İÇTEN YANMALI MOTORLAR

Transkript

1 İÇTEN YANMALI MOTORLAR Yrd. Doç. Dr. Selahattin ÇELİK Niğde Üniversitesi Makine Mühendisliği Bölümü

2 İÇİNDEKİLER 1 MOTORUN TANIMI MOTOR ÇEŞİTLERİ Zamanlarına Göre: Dört zamanlı motorlar İki zamanlı motorlar Kullanılan Yakıtlara Göre: Yakıtın Yanma Yerine Göre: Yapım Özelliklerine Göre: Silindir Sayılarına Göre: Soğutma Sistemlerine Göre: MOTORUN PARÇALARI İKİ ZAMANLI MOTORLARIN ÇALIŞMA PRENSİPLERİ DÖRT ZAMANLI MOTORLARIN ÇALIŞMA SIRALAMASI DÖRT ZAMANLI BENZİNLİ MOTORLARIN ÇALIŞMA PRENSİPLERİ DÖRT ZAMANLI DİZEL MOTORLARIN ÇALIŞMA PRENSİPLERİ ATEŞLEME SİSTEMİ YAKIT SİSTEMİ Benzinli motorlarda yakıt sistemi KARBÜRATÖRLÜ SİSTEMLER ENJEKSİYONLU SİSTEMLER ENJEKSİYON SİSTEMLERİNİN, KARBÜRATÖRLÜ SİSTEMLERE GÖRE ÜSTÜNLÜKLERİ ENJEKSİYON SİSTEMİNİN GENEL OLARAK GÖREVLERİ Dizel Motorlarda Yakıt Sitemi YAĞLAMA SİSTEMİ SOĞUTMA SİSTEM ŞARJ SİSTEMİ MARŞ SİSTEMİ EGZOZ SİSTEMİ ELEKTRİK VE AYDINLATMA SİSTEMİ GÜÇ AKTARMA ORGANLARI FREN SİSTEMİ SÜSPANSİYON SİSTEMİ YENİ ARACA İLK BAKIM GÖSTERGELER SİSTEMİ

3 1 MOTORUN TANIMI Yakıttan elde ettiği ısı enerjisini mekanik enerjiye çeviren makinelere motor denir. İlk Dört zamanlı (benzinli) motor 1870 yılında Alman mucit Nikolaus August Otto tarafından bulunmuştur. Benzinle çalışan motorlara otto motor ya da otto çevrimi adı verilmiştir. Şekil 1. İlk dört zamanlı otto motoru Şekil 2. Otto motorunun mucidi "Nikolaus August Otto" İlk dizel motor 1892'de Alman Mühendis Rudolf Diesel tarafından bulunmuş ve daha sonra 23 Şubat 1893'te patenti alınmış bu süreç diesel çevrimi olarak bilinir. Motorun mucidi, geniş kömür yataklarına sahip olan Almanya'nın petrole bağımlılığını azaltmak için kömürle çalışan bir motor yapmayı hedeflemiştir. Ancak kömür tozunun yanmasından dolayı ortaya çıkan kül büyük sorunlar doğurmuş, daha sonraları ise motorda farklı yakıtların kullanılması tasarlanmıştır. Nitekim Rudolf Diesel, motorun sunumunu 1900 deki Dünya Fuarı'nda, yakıt olarak yer fıstığı yağı (Biodizel) kullanarak yapmıştır. 2

4 Şekil 3. Tek silindirli sabit dizel motoru, 1906 yapımı 2 MOTOR ÇEŞİTLERİ 2.1 ZAMANLARINA GÖRE: Dört zamanlı motorlar Silindir içerisinde bulunan pistonun, iki ölü nokta arasında yaptığı bir harekete zaman denir. Dört zamanlı motorlarda bir zaman; krank milinin dönüş açısı olarak 180 dir. Buna göre dört zaman 720 de tamamlanır. Bu sürenin tamamına da bir çevrim denir. Çevrim; bir işin oluşması için geçen süreçtir. Motordan, bir çevrimde bir iş alabilmek için; silindir içine hava ve yakıtı uygun oranda alarak, bunun uygun koşullarda yakılmasını sağlamak gerekir. Asıl hedef, açığa çıkan ısı enerjisini, en az kayıplarla mekanik enerjiye dönüştürmektir. Bu işlem hacimsel (Volümetrik) verimi arttırmak ve her koşulda optimum doldurma ve boşaltmayı gerçekleştirmek için yapılır. Bunun sonucunda, zamanların teorideki 180 lik süreleri değişir. Dört zamanlı motorda bir çevrimin oluşumu; 1-Emme zamanı (180 ) 2-Sıkıştırma zamanı (180 ) 3-İş zamanı (Ateşleme ve genleşme) (180 ) 4-Egzoz zamanı (180 ) Teorik olarak bir zaman krank açısı cinsinden 180 dir. Ancak, en az yakıt ile en büyük işin alınabilmesi için, bazı zamanların toplam açılarında değişiklikler yapmak zorunluluğu vardır. 3

