T.C. SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ BROİLER ALTLIĞI İLE BAZI BUĞDAYGİL YEM BİTKİLERİNİN SİLOLANMA OLANAKLARI

Transkript

1 T.C. SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ BROİLER ALTLIĞI İLE BAZI BUĞDAYGİL YEM BİTKİLERİNİN SİLOLANMA OLANAKLARI Elif ADIYAMAN Danışman: Doç. Dr. Veysel AYHAN YÜKSEK LİSANS TEZİ ZOOTEKNİ ANABİLİM DALI ISPARTA 2009

2 İÇİNDEKİLER Sayfa İÇİNDEKİLER......i ÖZET... ii ABSTRACT... iii TEŞEKKÜR... iv ÇİZELGELER DİZİNİ... v SİMGELER VE KISALTMALAR DİZİNİ... vi 1. GİRİŞ KAYNAK ÖZETLERİ Buğday, Arpa ve Tritikale Hasılları ile SorgumXSudan Otu Melezi nin Besin Madde İçeriği ve Silolanma Özellikleri Alternatif Bir Yem Kaynağı Olarak Broiler Altlığı ve Besin Madde İçeriği Broiler Altlığının Bazı Yem Kaynakları ile Silolanabilme Özellikleri MATERYAL VE YÖNTEM Materyal Yem Materyali Yöntem ARAŞTIRMA BULGULARI Broiler Altlığının Besin Madde İçeriğine İlişkin Bulgular Broiler Altlığı ile Silolanan Buğday Hasılı Silajının Besin Madde İçeriği ve Enerji Değerleri ile Silolanma Özelliklerine İlişkin Bulgular Broiler Altlığı ile Silolanan Arpa Hasılı Silajının Besin Madde İçeriği ve Enerji Değerleri ile Silolanma Özelliklerine İlişkin Bulgular Broiler Altlığı ile Silolanan Tritikale Hasılı Silajının Besin Madde İçeriği ve Enerji Değerleri ile Silolanma Özelliklerine İlişkin Bulgular Broiler Altlığı ile Silolanan SorgumxSudan Otu Melezi Silajının Besin Madde İçeriği ve Enerji Değerleri ile Silolanma Özelliklerine İlişkin Bulgular TARTIŞMA VE SONUÇ KAYNAKLAR...29 ÖZGEÇMİŞ....34

3 ÖZET Yüksek Lisans Tezi BROİLER ALTLIĞI İLE BAZI BUĞDAYGİL YEM BİTKİLERİNİN SİLOLANMA OLANAKLARI Elif ADIYAMAN Süleyman Demirel Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Zootekni Anabilim Dalı Jüri: Doç. Dr. Veysel AYHAN(Danışman) Prof. Dr. M. Turan TOKER Prof. Dr. Ahmet ALÇİÇEK Bu araştırma, broiler altlığı ile silolanan Buğday, Arpa ve Tritikale hasılları ile SorgumXSudan Otu Melezi buğdaygil yem bitkileri silajlarının besin madde içeriğinin ve silaj kalitesinin saptanması amacıyla yapılmıştır. Silajlık bitkilere kuru madde esasına göre % 0 (Kontrol), % 10, % 20, % 30, % 40 broiler altlığından kuru madde gelecek şekilde 1 er kg lık cam kavanozlara, 3 er paralel olarak homojen bir şekilde karıştırılıp, silolanmıştır. Her grupta 3 paralelin olduğu yem örnekleri toplam 75 günlük bir silolamaya tabi tutulmuştur. 75 günlük süre sonunda silajların ham besin madde analizleri yapılmış ve silolanma özellikleri belirlenmiştir. Altlığın buğdaygil yem bitkilerine karışma düzeyine bağlı olarak silolama sonrası Buğday hasılı silajında kuru madde % dan % a; Arpa hasılı silajında % dan % ya; Tritikale hasılı silajında % dan % e; SorgumXSudan Otu Melezi silajında ise % dan % e yükselmiştir. Silolama ile buğdaygil bitkilerinin besin madde içeriği olumlu etkilenmiştir. Altlık ilavesiyle silajların kuru madde, ham protein ve ham kül içeriği yükselmiştir. Silajların fiziksel özellikleri broiler altlığı ilavesinden olumsuz etkilenmemiştir. Yapılan çalışmada broiler altlığının Arpa, Buğday, Tritikale, SorgumXSudan Otu Melezi gibi buğdaygil bitkileri ile belirli oranlarda karıştırılarak silolanabileceği ve böylece tek başına hayvan beslemede kullanılamayan altlık materyalinin bu şekilde değerlendirilebileceği belirlenmiştir. Anahtar Kelimeler: Buğdaygil Yem Bitkileri, Broiler Altlığı, Silaj 2009, 35 sayfa ii

4 ABSTRACT M.Sc. Thesis ENSILING POSSIBILITIES OF SOME CEREAL FODDER PLANTS WITH BROILER LITTER Elif ADIYAMAN Süleyman Demirel University Graduate School of Natural and Applied Sciences Department of Animal Science Thesis Committee: Assoc. Prof. Dr. Veysel AYHAN Prof. Dr. M. Turan TOKER Prof. Dr. Ahmet ALÇİÇEK This research was carried out to investigate nutrient contents and silage quality of Wheat, Barley, Triticale and SorghumXSudan Grass ensiled with broiler litter. Broiler litter was mixed into silage plants in dry matter basis; 0 %, 10 %, 20 %, 30 %, 40 % and ensiled homogeny as three repeat into glass jars which have 1 kg volume. Every group has 3 repeat and ensiled 75 days. After 75 day time nutrient contents of silages was analyzed and physical characteristics of silages was determined. According to mixed level broiler litter with cereal plants after ensiling in Wheat silage dry matter was increased to % from 34.89; Barley silage dry matter was increased to % from %; Triticale silage dry matter was increased to % from %; SorgumXSudan Grass silage dry matter was increased to % from %. Nutrient contents of cereal plants was effected positively with ensiling. Dry matter, crude protein and crude ash content of silages were increased by adding broiler litter. A physical characteristic of silages wasn t affected negatively by adding broiler litter. In this thesis, it is determined that broiler litter could be mixed with Wheat, Barley, Triticale and SorghumXSudan Grass in appropriate level and ensiled. So, litter material, which is never used in animal feeding, can be useful in this way. Key Words: Cereal Plants, Broiler Litter, Silage 2009, 35 sayfa iii

5 TEŞEKKÜR Lisansüstü eğitimim boyunca danışmanlığımı büyük bir özveri ile yürüten, araştırmanın her aşamasında yakın ilgi ve desteğini gördüğüm, değişik konulardaki tavsiyelerinden her zaman yararlandığım değerli hocam Doç. Dr. Veysel AYHAN a teşekkür ederim. Laboratuar çalışmalarıma imkan sağlayan ve yardımlarını esirgemeyen Sayın Prof. Dr. Ahmet ALÇİÇEK e ve deneme verilerinin değerlendirmesinde yardımcı olan Sayın Yrd. Doç. Dr. Hikmet ORHAN a teşekkür ederim. Ayrıca tezimin her aşamasında beni yalnız bırakmayan aileme ve arkadaşım Arş. Gör. Hatice DEVELİ ye sonsuz sevgi ve saygılarımı sunarım YL 08 No`lu Proje ile tezimi maddi olarak destekleyen Süleyman Demirel Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Yönetim Birimi Başkanlığı na teşekkür ederim. Elif ADIYAMAN ISPARTA, 2009 iv

6 ÇİZELGELER DİZİNİ Çizelge 2.1. Broiler altlığını meydana getiren unsurlar....9 Çizelge 2.2. Broiler altlığının besin madde içeriği Çizelge 3.1. Deneme planı Çizelge 4.1. Araştırmada kullanılan broiler altlığının besin madde içeriğine ilişkin bulgular Çizelge 4.2. Buğday hasılı silajının ham besin madde içeriği ve enerji değerine ilişkin bulgular...18 Çizelge 4.3. Buğday hasılı silajının silolanma özelliklerine ilişkin bulgular...19 Çizelge 4.4. Arpa hasılı silajının ham besin madde içeriği ve enerji değerine ilişkin bulgular..20 Çizelge 4.5. Arpa hasılı silajının silolanma özelliklerine ilişkin bulgular...21 Çizelge 4.6. Tritikale hasılı silajının ham besin madde içeriği ve enerji değerine ilişkin bulgular Çizelge 4.7. Tritikale hasılı silajının silolanma özelliklerine ilişkin bulgular...23 Çizelge 4.8. SorgumXSudan Otu Melezi silajının ham besin madde içeriği ve enerji değerine ilişkin bulgular Çizelge 4.9. SorgumXSudan Otu Melezi silajının silolanma özelliklerine ilişkin bulgular.25 v

7 SİMGELER VE KISALTMALAR DİZİNİ ADF BE HK HP HY Kg KM LAB ME MJ/kg NDF NEL NÖM NPN OM SÇK SE TARUM TDN Asit deterjan fiber Brüt enerji Ham kül Ham protein Ham yağ Kilogram Kuru madde Laktik asit bakterileri Metabolik enerji Megajoule/kilogram Nötral deterjan fiber Net enerji laktasyon Nitrojensiz öz maddeler Protein tabiatında olmayan N li maddeler Organik madde Suda çözünebilir karbonhidratlar Sindirilebilir enerji Tarımsal Araştırma ve Uygulama Merkezi Tüm Sindirilebilir Besin Maddeleri vi

8 1. GİRİŞ Türkiye büyük ve küçükbaş hayvan varlığı bakımından dünyada ön sıralarda yer almasına rağmen, hayvan başına düşen et ve süt verimi düşük düzeylerde kalmaktadır. Bunun en büyük nedeni hayvanların yetersiz beslenmesidir. Hayvanların istenilen düzeyde beslenememesinde o ülkede üretilen yemlerin nitelik ve niceliğinin yetersiz olması önemli bir rol oynamaktadır. Hayvansal ürünlerin bol ve ucuza üretilmesini kaba yemin miktar ve kalitesi belirlemektedir. Çünkü hayvanlara doygunluk vermek, işkembeyi çalıştırmak ve geviş getirmek için gerekli olan kaba yemler ekonomik ve sağlıklı beslenmenin anahtarıdır. Kaba yemler ruminantların protein ihtiyaçlarını rumende sentezlenen mikrobiyal protein ve rumenden parçalanmadan geçen yem proteinleri ile birlikte karşılarlar (Broderick, 1995). Ruminant rasyonlarının kaba yem ağırlıklı olarak hazırlanması, sürdürülebilir tarım için gerekli işletme giderlerinin azalması ve son zamanlarda uygulama alanı artan organik hayvansal üretim için önemlidir. Hayvanların ihtiyacı olan kaba yemler genel olarak üç ana kaynaktan sağlanır. Bunlar; çayır ve mera alanları, tarla tarımı içinde yetiştirilen yem bitkileri ve tarla tarımı artıklarından oluşan sap samanlar ile endüstri bitkilerinin yan ürünleridir. Kaba yem ihtiyacının büyük bir kısmını karşılayan çayır ve meralar yapılan yanlış uygulamalar sonucu hayvanların kaba yem ihtiyacının karşılanmasında yetersiz kalmış, birim alandan daha az verim alınmaya başlanmıştır lar da 44 milyon hektar olan ülkemiz çayır, mera alanları 1997 ler de 12.3 milyon hektara inmiştir (Anonim, 1997). Günümüzde ise toplam çayır alanı , mera alanı ise (TUIK, 2001) dekardır. Ülkemizde yem bitkileri ekiliş alanları gelişmiş ülkelerden düşük düzeylerde kalmış ve bazı ekonomik, teknik ve kültürel yetersizlik sonucu istenilen düzeyde gelişememiştir. Ülkemiz hayvan varlığı dikkate alındığında, halen kaba yem açığının 28 milyon ton dolayında olduğu hesaplanmaktadır (Karakuş, 2000). Yaz aylarında kaba yemler, mera ve otlaklar ile yem bitkileri yetiştirilme alanlarından sağlanmakta olup, yeşil yemler ya biçilerek hayvanların önüne getirilmekte ya da hayvanlar tarafından otlatılmaktadırlar. Özellikle kışları soğuk geçen ve bol yağış nedeniyle ot kurutma imkanı bulunmayan bölgelerde kış aylarında kaliteli kaba yem bulmak neredeyse imkansızdır. Bu nedenle, ülkemizde ruminantların beslenmesinde yaygın olarak kullanılan çoğunluğu Buğday 1

