Bilgi Erişim Sorunu. Yaşar Tonta. Hacettepe Üniversitesi yunus.hacettepe.edu.tr/~tonta/ BBY163 Bilgi Yönetimi Kavramları

Transkript

1 Bilgi Erişim Sorunu Yaşar Tonta Hacettepe Üniversitesi yunus.hacettepe.edu.tr/~tonta/ BBY163 Bilgi Yönetimi Kavramları 1

2 Plan Bilgi artışı Bilgi erişim sorunu Tanım Bilgi erişim sistemlerinin mantıksal yapısı Erişim kuralları Performans ölçümleri Bilgi erişim ve Internet 2

3 Bilgi Toplumuna Giden Yol Güç Süre (yıl) Tarım Devrimi insan 1000 Sanayi Devrimi makine 300 Bilgi Devrimi bilgi 100 Toffler (1981) 3

4 Bilginin Değişen Rolü Tarım Toplumunda bilgi sorun çözmede yardımcı olan kritik bir girdi idi Sanayi Toplumunda ticari bir ürün, en temel ekonomik kaynak, kalkınmanın can damarı haline gelen bilgi çözümün kendisi oldu. Bilgi Toplumunda ise yaratılabilecek, iletilebilecek, depolanabilecek sınırsız bilgi giderek bir sorun haline gelmeye başladı. ( 4

5 Bilgi Miktarı 5,4 Exabyte (milyar x milyar byte: 54 milyar Economist dergisinin içeriğine eşit) ABD de her yıl 80 milyar fotoğraf çekiliyor 2 milyar röntgen filmi çekiliyor Günde 610 milyar e-posta mesajı gönderiliyor Her yıl 15 trilyon sayfa yazıcılardan çıktı alınıyor 5

6 Bilgi Patlaması

7 5 Exabayt 161 Exabayt 7

8 Bilgi Erişim Tanımı bilgi toplama, sınıflama, kataloglama, depolama, büyük miktardaki verilerden arama yapma ve bu verilerden istenen bilgiyi üretme (veya gösterme) tekniği ve süreci 8

9 Bilgi Erişimin Entellektüel Temelleri Sistem felsefesi Bilim felsefesi Dil felsefesi 9

10 Dil Felsefesi ve Bilgi Erişim Bilgi düzenleme ve bilgi erişim de dil kullanımının özel bir türü Sistematik dizinleme (J. Otto Kaiser) Dilbilimsel yapılar Sözdağarı Anlambilim Sözdizimi Kataloglama, sınıflama, dizinleme 10

11 Sınıflama Kuramı Sınıflama dile dayanıyor Dil belirsizlikler içeriyor Kavramlar üzerinde anlaşma sağlamak zor Domates meyve mi sebze mi? George Lakoff, Women, Fire and Dangerous Things Alternatif tıp hangi konuya girer? Felsefe? Din? Sağlık ve tıp? 11

12 Bilgi Erişimin Temel İkilemi Hakkında bilgi bulmak için bilmediğin bir şeyi tanımlama gereği (Hjerrpe) 12

13 Bilgi Keşfetme, Tanımlama, Düzenleme ve Erişim Keşfetme Tanımlama Keşfetme Tanımlama Düzenleme Düzenleme Erişim Erişim 13

14 Belge Erişim Sisteminin Mantıksal Düzenlemesi Belgeler Kullanıcılar Dizinleme Gömü - Sözlük Sorgu formülasyonu Dizin tutanakları Erişim kuralı Formel sorgu cümlesi Kaynak: Maron,

15 İdeal Bilgi Erişim Sistemi İlgili belgelerin tümüne ve salt ilgili belgelere erişim sağlamalı İlgililik kavramı Nesnel ilgililik Öznel ilgililik Birbirine benzeyen bilgileri bir araya getirmek, benzemeyenleri ayırmak 15

16 Bilgi Erişim Performansı ERİŞİLEN ERİŞİLE -MEYEN İLGİLİ İLGİSİZ x u n 1 v y N v u y n 2 İLGİLİ x ERİŞİLEN Duyarlık = x / n 1 Erişilen ilgili belgelerin erişilen tüm belgelere oranı Anma = x / n2 Erişilen ilgili belgelerin tüm ilgili belgelere oranı Posa = u / u + y Erişilen ilgisiz belgelerin tüm ilgisiz belgelere oranı Genellik = n2 / N Tüm dermedeki ilgili belgelerin oranı 16

17 Internet Zaman ve mekân engelinin ortadan kalkması Bilgi kaynaklarına ve hizmetlerine günde 24 saat haftada 7 gün uzaktan erişim Anında memnuniyet 17

18 Bilgi Erişim ve Internet... Yangın hortumundan su içmek Dijital belgeler : devingen, sınırları belirsiz, kendi kendini değiştirebilen belge Dizinleme ve bilgi erişim teknikleri yetersiz Erişim doğrusal ve hantal İnsan beyninde ise dizinleme ve erişim bağıntılı Acaba yakın gelecekte taklit edilebilir mi? Ses, koku, vs. bilgisine erişim? Beyin dışında kayıtlı bilgiler insanın düşünme ve sorun çözme gücünün bir parçası haline getirilebilir mi? 18

19 Yetersizlik Aksiyomları I Bir bilgi ihtiyacı bağlamdan bağımsız olarak ifade edilemez. Bir makineye bir soruyu uygun arama terimlerine çevirmesini öğretmek olanaksızdır. Bir belgenin ilgili olup olmaması görülen diğer belgelere bağlıdır. Bütün ilgili belgelerin bulunup bulunmadığını doğrulamak asla mümkün değildir. Makineler anlamı tanıyamaz -> entellektüel dizinleme kadar başarılı değildir, vs. 19

20 Yetersizlik Aksiyomları II Sözcük sıklığı istatistikleri ne anlamı temsil edebilir, ne de anlam yerine geçebilir. Bir bilgi erişim sisteminin bir tekrarlı süreci destekleme yeteneği insanlar tarafından sadece bir kez yapılan ilgililik değerlendirmesiyle değerlendirilemez. Ya sağlam ilgililik değerlendirmesi ya da çok etkili mekanik süreçlere sahip olabilirsiniz, ama ikisine birden asla. Yani, tutarlı bir şekilde etkin olan tamamen otomatik dizinleme ve erişim mümkün değildir. 20 Kaynak: Swanson, 1988

21 Bilgi Erişim Sorunu Yaşar Tonta Hacettepe Üniversitesi yunus.hacettepe.edu.tr/~tonta/ BBY163 Bilgi Yönetimi Kavramları 21