5 1- Emme Zamanı: Teorik olarak pistonun,silindir içerisinde Ü.Ö.N.`den A.Ö.N.`ye hareketi ile emme supabı açılır. Silindirdeki hacim büyümesi, içerideki basıncın düşmesine neden olur. Silindir, emme supabı ve emme manifoldu ile atmosfere açık olduğundan, iki basınç farkı havanın silindire doğru hareketlenmesine yol açar. Motorun yakıt sistemine göre; a ) Karbüratörlü sistemlerde silindire doğru giden havanın içerisine, ventüri boğazından geçerken belirli oranda yakıt karıştırılır. (14,7 / 1 oranında) b) Püskürtmeli sistemlerde ise, giren hava ağırlığına göre yakıt püskürtülür (Direk Enjeksiyonlu sistemlerde silindir içerisine püskürtülür). Gerçek çevrimde, emme supabı, piston bir önceki çevrimin egzoz zamanı bitimine doğru Ü.Ö.N.`ye gelmeden 0-30 önce açılır. A.Ö.N.`yi ise 0-60 geçtikten sonra kapanır. 2- Sıkıştırma Zamanı: Piston, A.Ö.N.`den Ü.Ö.N.` ye hareketine başlarken, o silindirde bulunan tüm supablar kapalıdır. Silindir içerisinde basınç oluşmuştur.bu durumda Ü.Ö.N.`ye doğru harekete başlayan piston, içeride hacim küçülmesi yaratır. Pistonun bu hareketi,karışımın basıncını ve sıcaklığını arttırır. Basınç, pistonun Ü.Ö.N.`ye yaklaşmasıyla Bar` a ulaşır. Sıcaklık ise C nin üzerine çıkar. Bu sıcaklık değeri karışımın tutuşma sıcaklığına yakın bir değerdir 3- İş (Ateşleme ve Genleşme) Zamanı: Sıkıştırılan hava - yakıt karışımının, buji tırnakları arasında yaratılan kıvılcımla tutuşması sağlanır. Yanma basıncı en yüksek değerinin, pistonun Ü.Ö.N.`yi 5-10 ` yi geçtikten sonra oluşması istenir. Bu nedenle kıvılcım,piston daha Ü.Ö.N.`ye gelmeden oluşturulur.buna "Ateşleme Avansı" denir. Bu değer motorun tüm çalışma koşullarına göre değişir.yanma ile başlayan genleşme, basıncın bara çıkmasına neden olur. Bu basınç, piston tepesine uygulanan itme kuvvetine dönüşerek, pistonun A.Ö.N.`ye doğru itilmesini sağlar. 4- Egzoz Zamanı: Pistonun, A.Ö.N.`den Ü.Ö.N.`ye hareketi ile egzoz egzoz supabı açılmaya başlar.ıçerideki 6-7 barlık basınç yardımıyla yanmış gazların dışarıya daha kolay atılması sağlanır. Bu dışarıya atım işlemi, pistonun tekrar Ü.Ö.N.`ye gelmesine kadar devam eder. Gerçek çevrimde, egzoz supabı, piston A.Ö.N.`ye gelmeden açılmaya başlar.(0-60 ). Kapanması ise, piston tekrar U.Ö.N.`yi geçmesine kadar sürer. (0-30 ) Şekil 4. Dört zamanlı bir motorun zamanlara göre görünümü 4