9 samanından oluşan kaba yemlerle ne yazık ki yeterli ve dengeli besleme yapmak mümkün olmamaktadır (Kılıç, 1997). Kaba yemler değişik metotlarla muhafaza edilerek hayvanlara verilebilmektedir. Bu sayede kış aylarında kaba yem temini sorun olmaktan çıkabilir. Yeşil kaba yemler çoğunlukla kurutma ve silolama yöntemleriyle muhafaza edilmektedirler. Geviş getiren hayvanların beslenmesinde önemli bir yer tutan kaba yemin bir kaynağı da silajdır. Silaj, su düzeyi yüksek kaba yemlerin içerdiği suda çözünebilir karbonhidratların (Sakaroz, Glikoz, Fruktoz gibi şekerler), havasız bir ortamda, laktik asit bakterileri (Süt asidi bakterileri) tarafından doğal fermantasyon yoluyla laktik aside (Süt asidi) dönüştürülmesi sonucu oluşan fermente bir yemdir (Filya, 2001). Yapılan bu işleme silolama, silolama işleminin yapıldığı yere ise silo adı verilir. Bugün hala modern hayvan yetiştiriciliğinin çok önemli bir parçası olan silaj yapımının tarihi günümüzden yaklaşık olarak yıl öncesine dayanmaktadır (Filya, 2001). O dönemlerde hem tahıl danelerinin, hem de yeşil bitkilerin silolandığı bilinmektedir. Günümüzde özellikle başta Avrupa ve ABD olmak üzere hayvancılığı gelişmiş olan tüm ülkelerde silo yemleri üretimi, yan sanayisi ile birlikte çok büyük bir endüstri haline gelmiştir. Söz konusu ülkelerde özellikle süt ve besi sığırlarının beslenmesinde tamamen silaj temeline dayalı rasyonlar kullanılmaktadır. Kaba yem açığını kapatmada kullanılabilecek yem bitkilerinden silaj yapılması hayvan besleme açısından çok önemli yararlar sağlamaktadır (Kılıç, 1986; Alçiçek vd., 1999). Son yıllarda, ülkemizde de silaj yapımı hızla artmış ve üretilen toplam silajın yaklaşık % 80 den fazlasını mısır silajı oluşturmuştur (Alçiçek ve Karaayvaz, 2003). Silaj, geviş getiren hayvanların ekonomik, dengeli ve yeterli beslenmelerinde kullanılan önemli bir kaba yem kaynağıdır (Saner, 1993; Tümer, 1996; Avcıoğlu vd., 1998; Soya vd., 1998). Dünyada tarımı yapılan hemen hemen tüm bitkisel ürünler ile yan ürünlerin silajı yapılabilmektedir. Silaj, maliyetinin çok düşük oluşu, besleme ve sindirilme derecelerinin yüksek oluşu nedeniyle karlı bir hayvancılık için imkan sağlar. Silaj yapımının kuru ot üretimine göre hava koşullarına çok daha az bağımlı olması, silajı yapılan bitkilerin farklı olgunlaşma dönemlerinde hasat edilebilmesi çalışma şartlarını kolaylaştırır. Silajlık bitkinin 2

10 hasadı daha erken yapıldığından senede iki ürün alma imkanı sağlar. Ayrıca kuru ot üretimi ile karşılaştırıldığında iyi yapılan bir silajda hem fiziksel, hem besin maddesi kayıp oranları çok daha az olur. Ülkemizde silajlık ve kuru ot elde etmek amacıyla yetiştirilen Mısır, Arpa, Buğday, Tritikale hasılları ile SorgumXSudan Otu Melezi, vb. yem bitkilerinin protein içerikleri düşük düzeylerde kalmaktadır. Özellikle süt sığırcılığında vazgeçilmez bir kaynak durumunda olan bu yem bitkilerinin oldukça değişik şartlarda (kurak, yağışlı, marjinal tarım alanları, v.b) yetiştirilebilmeleri büyük bir avantaj teşkil etmektedir. Ancak düşük düzeyde kuru madde içeriğinde hasat edilmeleri, protein içeriklerinin düşük kalması dolayısıyla birim alandan daha az besin madde kaldırılması da bilinen bir gerçektir. Diğer yandan yapılan pek çok sayıdaki çalışmalarda özellikle protein oranı yüksek olan broiler altlığını bu ve benzer yem bitkileri ile silolanmanın silajın kuru madde ve protein oranını yükselterek, hayvanlara daha fazla besin maddesi sağlanabildiği de bilinmektedir. Ayrıca çevreye atılan broiler altlığının bu şekilde değişik yem bitkileri ile birlikte silolanması bu kaynaktan yararlanmayı artırmaktadır. Bu yüksek lisans tez çalışmasında ülkemizde yaygın olarak yetiştiriciliği yapılan ve daha çok dane üretimi amacıyla yararlanılan bazı Buğdaygil yem bitkilerine değişik düzeylerde broiler altlığı ilavesinin karışımın yem değeri ve silolanma özelliklerine olan etkilerinin belirlenmesi amaçlanmıştır. 3

11 2. KAYNAK ÖZETLERİ Çalışma konusunu ilgilendiren literatür bu bölümde üç ana başlık altında toplanmıştır. İlk olarak; Buğday, Arpa ve Tritikale hasılları ile SorgumXSudan Otu Melezi bitkilerinin yem değeri ve silolanma özellikleri, ikinci kısımda broiler altlığı ve yem değerine ilişkin bilgiler ve son olarak da broiler altlığının bazı yem kaynakları ile silolanma özellikleri ve bununla ilgili yapılan çalışmalara yer verilmiştir Buğday, Arpa ve Tritikale Hasılları ile SorgumXSudan Otu Melezi nin Besin Madde İçeriği ve Silolanma Özellikleri Türkiye de temel kaba yem kaynağı olarak; çayır meralar, baklagil yem bitkileri ve tahılların sap ve samanlarından yararlanılmakta, ancak ulusal hayvansal üretimimiz için gerekli olan kaliteli kaba yemin tamamı bu kaynaklardan sağlanamamaktadır. Yem açığının kapatılabilmesi için çeşitli alternatifler araştırılmaktadır. Bu alternatiflerden biriside Buğdaygil bitkilerinden silaj olarak yararlanmadır. Buğday, Arpa ve Tritikale hasılları ile SorgumXSudan Otu Melezi çok önemli silajlık bitkiler olup, özellikle bazı ülkelerde silaj yapımında ana bitki olarak kullanılmakta ve en fazla silaj bu bitkilerden yapılmaktadır. Silaj yapımı için bu bitkiler genellikle % kuru madde içerdikleri hamur olum döneminde hasat edilmektedir. Bu dönemde Buğdaygil bitkileri fermantasyon için gereken suda çözünebilir karbonhidrat içeriğine sahiptir ve tampon kapasitesi de orta düzeydedir. Silaj için hamur olum dönemi kesinlikle geçirilmemelidir. Buğdaygil bitkileri süt olum döneminde hasat edilmesi halinde yaklaşık % 35 KM içerecek şekilde soldurulması gerekir. Son yıllarda Buğday üreticiler arasında popülarite kazanan bir silajlık bitki olmuştur. Buğday için en uygun biçim zamanı danelerin süt olum döneminden itibaren başlar ve hamur olum döneminin sonuna kadar devam eder. Ancak en uygun hasat dönemi daha önce de belirtildiği gibi yaklaşık olarak % kuru madde içerdiği hamur olum dönemidir. 4

12 Silaj yapmak amacıyla değerlendirdiğimiz Arpa bitkisinin Dünyadaki önemli gen kaynaklarından birisi Türkiye dir. Yüzyıllardır ülkemizde yetiştiriciliği yapılan Arpa türleri, bünyelerinde bulunan besin maddeleri itibariyle hayvan beslenmesinde önemli rol oynamaktadırlar. Türkiye de Arpa konusunda yapılan çalışmalar genelde tane verimi üzerine odaklanmıştır. Halbuki yem değeri özelliği yüksek olan Arpanın sadece tane değil hasıl ve silajlık özelliklerinin de bilinmesi ve uygun olan silajlık çeşitlerin belirlenerek, hayvansal üretimde kullanılması ülkesel yem açığının kapatılmasına katkıda bulunabilir. Arpa çeşit ve hatları ile muhtelif ekolojilerde yapılan çalışmalarda Arpada bitki boyunun İç Anadolu da ,0 cm (Aydın ve Tosun, 1993), Aydın da ,79 cm (Turgut vd., 1997) ve Konya da cm arasında olduğu tespit edilmiştir (Topal, 1997). Ot üretimi için yetiştirilecek tahılların yüksek verimli, lezzetli, ince gövdeli ve otu çabuk kuruyan türden olması gerekir (Arslan ve Gülcan, 1996). Arpa hasılı silolanmasında büyük bir titizliği gerektirir. Yemlerde kaçınılmayan kirlenme, fermantasyonu olumsuz etkileyen olumsuz mikroorganizmalar ve hava sızması kolay silolanan yemlerde bile çalışmaları olumsuz etkileyebilir (Kılıç, 1986). Kaliteli bir silaj elde etmek için silo içerisinde mutlaka asidik bir ortam dolayısıyla düşük ph değeri ve yüksek düzeyde laktik asit oluşumu sağlayacak suda kolay eriyebilen karbonhidrat kaynağının bulunması, protein düzeyi ve yemin en az % kuru madde kapsamasına dikkat edilmelidir. Yüksek düzeyde su içeren bitkilerin bu haliyle silolanması bir çok besin madde kaybının yanında laktik asit fermantasyon oluşumunu aksatmakta ve bütirik asit oluşumunu artırmaktadır (Kılıç,1986; Filya, 2000). Arpanın yer aldığı Arpa-fiğ karışımlarından da silaj yapılabilmektedir. Arpa-fiğ karışımlarından dekara 2 4 ton silajlık yem almak mümkündür. Arpa-fiğ karışımlarında silaj için en uygun biçim dönemi, çiçeklenme başı veya çiçeklenme ortasıdır. Bu tip bitkilerin biçimden sonra, bir gün soldurulması uygun olur. Arpa ile farklı karışım oranları şeklinde yetiştirilen fiğde en kaliteli silajlar karışımda Arpa oranının fazla olması koşulu ile elde edilebilmektedir (Arslan ve Gülcan, 1996). 5

