., ABBASOV, R. M. (1976). Coumarins of Ferulago turcomanica. Khim. Prir. Soedin. 1: 94. SOLANAS, J. L., CRESPO, M. B., MARTIN, G. (2000). A new Spanish species of Ferulago Koch (Apiaceae). Anales Jard. Bot. Madrid. 58 (1): TANKER, N., KOYUNCU M., COŞKUN, M., İLİSULU F., SEZİK, G. (1985) Ermenek-Mut- Gülnar Yöresini Tıbbi Bitkileri ve Ana Etken Maddelerinin Saptanması II. Leguminosae Familyası. Doğa Bilim Dergisi Seri C, 9(1), TANKER, M., TANKER, N. (1998) Farmakognozi Cilt 1. Ankara, Türkiye: Ankara Üniversitesi Basımevi ( A.Ü. Ecz. Fak. Yayınları No:66). s.: TANKER, M., ŞARER, E., ATASÜ, E., ÖZKAL, N., KURUCU, S., (1986). Farmakognozi Uygulama Örnekleri. Ankara, Türkiye: Ankara Üniversitesi Basımevi. TOMKOVICH, L. P., PIMENOV, M. G. (1978). Variability in European part of the USSR and taxonomy of Ferulago galbanifera (Miller) Koch. Biol. Nauki (Sci. Rep. High. School, (Moscow). 10: TOMKOVICH, L. P., PIMENOV, M. G. (1981). The distribution and ecological peculiarities of species of the genus Ferulago Koch in the USSR. Bull. Soc. Nat. Mosc. Div. Biol. 86 (1): TOMKOVICH, L. P., PIMENOV, M. G. (1982a). The fruit structure of the representatives of the genus Ferulago (Umbelliferae) and its taxonomical significance. Bull. Main. Bot. Gard. 124: TOMKOVICH, L. P., PIMENOV, M. G. (1982b). The petiolar structure of the representatives of the genus Ferulago (Umbelliferae) and its taxonomical significance. Bull. Main. Bot. Gard. 126:

108 92 TOMKOVICH, L. P., PIMENOV, M. G. (1987). Polythetic classification of the genus Ferulago (Umbelliferae). Bot. Zhurn. 72 (7): UĞUR, M. Ş., GÜRKAN, E., KÖKSAL, E. P., TUZLACI, E. (1998). Cytotoxicity assay and fibrinolytic evaluation of Heracleum sphondylium and Ferulago thirkeana. Fit. 69 (4):

109 93 ÖZGEÇMİŞ Bireysel Bilgiler Adı: Erdoğan Soyadı: Şatır Doğum Yeri ve Tarihi: Çorum- 20/06/1980 Uyruğu: T.C. Medeni Durumu: Bekar Askerlik Durumu: Tecilli İletişim Adresi ve Telefonu: Şafaktepe Mah. Güzeltepe Sok. No: 27/11 Mamak /ANKARA Eğitim Ankara Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Çorum Atatürk Lisesi Çorum Bahçelievler Ortaokulu Çorum Gazipaşa İlkokulu Çorum Ertuğrul Köyü İlkokulu Ünvanları Eczacı Mesleki Deneyimi

110 94 Yaz dönemi eczane stajları ( , , ) Türk Eczacılar Birliği Reçete Kontrol Ünitesi Bilimsel Etkinlikleri SEM kolon semineri SEM UPLC semineri Çeşitli fakülte seminerleri Diğer Bilgiler Kolon semineri sertifikası UPLC semineri sertifikası

111

112

113

114

115

116

117

118

119

120

121

122

123

124

125

126

127

128

129

130