6 2.1.2 İki zamanlı motorlar Motor çalışırken dört zamanlı motorlardan farklı olarak, hem pistonun altındaki krank bölümünden hem de silindirin içinde pistonun üst kısmından faydalanır. Emme veya egzoz subapları yoktur. Motorun içinde oluşan basınca farklarından dolayı yakıt karışımı emilir veya egzoz gazı dışarıya atılır. 1- Emme ve sıkıştırma zamanları Piston yukarı çıkarken üstünde bulunan karışımı silindirin içinde sıkıştırmaya başlar. Bu esnada krank bölümünde pistonun yukarı çıkmasından dolayı bir vakum (negatif basınç) oluşur. Böylelikle yakıt karışımı emme kısmından krank bölümüne dolar. Bu karşım benzin, yağ ve hava karışımıdır. Krank bölümünde yağ dolu olmadığı için (dört zamanlı motorlar gibi) motor elemanlarının yağlanması benzine karıştırılan yağ sayesinde olur. Piston yukarı doğru devam ederek yakıt karışımını iyice sıkıştırmıştır. Sıkışan yakıt karışımı bujinin ateşlenmesiyle yanarak bir patlama oluşturur. Bu patlamayla açığa çıkan enerji pistonu aşağı doğru hareket ettirir. 2- Yanma ve egzoz zamanları Piston aşağı doğru hareket ederken egzoz çıkışı açılır ve emme ağzı kapanır. Yanmış yakıt olan egzoz gazı, egzoz borusundan dışarı atılır. Pistonun aşağı hareketine devam etmesiyle, aşağıda sıkışan yakıt karışımı, taşıma cebinin açılmasıyla pistonun üst kısmına dolmaya başlar. Üst bölüme yeni yakıt karışımı dolarken, içerdeki tüm egzoz gazı atılmıştır. Aşağı doğru hareketini tamamlayan piston yukarı doğru harekete geçer. Artık emme ağzı tekrar açılacak, egzoz gazı çıkışı kapanacak ve motor yeniden aynı şeyleri yapmaya başlayacaktır. İki zamanlı motorlar işte bu prensibe göre çalışırlar. Şimdi diğer detaylara kısa kısa bir göz atalım! * İki zamanlı motorlar, dört zamanlı motorlara göre daha az detay içerirler. Bu yüzden imalatı daha kolay ve daha ucuzdur. * Maliyeti ucuz olmasına rağmen, yakıt karışımının bir kısmının yanmadan egzoz gazıyla birlikte dışarı atılması sakıncalı ve ekonomik olmayan tarafıdır. * Yakıt karışımı krank bölümünü kullanarak pistonun üst kısmına ulaşır. Bu yüzden krank bölümü dört zamanlı motorlar gibi devamlı yağ içinde yüzmez. Bu bölümün yağlanma işlemi, benzine karıştırılan yağ sayesinde olur. Fakat bu yağın benzinle birlikte yakılması çevre kirliliğine sebep veren sakıncalı bir durumdur. * İki zamanlı motorlarda pistonun her yukarı çıkışında yanma işlemi gerçekleşmektedir. Hâlbuki dört zamanlı motorlar da, piston ikinci kez yukarı çıktığında yanma işlemi gerçekleşmektedir. Yanma işleminin her defasında olması çok yüksek ısıların ortaya çıkmasını ve motor elemanlarının ömrünün kısa olmasını doğurmaktadır. * Bu motorların soğuk havalarda çalıştırılması diğer motorlara göre daha kolaydır. O yüzden özellikle kar motosikletlerinde tercih edilirler. 5

7 Şekil 5. İki zamanlı bir motorun zamanlara göre görünümü 2.2 KULLANILAN YAKITLARA GÖRE: 1- Benzinli & LPG li motorlar 2- Dizel (mazotlu) motorlar 2.3 YAKITIN YANMA YERİNE GÖRE: 1- İçten yanmalı motorlar 2- Dıştan yanmalı motorlar 2.4 YAPIM ÖZELLİKLERİNE GÖRE: 1- Sıra tipi Şekil 6. Sıralı tip motorun görünümü 6

8 2- Birbirlerinin karşılarına yatık (Düz, hafif, eğik, boksör tipi) Şekil 7. Boksör tipi motorun görünümü 3- Sıra halinde bir açı ile birleştirilmiş (V tipi) Şekil 8. V tipi motorun görünümü 4- Daire şeklinde (Yıldız tipi) Şekil 9. Yıldız tip motor 7

9 2.5 SİLİNDİR SAYILARINA GÖRE: 1- Tek silindirli 2- Çok silindirli 2.6 SOĞUTMA SİSTEMLERİNE GÖRE: 1- Su soğutmalı Şekil 10. Su soğutmalı bir motorun görünümü 2- Hava soğutmalı 3 MOTORUN PARÇALARI 1- Silindir Bloğu: İçinde silindirlerin bulunduğu ve motor parçalarını üzerinde taşıyan ana parçadır. 2- Silindir Kapağı: Silindir bloğu üzerini kapatan ve yanma odalarını meydana getiren kapaktır. 3- Karter : Motor yağına depoluk görevi gören, silindir bloğunun altındaki parçadır. 4- Supap Kapağı: Motor üzerindeki supap (külbütör) mekanizmasını dış etkilerden korur. 5- Radyatör: Soğutma suyunun bulunduğu depodur. Motorda ısınan su burada radyatörden dış ortama ısısını bırakarak tekrar soğur ve motora gönderilir. 6- Karbüratör: Benzin-hava karışımını sağlayan parça. 7- Hava Filitresi: Silindirlere giren havayı temizler. 8- Manifoldlar (emme-egzoz): Hava yakıt karışımını silindirlere, yanmış gazları dışarıya taşıyan borulardır. 9- Yağ Filitresi: Motor yağı içindeki yabancı maddeleri temizler. 10- Endüksiyon Bobini (Ateşleme): Aküden gelen akımı ,000 volta yükselten parçadır. 11- Buji: Benzin-hava karışımını tutuşturan parçadır. 12- Konjektör (regülatör): Şarj dinamosunun ürettiği elektriği doğru akıma çeviren ve 12 volt değerinde düzenleyen parçadır. 13- Enjektör: Dizel motorlarda yakıt püskürten parçadır. 8