13 Silaj çalışmasında kullandığımız diğer bir bitki olan Tritikale, genetik olarak Buğday ve Çavdarın melezlenmesi sonucunda elde edilmiş bir serin iklim tahılıdır. Çavdarın yüksek adaptasyon özelliği ile Buğdayın verim ve kalitesi birleştirmeyi amaçlayan melezleme çalışmalarının sonucunda elde edilen Tritikale, Dünya da birçok ülkede geniş alanlarda yetiştirilmektedir. Tritikale özellikle Buğday tarımına uygun olmayan toprak derinliği az, çorak ve kışları çok sert geçen bölgelerde Buğday dan daha verimli olabilmektedir. Yüksek tane ve yeşil ot verimi, hızlı büyüme ve gelişme özelliği ve yüksek orandaki lisin içeriği nedeniyle insan ve hayvan beslenmesinde önemli bir serin iklim tahıl cinsidir (Müntzing, 1989; Kün, 1996). Ancak son zamanlardaki ıslah programları, farklı çevre koşullarında hayvan yemi ve yeşil ot üretim amaçlı çeşitlerin ıslahı üzerinde durulmuştur (Akgün ve Kara, 2002). Tritikale herhangi bir ön işleme gerek duyulmadan hayvanlara yedirilebilir. Tritikale otu hayvan beslenmesinde hem gelişmiş hem de gelişmekte olan ülkelerde gün geçtikçe daha fazla kullanılmaktadır. Tarlada otlatma, yeşil ot olarak biçme, erken devrede tarlada otlatıp sonra tane almak için bırakma ve silaj olarak kullanım gibi çeşitli şekillerde yararlanılmaktadır. Tritikalenin yeşil ot üretiminin (30 40 t/ha) fazla olması nedeniyle silaj yapımında kullanılabileceği bildirilmiştir. Tritikalede ot verimi kadar otun kalitesi de önemlidir. Bu kalite faktörlerinin başında ham protein içeriği ve sindirilebilme özelliği gelmektedir. Tritikalenin yem değeri Mısır, Buğday, Arpa, Çavdar ve Sorguma eşit veya daha iyi olup, rasyonlarda; Mısır, Buğday, Arpa, Çavdar ve Yulaf yerine ikame edilebilir. Kuraklık, yüksek sıcaklık, aşırı nem gibi şartlarda, asitli topraklarda Arpa ve Yulafa göre Tritikale verim potansiyeli ve sap sağlamlığını devam ettirebilir. Arpa ve Yulafın kuraklığa toleransı daha azdır ve Tritikaleden daha zayıf sapları vardır. Tritikalenin silaj kalitesi Yulaf ve Arpa arasında yer alırken daha erken silaj hasadı kaliteyi ve protein içeriğini artırır, fakat verim potansiyeli azalır. Tritikale ve Tritikale+Arpa karışımı silajlarının hayvanlarda süt verimini Arpa ve Tritikalenin ayrı silajlarına göre daha olumlu etkilediği vurgulanmıştır (Akgün ve Kara, 2002). Çalışmanın diğer bir yem bitkisini oluşturan SorgumXSudan Otu Melezi son yıllarda dikkat çeken ve oldukça yoğun bir şekilde silajı yapılmakta olan bir 6

14 bitkidir. Ülkemizde yapılan SorgumXSudan Otu Melezi silajlarında her yıl bir önceki yıla göre artış gözlenmektedir. Afrika nın doğal bitkisi olmasına rağmen özellikle diğer sıcak ve yarı kurak bölgelerde de geniş olarak kültürü yapılmakta, ABD nin orta kısmında ise besi sığırlarının beslenmesinde büyük miktarlarda kullanılmaktadır. SorgumXSudan Otu Melezi, mısıra göre kurağa karşı oldukça dayanıklı olup, besin maddelerince yetersiz, tuzlu topraklarda da yetişebilme özelliğindedir. Bu özellikleri yarı kurak ve sulama imkanları kısıtlı bölgeler için çok önemli bir avantaj sağlamaktadır. SorgumXSudan Otu Melezi sahip olduğu suyun büyük bir bölümünü gövdesinde biriktirir. Geç dönemlerde bile hasat edilse yine de yüksek bir su içeriğine sahiptir. Bu nedenle silaj yapımı için su içeriği yüksek bir ürün sayılabilir. Sorgum danelerinin belirli düzeylerde tanen içermesi danelerin protein kalitesini düşürür. Taninler bazı hayvan türleri için toksik (zehirli) olabilirler. Ancak SorgumXSudan Otu Melezi silajının ruminantlara yedirilmesi herhangi bir toksik etkiye neden olmamaktadır. Diğer yandan özellikle yetersiz su ve yüksek nitrojenli gübre kullanılmış SorgumXSudan Otu Melezi bitkisinde gövdenin aşağı kısımlarında yüksek bir nitrat birikimi olur. Nitratlar da silaj fermantasyonu sırasında ayrışırlar ve zararlı bir etkileri kalmaz. Bununla birlikte genç sorgum ve sudan otları prüsik asit içerir. Bu asit de hayvanlar tarafından oldukça yüksek bir toksisiteye sahip hidrojen siyanite parçalanır. Bu nedenle silajı yapılacak olan sorgum hasat sırasında en az cm, sudan otu ise cm boyunda olmalıdırlar. Şayet boyları bu uzunluklardan daha kısa iseler kesinlikle silajlık olarak hasat edilmemelidirler. Her iki bitkinin de prüsik asit içerikleri silaj fermantasyonu sırasında düşmez, ancak soldurma işlemi sırasında prüsik asidin % lik kısmı bitki bünyesinden uzaklaşabilir. SorgumXSudan Otu Melezi silajı süt ineklerinde yaklaşık olarak mısırın % 80 85' i kadar sindirilebilmektedir. Ancak yeni geliştirilen bazı silajlık SorgumXSudan Otu Melezi çeşitlerinin lignin içerikleri daha düşük olduğu için sindirilme dereceleri de normal sorgumlardan daha yüksektir. Bitkinin çiçeklenme başlangıcı ile danelerin süt olum dönemi arasında kalan dönem sorgum silajı için en uygun biçim zamanıdır. Biçim zamanının gecikmesi halinde hem sorgumun silolanabilirlik özellikleri olumsuz yönde etkilenmekte, hem de içerdiği taninlerin miktarında bir artış görülmektedir (Yüksel, 2006). Süt olum döneminde biçilen SorgumXSudan Otu melezi yem 7

15 bitkisi çoğu zaman katkı maddesine gerek duyulmadan başarıyla silolanabilmektedir (Demirel vd., 2004). Ancak fermantasyon olaylarının kontrol altına alınabilmesi amacıyla çeşitli katkı maddeleri kullanılmaktadır. Bunlardan bitkisel materyalin ham protein içeriğini arttırmak için üre; şeker içeriğini artırmak için ise melas yaygın olarak kullanılmaktadır. Melas, özellikle kuru madde içeriği düşük buğdaygil yem bitkilerinde ve suda eriyebilir karbonhidrat içeriği düşük baklagil yem bitkilerinde, fermantasyon etkinliğini artırmaktadır (Kılıç, 1986; Filya, 2000) Alternatif Bir Yem Kaynağı Olarak Broiler Altlığı ve Besin Madde İçeriği Broiler altlığı; broiler yetiştiriciliğinde 1m 2 ye 2 5 kg arasında serilen, söz konusu hayvanlar için yem olarak bir değer ifade etmeyen, broiler yetiştiriciliğinde üretim döneminin sonunda değişik besin maddeleri bakımından zengin bir yapı gösteren materyaldir. Kanatlı altlığı, kanatlı hayvanların yerde yetiştirilmeleri durumunda altlık olarak kullanılan yonga, rende talaşı ve pirinç kavuzu gibi maddelerin gübre ve yemliklerden saçılan yemlerle farklı oranlarda karışmış bir görüntüsüdür. Yerde yetiştiricilik genelde broiler üretiminde uygulandığından elde edile altlıklar broiler altlığı olarak tanımlanır. Bugün için ruminantların beslenmesinde en çok kullanılan gübreler tavuk gübreleridir. Tavuk gübreleri genel olarak broiler ve kafes tavuğu gübreleri olmak üzere iki ana gruba ayrılabilir. Bu iki grup gübreden özellikle broiler gübreleri ruminantların beslenmesinde en çok kullanılan ve yem kaynağı olarak çok daha önemli olan gübrelerdir. Broiler altlığı 6-7 haftalık bir broiler üretimi sonunda geriye kalan altlık materyali, dışkı, dökülmüş yemler, sindirim kanalı atıkları, tüyler ve bazı yabancı maddeleri içermektedir (Ak, 1990; Ruffin vd., 1998). Yapısı farklı nedenlere bağlı olarak değişiklik gösteren broiler altlığını meydana getiren unsurlar Çizelge 2.1 de ve besin madde yapısı Çizelge 2.2 de (Ak, 1990; Ruffin vd., 1998) verilmiştir. 8

16 Çizelge 2.1. Broiler altlığını meydana getiren unsurlar Unsur Ortalama, % Değişim Ağırlığı, % Dışkı Altlık Materyali Döküntü Yem Tüy Yabancı Maddeler Bu bağlamda kanatlı altlığının alternatif yem kaynağı olarak özellikle geviş getirenlerin rasyonlarında kullanımı Dünyada olduğu gibi ülkemizde de yakın ilgi görmeye başlamıştır. Araştırıcılar broiler altlığının hayvan beslemede kullanımının atıktan ve kirlenmeden tasarruf sağlamakla kalmayıp, ruminantlar için ucuz bir yem komponenti olabileceğini vurgulamaktadır (Ak, 1990). 9

17 Çizelge 2.2. Broiler altlığının besin madde içeriği (Ak, 1990; Ruffin, 1998) Besin Maddesi Ortalama Değişim Aralığı Ham Protein, % Gerçek Protein, % 17 - Ham Selüloz, % Lignin, % 10 - NDF, % 29 - Ham Kül, % NÖM, % 32 - Ham Yağ, % SE (kcal/kg) ME (kcal/kg) TDN, % Kalsiyum, % Fosfor, % Potasyum, % Magnezyum, % Kükürt, % Bakır, ppm Demir, ppm Mangan, ppm Çinko, ppm Altlık genel olarak yüksek düzeyde ham protein (% 25; % 45 gerçek protein, % 55 NPN), mineral (% 25; özellikle Ca ve P) ve MJ/kg Metabolik enerji içermektedir (Rankins, 1995). Altlık materyali besin madde içeriği bakımından zengin bir yapı gösterse de bazı sakıncalarından dolayı (patojen bazı mikroorganizmaların etkinliği) yem olarak doğrudan kullanımı söz konusu değildir. Ancak altlık başta mısır olmak üzere değişik posalar ve bazı yem kaynakları ile birlikte silolama, derin yığın halinde sıcak fermantasyona uğratma, kurutma ve 10

18 ekstrüzyon-peletleme gibi işlemler uygulanarak hayvan beslemede yem olarak kullanılabilmektedir (Ayhan, 2000). Broiler gübresinin ruminantların beslenmesinde kullanılabilmesi için % düzeyinde su, % düzeyinde ham protein, % düzeyinde de ham kül içermesi istenir. Broiler gübrelerinin su içeriği kabul edilebilir düzeyin altında ise gübrelere bir miktar su ilave edilerek, su içeriği kabul edilebilir düzeyin üzerinde olan gübreler ise bir miktar kurutularak kullanılacak hale getirilebilir. Ancak broiler gübrelerinin hayvan beslenmede kullanılması için ham protein içeriği % 18 in altında ve ham kül içeriği % 28 in üzerinde olmaması, eğer bu oranları sağlamıyorsa yalnızca bitkisel üretimde gübre amacıyla kullanılması gerekir. Broiler gübrelerine en çok uygulanan işlem kurutma işlemidir. Fakat kurutma işlemi ile gübrelerin protein içerikleri yaklaşık % 20 oranında azalmaktadır. Ayrıca gübrelere uygulanan yapay kurutma işlemleri için kullanılan enerjinin maliyeti de oldukça fazladır. Bu nedenle broiler gübrelerinin çeşitli bitkisel materyal ve yan ürünler ile silolanması daha uygun ve elverişlidir Broiler Altlığının Bazı Yem Kaynakları ile Silolanabilme Özellikleri Bu bölümde sadece broiler altlığının değişik yem bitkileri ile silolanma olanaklarının araştırıldığı çalışmalara yer verilmiştir. Besin madde içeriği bakımından zengin bir özellik taşıyan broiler altlığının bazı sakıncalarından dolayı (özellikle patojen mikroorganizmalar) doğrudan doğruya yem olarak kullanımı söz konusu değildir. Altlık yem olarak değerlendirilmeden önce sıcak fermantasyona uğratma, kurutma, ekstrüzyon-peletleme veya silolama gibi işlemlere tabi tutulmaktadır. Broiler gübrelerinin çeşitli bitkisel materyal ile silolanması, gübrelerin hayvan beslemede kullanılması için en çok kullanılan yöntem olan kurutma işleminin ek bir maliyet getirmesi nedeniyle ortaya çıkmıştır. Broiler altlığının çeşitli bitkisel materyal ile silolanmasının yem değeri ve silolanma özelliklerini nasıl etkilediği konusunda birçok çalışma yapılmıştır. Chaudhry vd. (1995), silajlık Mısır ile broiler altlığının silolanma imkanını araştırdıkları çalışmalarında, altlığın % 40 a kadar karıştırılarak silolanabildiğini saptamışlardır. Rude ve Rankins (1994), yaptıkları çalışmalarında Mısıra alternatif olarak broiler altlığının % 20 lere kadar varan oranda Köpek Dişi ve Kaynaş ile birlikte silolanabileceğini belirtmişlerdir. Ayhan vd. (1998), silajlık Mısıra broiler altlığı 11

19 ilavesinin silaj kalitesine ve silajın besin madde içeriğine etkilerini araştırdıkları çalışmalarında, biri kontrol olmak üzere diğerleri; silaj kuru maddesinin % 17, % 28, % 39 ve % 50 sini karşılayan broiler altığı ile karıştırılmış silaj örnekleri ile yapılan silolama ve sindirim denemesinde kontrole göre altlık ilave edilmiş gruplarda genelde kuru madde, ham protein, ham yağ, ham selüloz ve ham kül ün yükseldiği ve NÖM oranının düştüğünü saptamışlardır. Ayrıca ham proteince yetersiz durumda olan mısırın bu besin maddesince desteklendiğini belirtmişlerdir. Altlık düzeyinin artışına bağlı olarak ph değerinde belli düzeyde bir artışın ortaya çıktığı, silo asitlerinden laktik asit oranının da altlığın artan düzeyine bağlı olarak atış gösterdiği, asetik asit oranında da düşüş meydana geldiği vurgulanmıştır. Broiler altlığının silajların fiziksel özelliklerine etkisini incelediklerinde % oranına kadar ki ilavelerde karışımın renk, koku ve strüktür de bir değişimle karşılaşmamışlar, ancak altlığın % ve % oranlarında ilave edildiği gruplarda hafif bir altlık kokusu ve renkte çok az bir değişim gözlemişlerdir. Silaj kalite sınıfını ise bu gruplarda Memnuniyet verici olarak belirlemişlerdir. Sindirilebilir besin maddeleri ve enerji (BE, ME, NEL) bakımından ise altlık karıştırılan grupların kontrol grubuna göre daha iyi sonuç verdiği ya da yakın sonuçlar gösterdiğini belirtmişlerdir. Tüm bu analizler göz önünde bulundurulduğunda da silajlık mısıra kuru maddesinin yaklaşık % 40 ına varan düzeyde broiler altlığı karıştırmanın iyi kalitede ve tehlikesiz bir şekilde silolanabileceğini bildirmişlerdir (Ayhan vd., 1998). Portakal posası ile broiler altlığının % 15, % 30 ve % 45 oranında karıştırarak silolanma imkanının ve yem değerinin araştırıldığı bir çalışmada, altlık ilavesinin ham protein miktarında önemli bir artışa neden olduğu belirtilmiştir. Portakal posasına altlık ilavesiyle laktik asit oranının arttığı fakat bu artışın kaliteli silo yemlerde gözlenen yüksek laktik asit oranına ulaşamayacağını bildirmişlerdir. Asetik asit ve bütirik asit düzeyinde de artış saptamışlardır. Fiziksel değerlendirme sonuçlarında ise koku, strüktür ve rengin % 45 altlık grubunda kötüleştiğini vurgulamışlardır. Deneme gruplarının, in vivo enerji içerikleri değerlendirildiğinde Brüt enerji ( BE), Metabolik enerji (ME) ve Net enerji laktasyon (NEL) içeriklerinin portakal posasına altlık ilavesi ile kısmen arttığını, mikrobiyolojik açıdan değerlendirildiğinde ise tüm gruplarda salmonella ve koliform bakterilerine rastlanmadığı, küf mantarlarının da ilk iki 12

20 grupta sıfır, diğer gruplarda da önemsenmeyecek düzeyde çıktığını belirtmişlerdir. Son olarak da, Portakal posası ile broiler altlığının % 30 düzeyine kadar karıştırılmasının ham besin maddeleri, silaj kalitesi, yem enerji içeriği ve mikrobiyolojisi açısından olumsuz bir etkide bulunmadığını bildirmişlerdir (Alçiçek vd., 2001). Bu durum altlık kullanımını daha önemli hale getirmektedir. Ergül vd. (2001), yaptıkları çalışmada broiler altlığını şeker pancarı posası ile silolanma olanağını ve yem değerini araştırmışlardır. Böylelikle bol miktarlarda pancar posasının üretildiği bölgelerde, nitrojence zengin yeni bir yem kaynağı olan broiler altlığı ile desteklenmesini ve çevre kirliliğine neden olan broiler altlığının hayvansal ürüne dönüştürülmesini amaçlamışlardır. Araştırmadan elde ettikleri sonuçlara göre rende talaşı, gübre ve dökülen yemlerden oluşan broiler altlığının pancar posası ile % 30 a kadar karıştırılarak kolayca silolanabildiğini, organik asit içeriklerine göre yapılan değerlendirmede de pancar posasından daha kaliteli bir silolanmaya neden olduğunu belirtmişlerdir. Bira posasının broiler altlığı ile karıştırılarak silolanma imkanı ve yem değerinin araştırıldığı bir çalışmada (Ayhan vd., 2002), altlık ilavesinin silaj kuru madde, ham protein ve ham kül içeriğini arttırdığı belirtilmiştir. İyi kaliteli bir silaj da ph değerlerinin arasında olduğunu, bu çalışma da altlık ilavesi ile silajların ph değerinin 3.80 den 4.68 e yükseldiği bildirilmiştir. Silajların laktik asit içeriğinin % 2.04 den % 2.57 ye, asetik asit içeriğinin % 0.50 den % 1.79 a, bütirik asit içeriğinin % 0.04 den % 0.21 e yükseldiğini, kaliteli silo yemlerinde laktik asit içeriğinin % 2 nin üzerinde olması gerektiğini ve asetik asidin % 0.8 in üzerine çıkmamasının gerektiğini vurgulamışlardır. Bütirik asit ise bulunmaması gerekirken, silo yemlerinde % 0.1- % 0.7 arasında bütirik aside sıkça rastlandığını belirtmişlerdir. Yaptıkları çalışma sonucuna göre ruminant hayvanların beslenmesinde alternatif bir yem kaynağı durumunda olan broiler altlığının, suca zengin bir yem maddesi olan bira posası ile kuru madde esasına göre % 45 e varan düzeylerde silolanabileceğini saptamışlardır (Ayhan vd., 2002). Çapçı vd. (2002), yaptıkları bir çalışmada Domates posasına broiler altlığı ilavesinin silajın ham protein ve ham kül içeriğini yükseltebileceğini, altlığın ruminantlar için iyi bir enerji kaynağı olduğunu ve mikrobiyolojik analiz sonuçlarına göre de silajlarda koliform, salmonella ve küfe rastlanmadığını belirtmişlerdir. Silaj kalitesi, yem enerji içeriği ve yem mikrobiyolojisi açısından 13

21 olumsuz bir etkiye sahip olmadığından domates posasına % 30 a kadar altlık karıştırılabileceğini bildirmişlerdir. Yapılan diğer bir çalışmada, yem kanyaşının broiler altlığı ile silolanmasının kuru madde, ham protein, ham yağ ve ham selüloz içeriğini artırdığını, silajların enerji içeriklerinin de kontrol grubuna göre arttığını belirtilmiştir. İyi bir protein kaynağı olan broiler altlığının % 40 a kadar Yem Kanyaşı ile başarılı bir şekilde silolanabileceğini böylece broiler altlığından dolayı oluşan çevresel kirliğin önlenebileceğini ve yem kanyaşının da ruminantlar için alternatif bir yem kaynağı olacağını bildirmişlerdir (Ayhan vd., 2003). 14

22 3. MATERYAL VE YÖNTEM 3.1. Materyal Yem Materyali Denemenin ana materyali oluşturan Buğday, Arpa ve Tritikale Hasılları ile, SorgumXSudan Otu Melezi Süleyman Demirel Üniversitesi Rektörlüğü Tarımsal Araştırma ve Uygulama Merkezi (TARUM) üretim çiftliğinden temin edilmiştir. Araştırmanın diğer yem materyalini oluşturan broiler altlığı ise özel bir broiler üretim işletmesinden sağlanmıştır Yöntem Araştırmada, silaj yapmak amacıyla; S.D.Ü TARUM üretim çiftliğinde yetiştirilen, Buğday, Arpa ve Tritikale hasılları hamur olum döneminde, SorgumXSudan Otu Melezi ise süt olum döneminde olmak üzere haziran 2008 de hasat edilmişlerdir. El orağı kullanılarak biçilen bu bitkiler silaj makinasında kıyılarak 5 6 cm uzunluğunda parçalara ayrılmışlardır. Daha sonra özel bir işletmeden temin edilen broiler altlığı ile toplam silaj kuru maddesi esasına göre % 0 (Kontrol), % 10, % 20, % 30, % 40 broiler altlığından kuru madde gelecek şekilde 1 er kg lık cam kavanozlara, üçer paralel olarak homojen bir şekilde karıştırılıp, silajlar yapılmıştır. Toplam 60 adet cam kavanoz kullanılmıştır. Cam kavanozlar SDÜ Ziraat Fakültesi Zootekni Bölümü Yemler ve Hayvan Besleme Anabilim Dalı Laboratuvarına getirilerek oda koşullarında 75 gün süre ile silolanmıştır. Çizelge 3.1 de deneme gruplarına ilişkin ayrıntılı bilgi verilmiştir. 15