10 14- Krank Mili: Pistonların bağlı olduğu, motorun çalışması sonucu elde edilen hareketin ve gücün motordan alınmasına yarayan mildir. 15- Piston: Silindir içersinde hareket eden ve hareketi krank miline iletmesine yardımcı olan parçadır. 16- Piston (biyel) Kolu : Pistonun doğrusal hareketini krank miline ileten parçadır. 17- Yağ Pompası: Karterdeki yağı basınçla hareketleri parçalara gönderir. 18- Yakıt Pompası (benzin otomatiği): Yakıtı basınçla karbüratöre gönderen parça: 19- Distribütör: Benzinli motorlarda ateşleme sırasına göre bujilere elektrik enerjisi gönderen parçadır. 20- Marş Motoru: Motora ilk hareket veren parçadır. Elektrik enerjisini hareket enerjisine çevirir. 21- Alternatör (şarj dinomosu): Araç için gerekli elektrik enerjisini üreten parçadır. Hareket enerjisini elektrik enerjisine çevirir. 22- Su Pompası (devirdaim): Suyun silindir içindeki kanallarda dolaşmasını sağlar. 23- Enjektör Pompası: Dizel motorlarda yakıtı basınçla enjektörlere gönderen parçadır. 24- Kam Mili (Eksantrik): Supapların zamanlarına göre açılıp kapanmasını sağlayan, enerjisini krank milinden sağlayan elemandır. 25- Enjeksiyon Sistemi: Benzinli araçlarda yakıtın karbüratörle değil de silindire püskürtülerek gönderilmesini sağlayan elemanlardır. 26- Kızdırma Bujisi: Dizel araçlarda ilk çalıştırmada yanma odasının ısıtılmasını sağlayan elemandır. Şekil 11. Motoru oluşturan elemanların gösterimi 9

11 4 İKİ ZAMANLI MOTORLARIN ÇALIŞMA PRENSİPLERİ 1- Emme - Sıkıştırma: Silindire yakıt-hava karışımının alınması ve sıkıştırılması. 2- Ateşleme - Egzoz: Sıkıştırılan hava-yakıt karışımının ateşlenmesi ve artık gazların dışarıya atılması. 5 DÖRT ZAMANLI MOTORLARIN ÇALIŞMA SIRALAMASI 1. Zaman : Emme 2. Zaman : Sıkıştırma 3. Zaman : Ateşleme (İş) 4. Zaman : Egzoz 6 DÖRT ZAMANLI BENZİNLİ MOTORLARIN ÇALIŞMA PRENSİPLERİ 1- Emme: Yakıt-hava karışımının silindire alınması 2- Sıkıştırma: Silindire alınan havanın sıkıştırılması 3- Ateşleme: Sıkıştırılan yakıt-hava karışımının buji kıvılcımı yardımıyla yakılması. 4- Egzoz : Silindir içinde kalan artık gazların dışarıya atılması 7 DÖRT ZAMANLI DİZEL MOTORLARIN ÇALIŞMA PRENSİPLERİ 1- Emme: Silindire temiz havanın alınması 2- Sıkıştırma : Silindire alınan havanın sıkıştırılması 3- Ateşleme : Sıkıştırılan havanın üzerine yakıtın enjektörle püskürtülerek yanması 4- Egzoz : Silindir içinde kalan artık gazların dışarıya atılması. 8 ATEŞLEME SİSTEMİ Görevi: Silindirdeki sıkıştırılan yakıt-hava karışımının, buji ucundaki kıvılcım yardımıyla yanmasını sağlar. 1- Distribitör: Endüksiyon bobininden gelen yüksek gerilim elektrik akımını ateşleme sırasına göre bujilere gönderir. 10