23 Çizelge 3.1. Deneme planı Buğday Hasılı (Kontrol) Deneme Yemleri Arpa Hasılı Tritikale Hasılı (Kontrol) (Kontrol) SorgumXSudan Otu Melezi (Kontrol) Buğday Hasılı + % 10 Arpa Hasılı + % 10 Tritikale Hasılı + % 10 SorgumXSudan Otu Melezi + Broiler Altlığı Broiler Altlığı Broiler Altlığı % 10 Broiler Altlığı Buğday Hasılı + % 20 Arpa Hasılı + % 20 Tritikale Hasılı + % 20 SorgumXSudan Otu Melezi + Broiler Altlığı Broiler Altlığı Broiler Altlığı %20 Broiler Altlığı Buğday Hasılı + % 30 Arpa Hasılı + % 30 Tritikale Hasılı + % 30 SorgumXSudan Otu Melezi + Broiler Altlığı Broiler Altlığı Broiler Altlığı % 30 Broiler Altlığı Buğday Hasılı + % 40 Arpa Hasılı + % 40 Tritikale Hasılı + % 40 SorgumXSudan Otu Melezi + Broiler Altlığı Broiler Altlığı Broiler Altlığı % 40 Broiler Altlığı Silolama sonrası cam kavanozlar açılarak öncelikler fiziksel analizler ve daha sonra da kimyasal analizler yapılmıştır. Silajlarda ham besin madde analizleri, ham selüloz dışında, Weende (Naumann ve Bassler, 1993) ve Van Soest (Georing ve Van Soest, 1983), ham selüloz tayini Lepper yöntemine göre yapılmıştır (Bulgurlu ve Ergül, 1978). Fiziksel özelliklerin belirlenmesinde DLG (DLG, 1987) anahtarından yararlanılmış ve silaj örneklerinde ph ölçümü elektronik ph metre ile yapılmıştır. Ayrıca silo yemlerinin BE (DLG, 1991), ME (TSE, 1991) ve NEL (Kirchgessner ve Kellner, 1981) içerikleri ham besin maddeleri üzerinden hesaplanmıştır. Araştırma sonucunda elde edilen verilerin değerlendirilmesinde SAS istatistik programından yararlanılmıştır (Orhan vd., 2004). 16

24 4. ARAŞTIRMA BULGULARI 4.1. Broiler Altlığının Besin Madde İçeriğine İlişkin Bulgular Araştırmada silajlık yem bitkilerine karıştırılan broiler altlığının yem besin madde içeriğine ilişkin elde edilen bulgular Çizelge 4.1 de verilmiştir. Çizelge 4.1. Araştırmada kullanılan broiler altlığının besin madde içeriği ve enerji değerine ilişkin bulgular Broiler Altlığı Kuru Madde, % Organik Madde, % Ham Protein, % Ham Yağ, % 2.61 Ham Selüloz, % Nitrojensiz Öz Maddeler, % Ham Kül, % Brüt Enerji, MJ/kg KM Metabolik Enerji, MJ/kg KM 9.33 Net Enerji Laktasyon, MJ/kg KM 7.74 Çizelge 4.1 de görüldüğü gibi broiler altlığının kuru madde içeriği % 90.34, organik madde içeriği % 80.45, ham protein içeriği % 29.12, ham yağ içeriği % 2.61, ham selüloz içeriği % 15.40, nitrojensiz öz madde içeriği % 33.32, ham kül içeriği % bulunmuştur. Broiler altlığının enerji içeriği incelendiğinde BE MJ/kg KM, ME 9.33 MJ/kg KM ve NEL 7.74 MJ/kg KM olduğu görülmektedir. 17

25 4.2. Broiler Altlığı ile Silolanan Buğday Hasılı Silajının Besin Madde İçeriği ve Enerji Değerleri ile Silolanma Özelliklerine İlişkin Bulgular Broiler altlığı ile silolanan Buğday hasılı silajının besin madde içeriği ve enerji değerlerine ilişkin bulgular Çizelge 4.2 de ve silolanma özelliklerine ilişkin bulgular ise Çizelge 4.3 de verilmiştir. Çizelge 4.2. Buğday hasılı silajının ham besin madde içeriği ve enerji değerlerine ilişkin bulgular Kuru Madde de, % Buğday Hasılı (Kontrol) Deneme Yemleri Buğday Hasılı + % 10 Broiler Altlığı Buğday Hasılı + % 20 Broiler Altlığı Buğday Hasılı + % 30 Broiler Altlığı Buğday Hasılı + % 40 Broiler Altlığı Doğal Halde KM, % 34.89±0.50 e 39.36±0.40 d 42.73±0.02 c 45.01±1.07 b 47.40±0.65 a Organik Madde, % 93.31±0.13 a 92.58±0.08 b 91.32±0.07 c 90.08±0.11 d 88.96±0.10 e Ham Protein, % 12.41±0.27 e 14.37±0.42 d 15.61±0.01 c 16.37±0.18 b 18.81±0.16 a Ham Yağ, % 3.78±0.07 a 3.28±0.01 b 2.87±0.03 d 2.95±0.02 c 2.97±0.04 c Ham Selüloz, % 33.00±0.16 a 29.81±0.37 b 27.53±0.38 c 26.77±0.04 d 26.99±0.27 d Nitrojensiz Öz Maddeler, % 44.12±0.09 a 45.12±0.06 c 45.31±0.30 c 43.99±0.28 b 40.19±0.07 d Ham Kül, % 6.69±0.13 e 7.42±0.08 d 8.68±0.07 c 9.92±0.11 b 11.04±0.10 a Brüt Enerji, MJ/kg KM Metabolik Enerji, MJ/kg KM 18.58±0.24 a 18.87±0.18 b 17.78±0.04 c 17.76±0.02 c 17.85±0.05 c 7.95±0.03 a 8.37±0.07 b 8.54±0.00 b 8.50±0.03 b 8.37±0.03 b Net Enerji Laktasyon, 4.93±0.08 d 5.73±0.01 c 6.19±0.03 a 6.03±0.02 b 5.98±0.04 b MJ/kg KM a, b, c, d, e, Aynı sütunda farklı harfler taşıyan ortalamalar arasındaki fark istatistiksel olarak önemlidir (P < 0.05) Çizelge 4.2 de verilen bulgular incelendiğinde Buğday hasılının KM, OM, HP, HY, HS, NÖM, HK içerikleri ve BE, ME, NEL değerleri üzerine broiler altlığı ilavesinin istatistiksel olarak etkili olduğu görülmektedir (P<0.05). Buğday hasılına % 10, % 20, % 30 ve % 40 düzeylerinde broiler altlığı ilavesi kuru madde içeriğini, ham protein içeriğini ve ham kül içeriğini ilave düzeylerinin artışına bağlı olarak artırmıştır. Bu artış istatistiksel olarak önemli bulunmuştur (P<0.05). Ham yağ kontrol grubuna göre altlık ilave edilen gruplarda azalmıştır (P<0.05). Ham selüloz 18

26 içeriği broiler altlığı ilavesiyle azalmıştır. Ham selüloz değerindeki bu düşüş % 30 oranına kadar önemli bulunmuştur (P<0.05). NÖM değerleri % 20 altlık ilavesine kadar artmış, daha sonra azalma göstermiştir (P<0.05). Buğday hasılına altlık ilavesi ile BE içeriği önce bir kısım artış gösterse de daha sonra düşmüştür (P<0.05). ME içeriği ise altlık ilavesiyle artmıştır ve bu artış altlık katılan gruplarda kontrol gruba göre önemli bulunmuştur (P<0.05). NEL içeriği ise altlık ilavesiyle artış göstermiş bu artış kontrol grubuna göre önemli bulunmuştur (P<0.05). Çizelge 4.3. Broiler altlığı ile silolanan buğday hasılı silajının silolanma özelliklerine ilişkin bulgular Deneme Yemleri Buğday Hasılı (Kontrol) Buğday Hasılı + % 10 Broiler Altlığı Buğday Hasılı + % 20 Broiler Altlığı Buğday Hasılı + % 30 Broiler Altlığı Buğday Hasılı + % 40 Broiler Altlığı ph Değeri Fiziksel Özellikler Koku Strüktür Renk Toplam Puan a, b, c, Aynı sütunda farklı harfler taşıyan ortalamalar arasındaki fark istatistiksel olarak önemlidir (P < 0.05). Silaj Kalite Sınıfı 4.58±0.05 bc Pekiyi 4.48±0.03 c Pekiyi 4.59±0.03 bc Pekiyi 4.64±0.10 b Pekiyi 4.82±0.12 a Pekiyi Çizelge 4.3 de elde edilen veriler incelendiğinde Buğday hasılına değişik düzeylerde broiler altlığı ilavesinin silaj ph değerlerini istatistiksel olarak etkilediği görülmektedir (P<0.05). Buğday hasılı kontrol grubu ph değeri 4.58 dir. Altlık ilavesiyle ph değeri % 10 luk grupta bir miktar azalmışsa da, altlık düzeyi arttıkça silajların ph değerleri yükselmiştir (P<0.05). Buğday hasılı silajı ph ve fiziksel özelliklere göre değerlendirildiğinde, Buğday hasılı silajı kontrol grubu ve % 10, % 20, % 30, % 40 broiler altlığı katılan grupların pekiyi sınıfında yer aldığı görülmektedir. 19

27 4.3. Broiler Altlığı ile Silolanan Arpa Hasılı Silajının Besin Madde İçeriği ve Enerji Değerleri ile Silolanma Özelliklerine İlişkin Bulgular Broiler altlığı ile silolanan Arpa hasılı silajının besin madde içeriği ve enerji değerlerine ilişkin bulgular Çizelge 4.4 de ve silolanma özelliklerine ilişkin bulgular ise Çizelge 4.5 de verilmiştir. Çizelge 4.4. Arpa hasılı silajının ham besin madde içeriği ve enerji değerlerine ilişkin bulgular Kuru Madde de, % Arpa Hasılı (Kontrol) Deneme Yemleri Arpa Hasılı + % 10 Broiler Altlığı Arpa Hasılı + % 20 Broiler Altlığı Arpa Hasılı + % 30 Broiler Altlığı Arpa Hasılı + % 40 Broiler Altlığı Doğal Halde KM, % 37.96±0.21 d 43.51±0.55 c 44.89±0.54 b 43.72±0.34 c 47.86±0.51 a Organik Madde, % 93.46±0.04 a 92.65±0.09 c 91.26±0.09 b 89.58±0.17 d 88.81±0.11 e Ham Protein, % 10.22±0.18 e 10.92±0.06 d 12.50±0.15 c 15.41±0.05 b 17.35± 0.07 a Ham Yağ, % 3.25±0.20 ab 3.36±0.01 a 3.37± 0.30 a 3.00± 0.03 b 2.98± 0.05 b Ham Selüloz, % 25.43±0.06 ab 25.58±0.04 ab 25.28±0.19 ab 25.22±0.33 ab 25.38±0.11 ab Nitrojensiz Öz Maddeler, % 54.56±0.40 a 52.79±0.09 b 50.11± 0.28 c 45.95±0.12 d 43.10±0.24 e Ham Kül, % 6.54±0.04 e 7.35± 0.09 d 8.74± 0.09 c 10.42±0.17 b 11.19±0.11 a Brüt Enerji, MJ/kg KM 17.30±0.28 a 17.15±0.08 b 17.34±0.28 a 17.27±0.10 a 17.35±0.11 a Metabolik Enerji, MJ/kg KM 9.13±0.01 b 9.04±0.01 b 8.92±0.08 b 8.62±0.01 a 8.58±0.02 a Net Enerji Laktasyon, 5.90±0.25 ab 5.79±0.01 ab 5.66±0.37 b 6.09±0.04 a 6.09±0.06 a MJ/kg KM a, b, c, d, e, Aynı sütunda farklı harfler taşıyan ortalamalar arasındaki fark istatistiksel olarak önemlidir (P < 0.05). Çizelge 4.4 de elde edilen bulgular incelendiğinde Arpa hasılının KM, OM, HP, HY, NÖM, HK içerikleri ve ME, BE, NEL değerleri üzerine broiler altlığı ilavesinin istatistiksel olarak etkili olduğu görülmektedir (P<0.05). Nitekim altlık ilavesindeki artışa bağlı olarak Arpa hasılı silajının kuru madde içeriğinin % dan % ya çıktığı görülmektedir. Arpa hasılına % 10, % 20, % 30 ve % 40 düzeylerinde broiler altlığı ilavesi kuru madde içeriğinin, ham protein içeriğini ve ham kül içeriğini ilave düzeylerinin artışına bağlı olarak artırmıştır. Bu artış istatistiksel olarak önemli bulunmuştur (P<0.05). Ham yağda kontrol grubuna göre 20

28 altlık ilave edilen gruplarda % 20 ye kadar önemsiz bir artış görülmüş, % 30 ve % 40 altlık katılan gruplarda ise ham yağ oranı kontrol grubuna göre azalmıştır (P>0.05). Ham selüloz içeriği broiler altlığı ilavesiyle önemli düzeyde etkilenmemiştir (P>0.05). NÖM değerleri altlık ilavesiyle azalmıştır (P<0.05). Enerji içeriğine bakılacak olursa Arpa hasılına broiler altlığı ilavesi ile yemlerin silolama sonrası BE içeriği önemli düzeyde değişmemiştir (P>0.05). ME içeriği azalmıştır. Bu azalış % 30 ve % 40 altlık katılan gruplarda kontrol grubuna göre önemli bulunmuştur (P<0.05). Çizelge 4.5. Broiler altlığı ile silolanan arpa hasılı silajının silolanma özelliklerine ilişkin bulgular Deneme Yemleri Arpa Hasılı (Kontrol) Arpa Hasılı + % 10 Broiler Altlığı Arpa Hasılı + % 20 Broiler Altlığı Arpa Hasılı + % 30 Broiler Altlığı Arpa Hasılı + % 40 Broiler Altlığı Fiziksel Özellikleri Toplam Silaj Kalite ph Değeri Koku Strüktür Renk Puan Sınıfı 4.89±0.10 a Pekiyi 4.47±0.04 b Pekiyi 4.52±0.01 b ±0.25 a ±0.11 a a, b, Aynı sütunda farklı harfler taşıyan ortalamalar arasındaki fark istatistiksel olarak önemlidir (P < 0.05). Memnuniyet Verici Memnuniyet Verici Memnuniyet Verici Çizelge 4.5 de elde edilen veriler incelendiğinde Arpa hasılına değişik düzeylerde broiler altlığı ilavesinin silaj ph değerlerini istatistiksel olarak etkilediği görülmektedir (P<0.05). Arpa hasılı kontrol grubunda ph değeri 4.89 iken, altlık ilavesi ile silajların ph değeri düşüş göstermiş ve bu ph da ki bu düşüş % 20 lik gruba kadar önemli bulunmuştur (P<0.05), % 40 altlık katılan grupta ise ph 4.92 ye kadar yükselmiştir fakat kontrol grubuna göre önemli bulunmamıştır (P>0.05). Arpa hasılı silajı ph ve fiziksel özelliklere göre değerlendirildiğinde, Arpa Hasılı (Kontrol) grubu ve altlık ilaveli gruplardan % 10 broiler altlığı katılan grup pekiyi, % 20, % 30, % 40 broiler altlığı katılan gruplar ise memnuniyet verici sınıfında değerlendirilmiştir. 21

29 4.4. Broiler Altlığı ile Silolanan Tritikale Hasılı Silajının Besin Madde İçeriği ve Enerji Değerleri ile Silolanma Özelliklerine İlişkin Bulgular Broiler altlığı ile silolanan Tritikale hasılı silajının besin madde içeriği ve enerji değerlerine ilişkin bulgular Çizelge 4.6 da ve silolanma özelliklerine ilişkin bulgular ise Çizelge 4.7 de verilmiştir. Çizelge 4.6. Tritikale hasılı silajının ham besin madde içeriği ve enerji değerlerine ilişkin bulgular Kuru Madde de, % Tritikale Hasılı (Kontrol) Deneme Yemleri Tritikale Hasılı + % 10 Broiler Altlığı Tritikale Hasılı + % 20 Broiler Altlığı Tritikale Hasılı + % 30 Broiler Altlığı Tritikale Hasılı + % 40 Broiler Altlığı Doğal Halde KM, % 35.46±0.04 a 38.05±0.05 b 41.24±0.96 c 44.05±0.43 d 47.64±0.48 e Organik Madde, % 93.71±0.91 a 92.36±0.07 b 91.22±0.10 c 90.12±0.12 d 89.28±0.11 d Ham Protein, % 10.90±0.66 e 12.46±0.62 d 13.73±0.30 c 15.32±0.55 b 17.02±0.16 a Ham Yağ, % 2.52±0.10 b 2.53±0.02 b 2.50±0.02 b 2.53±0.01 b 2.65±0,02 a Ham Selüloz, % 33.03±0.43 a 31.95±0.19 b 29.69±0.02 b 32.11±0.25 b 29.46±0.30 b Nitrojensiz Öz Maddeler, % 47.26±0.65 a 45.42±0.49 b 45.30±0.23 b 40.16±0.47 c 40.15±0.24 c Ham Kül, % 6.29±0.82 e 7.64±0.07 d 8.78±0.10 c 9.88±0.12 b 10.72±0.11 a Brüt Enerji, MJ/kg KM 18.00±0.82 a 17.62±0.20 ab 17.55±0.19 b 17.47±0.25 b 17.52±0.15 b Metabolik Enerji, MJ/kg KM 7.79±0.13 b 7.83±0.10 b 8.08±0.05 c 7.53±0.09 a 7.91±0.02 b Net Enerji Laktasyon, 6.52±0.12 ab 6.61±0.02 a 6.63±0.02 a 6.59±0.01 a 6.43±0.02 b MJ/kg KM a, b, c, d, e, Aynı sütunda farklı harfler taşıyan ortalamalar arasındaki fark istatistiksel olarak önemlidir (P < 0.05). Çizelge 4.6 da verilen bulgular incelendiğinde Tritikale hasılının KM, OM, HP, HY, HS, NÖM, HK, içerikleri ve BE, ME ve NEL değerleri üzerine broiler altlığı ilavesinin istatistiksel olarak etkili olduğu görülmektedir (P<0.05). Nitekim altlık ilavesindeki artışa bağlı olarak Tritikale hasılı silajının kuru madde içeriği % dan % e çıktığı görülmektedir. Tritikale hasılına % 10, % 20, % 30 ve % 40 düzeylerinde broiler altlığı ilavesi kuru madde içeriğini, ham protein içeriğini ve ham kül içeriğini ilave düzeylerinin artışına bağlı olarak artırmıştır. Bu artış 22

30 istatistiksel olarak önemli bulunmuştur (P<0.05). Ham yağ kontrol grubuna göre altlık ilave edilen gruplarda azalmıştır. Ham yağ oranındaki bu azalma % 30 altlık ilave edilen gruba kadar önemsiz düzeyde kalmış, % 40 altlık ilave edilen grupta kontrol grubuna göre önemli bulunmuştur (P<0.05). Ham selüloz içeriği broiler altlığı ilavesiyle azalmıştır. Ham selüloz oranındaki bu azalma kontrol grubuna göre diğer gruplarda önemli düzeydedir (P<0.05). NÖM değerleri altlık ilavesiyle azalmıştır (P<0.05). Enerji içeriği değişimine bakılacak olursa Tritikale hasılına broiler altlığı ilavesi ile silajların BE içeriği kontrol grubuna göre azalmıştır fakat be azalış önemsiz düzeydedir(p>0.05). ME içeriği altlık ilavesiyle bir kısım artış gösterse de, % 30 ve % 40 altlık katılan gruplarda azalmıştır (P<0.05). NEL içeriğin de ise bir miktar artış olsa da önemli bulunmamıştır (P>0.05). Çizelge 4.7. Broiler altlığı ile silolanan tritikale hasılı silajının silolanma özelliklerine ilişkin bulgular Deneme Yemleri Tritikale Hasılı (Kontrol) Tritikale Hasılı + % 10 Broiler Altlığı Tritikale Hasılı + % 20 Broiler Altlığı Tritikale Hasılı + % 30 Broiler Altlığı Tritikale Hasılı + % 40 Broiler Altlığı Fiziksel Özellikleri ph Değeri Toplam Silaj Kalite Koku Strüktür Renk Puan Sınıfı 4.67±0.11 a Pekiyi 4.38±0.09 b Pekiyi 4.45±0.04 b Pekiyi 4.66±0.08 a Pekiyi 4.74±0.06 a a, b, Aynı sütunda farklı harfler taşıyan ortalamalar arasındaki fark istatistiksel olarak önemlidir (P < 0.05). Memnuniyet Verici Çizelge 4.7 de elde edilen veriler incelendiğinde Tritikale hasılına değişik düzeylerde broiler altlığı ilavesinin silaj ph değerlerini istatistiksel olarak etkilediği görülmektedir (P<0.05). Tritikale hasılı kontrol grubunda ph değeri 4.67 iken, % 30 düzeyine kadar altlık ilavesi ile silajların ph değeri düşüş göstermiş ve bu düşüş % 10 ve % 20 lik gruplarda kontrol grubuna göre önemli bulunmuştur (P<0.05), % 40 Altlık katılan grupta ise ph 4.74 e kadar yükselmiştir fakat kontrol grubuna göre önemli bulunmamıştır (P>0.05). Tritikale hasılı silajı ph ve fiziksel özelliklerine göre incelendiğinde, Tritikale Hasılı silajı (Kontrol) grubu ve % 10, % 23

31 20, % 30 broiler altlığı katılan gruplar pekiyi sınıfında değerlendirilirken, % 40 altlık ilaveli grup memnuniyet verici sınıfında değerlendirilmiştir Broiler Altlığı ile Silolanan SorgumxSudan Otu Melezi Silajının Besin Madde İçeriği ve Enerji Değerleri ile Silolanma Özelliklerine İlişkin Bulgular Broiler altlığı ile silolanan SorgumxSudan Otu Melezi silajının besin madde içeriği ve enerji değerlerine ilişkin bulgular Çizelge 4.8 de ve silolanma özelliklerine ilişkin bulgular ise Çizelge 4.9 da verilmiştir. Çizelge 4.8. SorgumxSudan Otu Melezi silajının ham besin madde içeriği ve enerji değerlerine ilişkin bulgular Kuru Madde de, % SorgumXSuda n Otu Melezi (Kontrol) Deneme Yemleri SorgumXSuda SorgumXSuda notu Melezi + n Otu Melezi + % 10 Broiler % 20 Broiler Altlığı Altlığı SorgumXSuda notu Melezi + % 30 Broiler Altlığı SorgumXSuda notu Melezi + % 40 Broiler Altlığı Doğal Halde KM, % 22.16±0.17 e ±0.33 d 26.43±0.35 c 27.74±0.40 b 30.03±0.80 a Organik Madde, % 89.98±0.07 a 88.61±0.17 b 87.53±0.07 c 85.75±0.04 d 83.67±0.14 e Ham Protein, % 6.27±0.43 e 8.37±0.34 d 10.27±0.08 c 11.40±0.08 b 13.32±0.17 a Ham Yağ, % 2.27± ± ± ± ±0.02 Ham Selüloz,% 29.20±0.06 d 29.96±0.17 b 29.74±0.17 c 30.09±0.21 a 29.50±0.16 c Nitrojensiz Öz Maddeler, % 52.24±0.31 a 48.02±0.65 b 45.28±0.28 c 42.06±0.25 d 38.64±0.43 e Ham Kül, % 10.02±0.07 e 11.39±0.17 d 12.47±0.07 c 14.25±0.04 b 16.33±0.14 a Brüt Enerji, MJ/kg KM 16.52±0.19 b 16.88±0.22 a 16.90±0.15 a 16.58±0.05 b 16.51±0.08 b Metabolik Enerji, MJ/kg KM 7.83±0.07 a 7.53±0.04 b 7.44±0.00 b 7.16±0.01 c 7.01±0.03 c Net Enerji Laktasyon, 6.78±0.00 b 6.78±0.12 b 6.72±0.10 b 6.96±0.00 a 6.84±0.02 ab MJ/kg KM a, b, c, d, e, Aynı sütunda farklı harfler taşıyan ortalamalar arasındaki fark istatistiksel olarak önemlidir (P < 0.05). Çizelge 4.8 de verilen bulgular incelendiğinde SorgumXSudan Otu Melezi silajının KM, OM, HP, NÖM, HK ve NEL içerikleri üzerine broiler altlığı ilavesinin istatistiksel olarak etkili olduğu görülmektedir (P<0.05). Nitekim altlık ilavesindeki artışa bağlı olarak SorgumXSudan Otu Melezi silajının kuru madde içeriği % dan % e çıktığı görülmektedir. SorgumXSudan Otu Melezi 24