12 a) Platin: Açılıp kapanarak endüksiyon bobininin yüksek gerilim meydana getirmesine yardımcı olur. b) Meksefe (kondansatör): Platinin yüksek gerilimden zarar görmesini önler. c) Tevzi makarası: Yüksek gerilimin sırası ile bujilere gönderilmesini sağlar. 2- Buji: Distribütörden gelen elektrik akımını tırnakları arasında kıvılcım yaratarak silindir içindeki yakıt hava karışımının yanmasını sağlar. 3- Akü: Kimyasal enerjiyi elektrik enerjisine çevirir. Motorun çalışmadığı anda araç için gerekli elektrik enerjisini sağlar. 12 volt elektrik akımı verir. 4- Kontak Anahtarı: Elektrik akımının iletilmesi veya kesilmesini sağlayan parçadır. Kontak anahtarı üç devrelidir. Birinci devrede akımı, aydınlatma ve gösterge cihazlarına gönderir. İkinci devrede akımı ateşleme sistemine gönderir. Üçüncü devrede marş motorunu çalıştırır. 5- Endüksiyon Bobini: Aküden aldığı 12 voltluk elektrik akımını bin volta yükseltir. 6- Enjektör: Yakıtı toz halinde (pülverize) silindire gönderen parça. 7- Kam (eksantrik) Mili: Krank milinden aldığı hareketle bazı motor sistemlerinin çalışmasını sağlayan parçadır. 8- Supaplar: Yakıtın silindirlere alınmasını (emme), egzoz gazlarının silindirden atılmasını sağlayan parçadır (egzoz) 9- Besleme Pompası: Dizel motorlarda mazotu enjektör pompasına ileten parçadır. 10-Kızdırma bujisi: Dizel motoru, benzin motorunun aksine kendi kendine ateşlenen bir motordur. Emilen hava silindirlerin içinde sıkıştırma yoluyla yakl C lık bir sıcaklığa kadar ısıtılarak yakıt püskürtüldüğünde oluşan karışımın kendi kendine tutuşması sağlanır. Dizel motorları bu yüzden benzin motorlarından daha yüksek bir sıkıştırma oranı (20-24) ve buna uygun olarak da daha sağlam bir tasarım gerektirir. Gerekli sıcaklığa ulaşılmasını, soğuk çalıştırma ya da don soğukluğu gibi elverişsiz kullanım şartları altında da güven altına alabilmek için, yanma odasına ek ısı iletilmek zorundadır. Kızdırma bujisi bu süreçte prensip olarak bir elektrikli su ısıtıcı gibi çalışır. Elektrik enerjisi bir kızdırma rezistansından geçirilir, o da bu sırada şiddetle ısınır (1.000 C ye kadar). Bununla birlikte bu basit prensip, pratikte uzun ömürlülük, aşırı ısınma koruması ve akım çekişi açılarından bazı zorluklara neden oldu lı yıllarda motor çalıştırma işlemleri bu yüzden henüz 30 saniyeye varabilen süreler gerektiriyordu. Bu, 1980 li yıllarda 3-5 saniye gibi kısa çalıştırma sürelerine indirilebildi. TDI motorlarının kullanıma girmesiyle birlikte 0 C nin üstündeki dış sıcaklıklarda benzin motoru ile hemen hemen hiçbir farklılık algılanamaz oldu. Yalnızca 0 C nin altındaki sıcaklıklar hala bir ön kızdırma gerektirmeye devam etti. Sistemin Bakım ve Arızaları: Akü elektrolit seviyesi kurşun plakaların 1 cm. üzerinde olması gerekir. Elektrolit seviyesi düştüğünde saf su ile tamamlanır. Kışın akümülatörün donmaması için tam şarj ettirilirmesi gerekir. Akü üzerinin temiz olması gerekir. Temizlenmediği takdirde pisliklerin devreyi tamamlayarak akünün kendi kendine boşalmasına sebep olur. Havalandırma deliklerinin açık olması gerekir. Deliklerin kapalı olması halinde akü patlar. Akü kutup başları oksitlenmeyi önlemek için gres yağı ile yağlanmalı. Oksitlenen kutup 11