32 % 10, % 20, % 30 ve % 40 düzeylerinde broiler altlığı ilavesi kuru madde içeriğini, ham protein içeriğini ve ham kül içeriğini ilave düzeylerinin artışına bağlı olarak artırmıştır. Bu artış istatistiksel olarak önemli bulunmuştur (P<0.05). Ham yağ içeriği altık ilave düzeyine bağlı olarak azalmıştır (P>0.05). Ham selüloz içeriği broiler altlığı ilavesiyle artış göstermiştir (P<0.05). Enerji içeriğine bakılacak olursa SorgumXSudan Otu Melezi melezine broiler altlığı ilavesi silajların BE içeriği % 20 altlık grubuna kadar artmış (P<0.05), % 30 ve % 40 altlık katılan gruplarda azalmıştır, bu azalış kontrol grubuna göre önemli bulunmamıştır (P>0.05). ME içeriği altlık ilavesiyle azalmıştır (P>0.05). NEL içeriğindeki değişim ise kontrol grubuna göre (% 30 altlık katılan grup) hariç önemli bulunmamıştır (P>0.05). Çizelge 4.9. Broiler altlığı ile silolanan sorgumxsudan otu melezi silajının silolanma özelliklerine ilişkin bulgular Deneme Yemleri SorgumXSudan Otu Melezi SorgumXSudan Otu Melezi+ % 10 Broiler Altlığı SorgumXSudan Otu Melezi+ % 20 Broiler Altlığı SorgumXSudan Otu Melezi+ % 30 Broiler Altlığı SorgumXSudan Otu Melezi+ % 40 Broiler Altlığı Fiziksel Özellikleri Toplam Silaj Kalite ph Değeri Koku Strüktür Renk Puan Sınıfı 3.93±0.04 d Pekiyi 4.11±0.20 d Pekiyi 4.42±0.22 c a, b, c, d, Aynı sütunda farklı harfler taşıyan ortalamalar arasındaki fark istatistiksel olarak önemlidir (P < 0.05). Memnuniyet Verici 5.48±0.10 b Orta 5.88±0.14 a Orta Çizelge 4.9 da elde edilen veriler incelendiğinde SorgumXSudan Otu Melezi melezine değişik düzeylerde broiler altlığı ilavesinin silaj ph değerlerini istatistiksel olarak etkilediği görülmektedir (P<0.05). SorgumXSudan Otu Melezi kontrol grubunun ph değeri 3.93 dir. Altlık ilavesiyle ph değeri artmıştır. ph değerindeki bu artış kontrol grubuna göre % 20, % 30 ve % 40 lık gruplarda önemli bulunmuştur (P<0.05). SorgumXSudan Otu Melezi silajı ph ve fiziksel özelliklere göre değerlendirildiğinde, kontrol grubu ve % 10 broiler altlığı katılan grup Pekiyi, % 20 broiler altlığı katılan grup memnuniyet verici, % 30 ve % 40 broiler altlığı katılan gruplar ise orta sınıfında değerlendirilmiştir. 25

33 5. TARTIŞMA VE SONUÇ Dünyada ve ülkemizde yem fiyatlarının gittikçe artması nedeniyle yeni yem kaynaklarının araştırılmasına yönelik çalışmalar önem kazanmıştır. Alternatif yem kaynaklarının araştırılmasının diğer bir önemi de yem kaynağı olarak değerlendirilemeyen ve çevre kirliliğine neden olan bazı materyallerin değerlendirilebilmesidir. Bu araştırmada ülkemizde yaygın olarak yetiştiriciliği yapılan ve daha çok dane üretimi amacıyla yararlanılan bazı Buğdaygil yem bitkilerine değişik düzeylerde broiler altlığı ilavesinin, karışımın yem değeri ve silolanma özelliklerine olan etkilerinin belirlenmesi amaçlanmıştır. Bu amaçla; Buğdaygil yem bitkilerine toplam silaj kuru maddesi esasına göre % 0 (Kontrol), % 10, % 20, % 30, % 40 broiler altlığından kuru madde gelecek şekilde silolama çalışması yapılmıştır. Değişik araştırmalarda broiler altlığının alternatif bir yem kaynağı olarak hayvan beslemede kullanılabileceği belirtilmiş bulunmaktadır (Anonim, 1995; Rankins, 1995; Ruffin ve McCaskey, 1998; Ak, 1990; Ayhan, 2000). Aslında altlık doğrudan doğruya herhangi bir işleme tabi tutulmadan yem olarak değerlendirilmemektedir. Broiler altlığı genel olarak değişik yem bitkileri ile silolanma, derin yığın halinde sıcak fermantasyona uğratma, kurutma, ve ekstrüzyon-peletleme gibi değişik işlemlere alındıktan sonra değerlendirilmektedir (Anonim, 1995). Değişik yem bitkileri ve gıda sanayi artıkları ile broiler altlığının silolanıp, değerlendirilmesine yönelik çok sayıda çalışma yapılmıştır (Chaudhry vd., 1995; Ayhan vd., 1998; Ayhan vd., 1999; Alçiçek vd., 2001; Ergül vd., 2001; Ayhan vd., 2002; Çapçı vd., 2002; Ayhan vd., 2003). Bu çalışmada söz konusu yöntemlerden altlığın değişik yem bitkileri ile silolanarak değerlendirilmesi yöntemi benimsenmiştir. Çalışmada kullandığımız broiler altlığının besin madde kompozisyonu (Çizelge 4.1), özellikle ham protein içeriği bakımından değerlendirildiğinde, daha önce yapılmış olan pek çok araştırmadaki saptanan değerlere benzerlik göstermektedir (Chaudhry vd., 1995; Ayhan vd., 1998; Ayhan vd., 1999; Alçiçek vd., 2001; Ergül vd., 2001; Ayhan vd., 2002; Çapçı vd., 2002; Ayhan vd., 2003). 26

34 Yapılan çalışmada broiler altlığı ilave edilmeyen Buğday, Arpa ve Tritikale hasılları ile SorgumXSudan Otu Melezi silajlarında saptadığımız kimyasal kompozisyon ve silolanma özellikleri (ph, renk, koku, strüktür), daha önce yapılmış olan çalışmalarla uyum göstermektedir (Demirel ve Yıldız, 2001; Konca vd., 2005; Demirel vd., 2004) Bu yem bitkilerine broiler altlığı ilavesi sonucunda yapılan silolamada başta kuru madde, ham protein ve ham kül içeriklerinin belirgin düzeyde arttığı saptanmıştır. Nitekim altlık ilavesiyle doğal halde kuru madde içeriği Buğday silajında; % dan % a, ham protein içeriği % den % e, ham kül içeriği de % 6.69 dan % e yükselmiştir. Arpa silajında; doğal halde kuru madde içeriği % dan % ya, ham protein içeriği % den % e, ham kül içeriği de % 6.54 den % a yükselmiştir. Tritikale silajında ise doğal halde kuru madde içeriği % dan % e, ham protein içeriği % 6.27 den % ye, ham kül içeriği de % 6.29 dan % ye yükselmiştir. SorgumXSudan Otu Melezi silajında doğal halde kuru madde içeriği % dan % e, ham protein içeriği % 6.27 den % ye, ham kül içeriği de % den % e yükselmiştir. Buğday, Arpa, ve Tritikale hasılları ve Sorgumxsudan Melezinde NÖM oranları sırasıyla; % den % a, % dan % a, % dan % e, % den % e düşmüştür. Ham besin maddeleri açısından elde edilen veriler değerlendirildiğinde KM, HP, HK değerlerinin yükseldiği ve NÖM oranının da düştüğü saptanmıştır. NÖM lerin düşmesi bu maddelerce fakir olan altlık düzeyinin artışından kaynaklanmaktadır. Ham besin maddelerince en çok dikkat çeken husus altlık katılan yemlerin ham protein oranının yükselmesidir. Çünkü broiler altlığı yüksek düzeyde ham protein içermekte olup, bitkilerin silolanmasıyla protein içeriği yükselmiştir. Bu sonuçlar daha önce yapılan çalışmaları da desteklemektedir (Chaudhry vd., 1995; Ayhan vd., 1998; Ayhan vd., 1999; Alçiçek vd., 2001; Ergül vd., 2001; Ayhan vd., 2002; Çapçı vd., 2002; Ayhan vd., 2003). Broiler altlığı ile silolanan Buğday, Arpa ve Tritikale hasıllarının silolanma sonrası ph değerleri incelendiğinde ph ın 4 civarında olduğu ve altlık düzeyine bağlı olarak değiştiği saptanmıştır. Genel olarak bu sonuçlar silo yemlerinde saptanan ph düzeylerindedir (Alçiçek ve Özkan, 1997). Ancak SorgumXSudan Otu Melezi silajında toplam silaj 27

35 kuru maddesi esasına göre % 0 (Kontrol), % 10 ve % 20 broiler altlığı katılan gruplar hariç % 30 ve % 40 lık altlık katılan gruplarda 5 in üzerinde ph saptanmıştır. Broiler altlığının artışına bağlı olarak ph düzeyinin yükselmesi NH 3 gibi protein parçalanma ürünlerinin ortamı alkalileştirmesinden kaynaklandığı düşünülmektedir. Fiziksel özellikler bakımından Buğday ve Tritikale hasılı silajlarında (Tritikale de % 40 lık grup hariç) pekiyi, Arpa hasılı silajında kontrol ve % 10 altlık katılan grupta pekiyi, diğer gruplarda memnuniyet verici düzeyde saptanmıştır. Ancak SorgumXSudan Otu Melezinde kontrol ve % 10 luk grupta pekiyi, % 20 lik grupta memnuniyet verici % 30 ve % 40 lık gruplarda ise kötü bir koku oluşumu sonucu silaj orta nitelikte değerlendirilmiştir. Nitekim bu gruplarda da ph yüksek bulunmuştur. Yüksek düzeylerde altlık ilavesinin silajların rengini ve kokusunu değiştirdiği bilinmektedir (Ayhan vd., 1999). Broiler Altlığı ile silolanan buğdaygil yem bitkileri silajlarının enerji içerikleri (BE; ME; NEL) altlık düzeyi ve bitki türüne bağlı olarak farklı değerler vermiştir. Saptanan bu sonuçlar daha önce yapılmış olan değişik yem bitkileri çalışmaları ile ulaşılan sonuçları destekler niteliktedir (Chaudhry vd., 1995; Ayhan vd., 1998; Ayhan vd., 1999; Alçiçek vd., 2001; Ergül vd., 2001; Ayhan vd., 2002; Çapçı vd., 2002; Ayhan vd., 2003) Sonuç olarak; ham besin madde içerikleri, silaj kalite kriterleri ve enerji içerikleri de göz önüne alındığında Buğday, Arpa ve Tritikale hasıllarına toplam silaj kuru madde esasına göre % 40 a kadar, SorgumXSudan Otu Melezi yem bitkisinde ise % 20 ye kadar broiler altlığı karışımı ile başarılı bir silolamanın yapılabileceği kanaatine varılmıştır. 28

36 KAYNAKLAR Ak, İ Hayvan gübrelerinin yem olarak kullanımı. Yem Magazin Dergisi. Sayı: 69. Akgün, İ, Kara, B Alternatif Bir Yem Bitkisi Tritikale. Süleyman Demirel Üniv. Fen Bilimleri Enstitüsü Dergisi, 6 (3), Isparta. Anonim Deep stacking broiler litter as a feed for beef cattle. North Carolina Cooperative Extension Service. AG 515 2, April. North Carolina State University, Raleigh, North Carolina. USA. Anonim Çayır mera, yem bitkileri ve karma yem komisyon raporu. Türk Ziraat Yüksek Mühendisleri Birliği ve Vakfı, Ankara. Alçiçek, A., Özkan, K Silo yemlerinde fiziksel ve kimyasal yöntemlerle silaj kalitesinin saptanması. Türkiye Birinci Silaj Kongresi, Eylül- U.Ü. Ziraat Fak., Bursa, Alçiçek, A., Tarhan, F., Özkan, K., Adışen, F İzmir İli ve Civarında Bazı Süt Sığırcılığı İşletmelerinde Yapılan Silo Yemlerinin Besin Madde İçeriği ve Silaj Kalitesinin Saptanması Üzerine Bir Araştırma. Hayvansal Üretim, 39 40, Alçiçek, A., Ayhan, V., Taluğ, A.M., Basmacıoğlu, H., Özkul, H., Açıkgöz, Z., Karaayvaz, K Portakal posasının broiler altlığı ile silolanma olanakları ve yem değeri. E.Ü. Ziraat Fakültesi Dergisi, 38 (1), Alçiçek, A., Karaayvaz, K Sığır besisinde mısır silajı kullanımı. Animalia, 203, Arslan, A. ve Gülcan, H Güneydoğu Anadolu Bölgesinde kışlık ara ürün olarak yetiştirilen değişik fiğ ve Arpa karışımlarında biçim zamanının ot verimi ve bazı tarımsal özeliklere etkisi üzerinde bir araştırma. Türkiye 3. Çayır Mera ve Yem Bitkileri Kongresi, Haziran 1996, , Erzurum. 29

37 Avcıoğlu, R., Soya, H., Geren, H. ve Cevheri, A.C Ege bölgesinde çayır meraların durumu, sorunları ve çözüm önerileri. Ege Bölgesi 1. Tarım Kongresi, Aydın, İ, Tosun, F Adi fiğ + Arpa karışımında gübrelemenin kuru ot verimine, etkileri. Ondokuz Mayıs Üniv. Ziraat Fakültesi Dergisi, 8 (1), Ayhan, V., A. Alçiçek ve M. Ergül Silajlık mısıra broiler altlığı ilavesinin silaj kalitesi ve yem değeri üzerine etkisi. E.Ü. Rektörlüğü Araştırma Fonu Kesin Sonuç Raporu. Proje No: 96-ZRF 052. Ayhan, V., Alçiçek, A. ve Ergül, M Einfluβ von broilerin streu-einsatz auf die silagequalität der Ergebnisse Deutsch-Türkischer Agrarforschungen in giessen: 60. Ayhan, V Ruminantların beslenmesinde broiler altlığının kullanımı. Internatıonal Animal Nutrition Congress, 4-6 Eylül, 2000, , Isparta. Ayhan, V., Kırkpınar, F., Taluğ, A.M., Basmacıoğlu, H., Karaayvaz, K., Açıkgöz, Z., Özkul, H Bira posasının broiler altlığı ile silolanma olanakları. E.Ü. Ziraat Fakütesi Dergisi, 39 (1), Ayhan, V., Özkul, H., Bamacıoğlu, H. and Balabanlı, C A research on the ensiling possibilities of Johnson grass (Sorghum halepense) forage with broiler litter. Journal of Biological Sciences 3 (11), Bulgurlu, Ş., Ergül, M Yemlerin fiziksel, kimyasal ve biyolojik analiz metotları. E.Ü. Basımevi, İzmir. Broderick, G.A Desirable characteristics of forage legumes for improving protein utilization in ruminants. Journal Animal Science, Chaudhry, S.M., Naseer, Z, Chaudhry, D.M Fermentation characteristics and nutritional value of broiler litter ensiled with corn forage. Poultry Abstract., 21:

38 Çapçı, T., Şayan, Y., Kırkpınar, F., Taluğ, M.A., Açıkgöz, Z., Ergül, M., Karaayvaz, K, B Domates posasının broiler altlığı ile silolanma olanakları ve yem değeri. E.Ü. Ziraat Fakültesi Dergisi, 39 (1), Demirel, M., Yıldız, S Süt olum döneminde biçilen arpa hasılına üre ve melas katılmasının silaj kalitesi ve rumende ham besin maddelerinin yıkılımı üzerine etkisi, YYÜZF Tarım Bilimleri Dergisi, 11 (1), Demirel, M., Erdoğan, S., Çelik, M., Güney, M Farklı düzeylerde melas ve üre katkılı sorgumxsudan otu melezi silajlarının kaliteleri, organik madde sindirilebilirliği ve metabolik enerji içeriklerinin belirlenmesi. IV. Ulusal Zootekni Bilim Kongresi, 1 3 Eylül, Isparta. DLG, Bewertung von Grundfutter, Silage und Heu.DLG Merkblatt, No: 224. DLG, Futterwerttabellen für wiederkäver. DLg- Verlag, Frankurt. Ergül, M., Alçiçek, A., Ayhan, V., Kılıç, A., Özkul, H., Basmacıoğlu, H., Karaayvaz, K Pancar posasının broiler altlığı ile silolanma olanakları ve yem değeri. E.Ü. Ziraat Fakültesi Dergisi, 38 (1), Filya, İ., Silaj Fermantasyonunda Katkı Maddeleri Kullanımı. Ondokuz Mayıs Ünv. Ziraat Fakültesi. Dergisi, 15 (3), Filya, İ Silaj Teknolojisi. Hakan Ofset, İzmir. Georing, H. K., Van Soest P. J Forage Fiber Analyses. Agr. Handbook, Nr. 379, Washington., USA. Karakuş, Ü., Hayvancılıkta çayır-mera ile kaba yem gereksinimi ve yem sanayi. Türkiye 2000 Hayvancılık Kongresi. 31 Mart 2 Nisan 2000, Ankara. Kılıç,A., Silo Yemi. (Öğretim, Öğrenim ve Uygulama Önerileri) Bilgehan Basımevi. Bornova, İzmir, 357. Kılıç, A.,1997. Türkiye de kaba yem üretimi ve yeterlilik düzeyi. Türkiye 1. Silaj Kongresi, Bursa. Hasad Yayıncılık s

39 Kirchgessner, M., Kellner Schaetzung des energetischen futterwertes von grün- und rauhfutter durch die cellulasemethode. Landwirtsch. Forsch. 34, Konca, Y., Alçiçek, A., Yaylak, E Süt Sığırcılığı İşletmelerinde Yapılan Silo Yemlerinde Silaj Kalitesinin Saptanması. Hayvansal Üretim 46 (2), 6-13, Kün, E., Serin İklim Tahılları (III. Basım). A. Ü. Zir. Fak. Yayın No: 1451, Ders Kitabı: Muntzing, A Triticale Today, National Academic Press, Washington D.C., p Naumann, C., Bassler, R Methoden Buch, 3. Die Chemische Untersuchung von Futtermitteln. VDLUFA- Verlag, Darmstadt. Orhan, H., Efe, E., Şahin, M SAS yazılımı ile istatistiksel analizler. Tuğra Ofset, Isparta. Rankins, Jr.D.L Processing options for broiler litter. Feed Mix. 3(1). Rude, B.J., Rankins, D.L.Jr Evaluation of bermudagrass (Cynodon dactylon) and johnsongrass (Sorghum halepense) as alternatives to corn forage (Zea mays) for ensiling with poultry litter. Nutrition Abstract. And Reav. 64 (1), 75. Ruffin, B. G., McCaskey, T.A Feding broiler litter to beef cattle. Alabama Cooperative Extension Service. Auburn University, Alabama, Saner, G İzmir yöresinde pazara yönelik süt sığırcılığı işletmelerinin ekonomik açıdan değerlendirilmeleri üzerine bir araştırma (Doktora Tezi). E.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü, İzmir. Soya, H., Geren, H., Kır, B Ege bölgesinde kaba yem kaynakları ve hayvan varlığı ile ilişkileri. Ege Bölgesi 1. Tarım Kongresi, TSE, Hayvan Yemlerinde Metabolik (Çevrilebilir) Enerji Tayini Kimyasal Metodu. Standart No: 9610, Ankara, Türkiye. 32

40 //Turkish/Abone/ Standard_Ara. Asp?sıra=1&durum=G. Erişim Tarihi ( ). Turgut, İ., Konak, C., Zeybek, A., Acartürk, E., Yılmaz, R Büyük menderes havzası sulu koşullarına uyumlu Buğday çeşitlerinin belirlenmesi üzerine araştırmalar. Türkiye 2. Tarla bitkileri kongresi, Eylül Samsun. Tümer, S Hayvancılıkta kaliteli, bol ve ucuz kaba yem arayışına bir çözüm. Ege Tarımsal Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü Yayınları No. 91, İzmir. Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK), Genel Tarım Sayımı Arazi Kullanımı. Erişim Tarihi, ( ). Topal, A., Konya ekolojik şartlarında kışlık olarak ekilen bazı Arpa yulaf çeşitlerinin tane verimi ve verim unsurları üzerine bir araştırma. Selçuk Üni. Ziraat Fakültesi Dergisi, 11 (15), Yüksel, O., SorgumXSudan Otu Melezinde (Sorghum bicolor (L.) Moench x Sorghum sudanense (Piper) Stapf) Farklı Azot Dozu Uygulamalarının Verim ve Bazı Kalite Özelliklerine Etkileri (Yüksek Lisans Tezi). S.D.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü, Isparta. 33

41 ÖZGEÇMİŞ Adı Soyadı : Elif Adıyaman Doğum Yeri ve Yılı : İZMİR 22/11/1983 Medeni Hali Yabancı Dili : Bekar : İngilizce Eğitim Durumu Lise : Mehmet Seyfi Eraltay Lisesi 2001 Lisans : Adnan Menderes Üniversitesi 2006 Yüksek Lisans : Süleyman Demirel Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Çalıştığı Kurum ve Yıl : SDÜ Fen Bilimleri Enstitüsü Tolunay A., Ayhan, V., Adıyaman, E., Akyol, A., İnce, D Herbage growth and fodder yield characteristics of kermes oak (Quecus coccifera L.) in a vegetation period, Journal of Animal and Veterinary Advances, 8 (2), Tolunay, A., Ayhan, V., Adıyaman, E., Akyol, A., İnce, D Dry matter yield and grazing capacity of kermes oak (Quercus coccifera L.) scrublands for pure hair goat (Capra hircus L.) breeding in Turkey's Western Mediterranean Region, Journal of Animal and Veterinary Advances, 8 (2), Tolunay, A., Ayhan, V., Adıyaman, E Changing of cell wall fractions of kermes oak (Quercus coccifera L.) in a vegetation period and theirs importance for pure hair goat (Capra hircus L.) breeding in West Mediteranean Region of Turkey, Journal of Animal and Veterinary Advances, 4 (1), Ayhan, V., Tolunay, A., Adıyaman, E., The Effects of Different Vegetation Periods on Chemical Composition of Kermes Oak (Quercus coccifera L.), Animal and Veterinary Advances 4 (2),