13 başları sodalı sıcak su ile temizlenmeli. Artı kutup başı, eksi kutup başına göre daha kalındır. Kutup başı kelepçelerinin iyi sıkılmış olması ve kabloların akımı iyi iletmiş olması gerekir. Kutup başlarına aynı anda madeni bir parça değmemesi gerekir. Aksi halde akü patlar. Araçta elektrik kaynağı yapılırken akü kutup başı kelepçelerinin sökülmesi gerekir. Digital göstergeli tip araçta akü takviyesi yapılmaz. Akü araca ters bağlanırsa diyotları görev yapmayacak şekilde tahrip olur. Kutup başlarına asla vurulmamalıdır. Akü başka bir akü ile takviye edilirken artı kutup artıya, eksi kutup eksiye bağlanır. (Paralel bağlanır.) Motor çalışmazken kontak anahtarı ateşleme durumunda açık bırakılırsa platin yada endüksiyon bobini yanar. Elektronik ateşleme sisteminde mekanizmayı elektronik beyin kontrol eder ve distribütörde platin yoktur. Kullanma klavuzuna göre, belirli klometre sonunda aracın bujilerinin ve platinin değiştirilmesi gerekir Ateşleme sisteminde platin, avans ve buji ayarları yapılmalıdır. Platin meme yapmış ise, ince zımpara ile temizlenmelidir. Platin meme yaparsa, meksefe (kondansatör) arızalanmıştır. Buji kablolarından birinin çıkmış olması, tekmeli (sarsıntılı) çalışmasına neden olur. Benzinli bir motorda normal yanma olmamasının nedenlerinden biri de bujilerin kurum bağlayarak normal ateşleme yapmıyor, platin veya buji ayarının bozuk olması motorun çekişten düşmesine neden olur. Buji ve platin ayarı yanlış yapılmış bir motorun egzoz dumanı siyah renkli çıkar. Avans ayarı bozuk olursa motor güçten düşer veya çalışmaz. 9 YAKIT SİSTEMİ 9.1 BENZİNLİ MOTORLARDA YAKIT SİSTEMİ KARBÜRATÖRLÜ SİSTEMLER Yakıt sistemi karbüratörlü olan sistemlerin genel olarak elemanları; yakıt deposu, yakıt filtresi, yakıt pompası ve karbüratördür. Karbüratörler, yakıt ile havanın karıştırıldığı ve motorun çalışma koşullarına uygun karışımın hazırlandığı yer olmasına karşın yapısından dolayı yakıt ile havanın motorun değişik çalışma koşullarına göre homojen bir biçimde karışmasını tam olarak sağlayamaz. Bu yüzden; teknolojinin gelişimi ile karışımın nasıl daha iyi hazırlanabildiği hava/yakıt karışımının silindirde sıkıştırma sonunda buji ile ateşleme yapan motorlarımızda, karbüratörlü sistemler dışında, benzini püskürten enjeksiyon sistemleri kullanılmıştır. Görevi: Değişik motor devirlerine göre yakıt hava karışımını silindirlere göndermek. 1- Yakıt deposu ve şamandırası: Yakıtın depo edildiği kap. 2- Yakıt göstergesi: Depodaki yakıt miktarını gösterir. Kontak açıldığı zaman çalışır. 3- Benzin pompası (otomatiği): Hareketini kam milinden alır, depodan çektiği yakıtı karbüratöre gönderir. (Yakıt otomatiği) 4- Benzin filitresi: Benzini temizler. 5- Karbüratör: Yakıt-hava karışımını 1/15 oranında ayarlayan parçadır. Rölanti ayarı yapılır. Rölanti, jigle, kapış, güç, yüksek hız devreleri vardır. 12

14 6- Hava filitresi: Havanın içindeki yabancı maddeleri temizleyerek silindirlere temiz hava gönderen, karbüratörün üzerindeki parçadır. Hava filitresi basınçlı hava ile temizlenir. Tıkalı ola hava filitresi yakıt sarfiyatını arttırır, yanma kötüleşir ve egzozdan siyah duman çıkar. 7- Emme manifoldu: Karbüratördeki yakıt-hava karışımının silindire girmesini sağlayan parçadır. 8- Egzoz manifoldu: Silindir içindeki yanmış gazları egzoz borusundan iterek atılmasını sağlar. Sistemin Çalışması: Marşa basıldığında benzin pompası yardımı ile depodan alınan benzin karbüratöre gelir. Karbüratör, 1 birim benzine 15 birim hava karıştırarak silindire gönderir. Silindirdeki bu karışım buji kıvılcımı ile ateşlenerek yanma sağlanır. Karbüratör devreleri: 1- Jigle devresi: Soğuk havalarda motorun kolay çalışmasını sağlayan devredir. Zengin karışım meydana getirir. Jigle çekili unutulursa yakıt sarfiyatı artar, motor yüksek devirde çalışır. Egzoz gazının rengi siyah olur.jigle kelebeği karbüratörün hava girişi kısmındadır. Otomatik jigleli araçlarda yaza ve kışa göre ayar yapılması gerekir. 2- Rölanti devresi: Aracın gazına basmadan kendi kendine çalıştığı devredir. Rölanti devresinin ayarı yüksek olursa yakıt sarfiyatı artar. Rölanti ayarı bozuk olursa, motor düzensiz çalışır veya durur. 3- Kapış devresi: Ani gaza basıldığında karbüratörden silindire ek yakıt gönderen devredir. Kapış devresi arızalı olduğunda; çalışan motorun gazına aniden basıldığında motor stop eder. 4- Yüksek hız devresi: Gaz pedalının sonuna kadar basıldığında, karbüratörden silindire daha çok yakıtın gittiği devredir. 5- Güç devresi: Gaz pedalına basıldığı andaki devredir. Gaz pedalına basma düzeyine göre karbüratörden silindire yakıt-hava karışımının miktarını ayarlamaktadır. Not: subap ayarları bozuk olan motor düzensiz çalışır. Ani duruş ve kalkışlar yakıt sarfiyatını arttırır. Araca yakıt koyarken motorun stop edilmesi gerekir. Boğulmuş motoru çalıştırırken gaza sonuna kadar basılır, sonra marş yapılır. Motor ısındıktan sonra stop ediyorsa karbüratöre bakılır. Yakıt içinde yabancı maddeler motorun düzensiz çalışmasına sebep olur. Motor çalışmazken gaz pedalına basmak, motorun boğulmasına yol açar. Araçta egzozdan fazla ses çıkıyorsa sebebi egzoz susturucuları veya boruları delik demektir. Motor ısınınca stop ediyorsa karbüratör ayarları kontrol edilmelidir. Enjeksiyon sistemli araçlarda karbüratör yoktur ENJEKSİYONLU SİSTEMLER Enjeksiyonlu sistemlerin yakıt sistemi karbüratörlü olan sistemlere göre farklı olan elemanları yakıt deposu ve yakıt deposu içerisinde bulunan elektrikli yakıt pompası, emme manifoltu üzerinde bulunan enjektör gövdesi bünyesinde yer alan enjektör ve yakıt basınç regülâtörüdür. Sistemde bulunan elektrikli elemanların çalışması; elektronik bir kontrol ünitesi tarafından, motorun devrine ve yüküne bağlı olarak, sensorlardan gelen bilgiler doğrultusunda kontrol edilir. Enjektörler benzini çok küçük damlacıklar halinde zerreleştirme görevini yerine getirirler. Motorun düzenli şekilde çalışması için, hava/yakıt karışımının hazırlanması bakımından karşılanması gerekli olan koşullar esas olarak şunlardır; 13

15 1-Gereksiz yakıt tüketiminin önlenmesi ve yanmayı garanti altına almak için, hava/yakıt oranı olabildiğince stokiyometrik değerde tutulmalıdır. 2-Karışım, mümkün olduğu kadar homojen oluşmalıdır ENJEKSİYON SİSTEMLERİNİN, KARBÜRATÖRLÜ SİSTEMLERE GÖRE ÜSTÜNLÜKLERİ 1-Motorun değişik çalışma koşullarına göre (motor sıcaklığı, emme manifoltuna giren havanın sıcaklığı, emme manifoltu vakumu, yanma odasına giren havanın ağırlığı, motor devri, egzoz gazı içerisindeki oksijen miktarı, gaz kelebeğinin pozisyonu) çalışma veriminin yüksek olmasıdır. 2-Uzun süre bakım, onarım ve temizliğe gerek duyulmamasıdır. 3-Enjeksiyon sisteminin kullanıldığı otomobil, ekolojik olmaya uygundur ENJEKSİYON SİSTEMİNİN GENEL OLARAK GÖREVLERİ 1-Püskürtme sürelerinin ayarlanması 2-Soğukta harekete geçmenin kontrolü 3-Hızlanma sırasında yakıt zenginliğinin kontrolü 4-Yavaşlama sırasında yakıtın kesilmesi 5-Motor rölanti hızının kontrol ve yönetimi 6-Maksimum devrin sınırlandırılması 7-Lambda sensörü ile yanmanın kontrolü 8-Kendi kendine arıza teşhisi 9.2 DİZEL MOTORLARDA YAKIT SİTEMİ Görevi: Mazotu sıkıştırma zamanı sonunda silindir içerisine püskürterek yanmayı sağlamak. 1- Yakıt deposu 2- Yakıt göstergesi 3- Besleme pompası: Yakıtı depodan çekerek enjektör pompasına gönderen pompa. 4- Yakıt filitresi: Sisteme giden yakıt içindeki yabancı maddeleri temizler. Depo ile enjektör pompası arasında bulunur. 5- Mazot-su ayırıcısı: Yakıt içindeki suyu ayıran sistem 6- Mazot-enjektör pompası: Yakıtı yüksek basınçlı hale getirerek enjektöre gönderir. 7- Hava filitresi: Silindir içine alınacak hava içindeki yabancı maddeleri temizleyen parçadır. 8- Yüksek basınç boruları: Yakıt enjeksiyon pompasından çıkan yüksek basınçlı yakıtı enjektöre taşıyan çelik borulardır. 9- Enjektörler: Yakıt pompasından gelen basınçlı yakıtı silindir içine zerrecikler halinde püskürten parçadır. 14

16 Sistemin çalışması: Besleme pompası ile depodan çekilen yakıt enjektör pompasına gelir. Enjektör de silindir içinde sıkıştırılmış, ısınmış temiz havanın üzerine yakıtı toz halinde püskürterek yanmasını sağlar. Dizel motorlarının hava yapmasının sebepleri: 1- Yakıt bittiğinde, 2- Filitre ve mazot-su ayırıcısı temizlendiğinde, 3- Sistemde herhangi bir gevşeklik, çatlak olduğunda motor hava yapar. Hava yapan motor çalışmaz. Dizel motorlarda kullanılan yağlı tip hava filitresi gaz yağı ile yıkanarak temizlenir. Dizel motoların soğuk havalarda rahat çalışabilmesi için ısıtma bujileri kullanılır. Eğer araç uzun süre kullanılmayacaksa yakıt deposu doldurulur. Egzozdan siyah duman çıkıyorsa yakıt pompası ayarsızdır. Dizel motorların yakıt sisteminde, günlük olarak yapılacak işlem yakıt deposunun suyunu almaktır. Dizel motorlarda marş yapıldığında marş motoru dönüyor, fakat motor çalışmıyorsa sebebi yakıt filitresinin tıkalı olması olabilir. 10 YAĞLAMA SİSTEMİ Görevi: Motorun yağlanması; birbirine sürtünerek çalışan parçalar arasındaki sürtünmeyi azaltarak aşınmaları önlemek, motorun soğutulmasına yardımcı olmak, aşınmalar sonucu oluşan taşları temizlemek, boşlukları doldurarak sızdırmazlığı sağlamak. 1- Yağ karteri: Yağı dinlendirir, soğutur. Yağa depoluk eder. 2- Yağ pompası: Basınçlı olarak yağı sisteme gönderir. 3- Yağ seviye kontrol çubuçuğu: Yağın seviyesini gösterir. 4- Yağ müşiri: Yağın basıncı elektiriksel olarak ölçer, yağ göstergesine iletir. 5- Yağ göstergesi: Sistemdeki yağın basıncını gösterir. Çalışması: Motorun çalışması ile birlikte yağ pompası da çalışmaya başlar. Karterdeki yağ önce kaba süzgeçten, sonra yağ filitresinden geçirilerek basınçlı olarak yağ kanallarına gönderilir. İşi biten yağ geri dönüş kanallarından kartere gelir. Yağ sistemde dolaşırken pislikleri temizler, soğutmaya yardımcı olur. Kartere indiğinde pisliklerini bırakır, soğur ve tekrar kanallara gitmeye hazır olur. Motor yağı Motorda sürtünmeden dolayı oluşan aşınmayı önleyen yağ, aynı zamanda temizlik ve soğutma işini de yapar. Motorlarda 20 x 50 yağ kullanılır. Kullanma kılavuzunda belirten zamanlarda muhakkak değiştirilmelidir. Motor yağı günlük bakımda kontrol edilir. Silindirde aşıntı varsa motor yağ yakar, motor yağ yakarsa egzozdan mavi duman çıkar. Motor yağı değiştirileceği zaman motorun sıcak olmasına dikkat edilir. Yağ Filitresi Yağın temizlenmesini sağlar. Kullanma kılavuzunda belirtilen zamanlarda diğiştirilmelidir. Kural olarak iki yağ değişiminde filitre değiştirilir. Motor çalışırken yağ filitresi tıkanırsa yağ basıncı aniden düşer. Kırmızı yağ lambası yanar. Yağ lambası yandığında motor durdurulmalıdır. 15

17 Yağ seviye kontrol çubuğu Yağın seviyesini gösterir. Yağ kontrol edildiğinde yağ, kontrol çubuğunun iki çizgisi arasında olmalıdır. Yağ Müşiri Yağın çalışma basıncını sürücü mahallindeki yağ göstergesine iletir. Kablosu koptuğunda, bağlantısı gevşediğinde akım iletmez. Yağ göstergesi Motorun yağlama sisteminin çalışıp çalışmadığını sürücüye gösterir. Bazı araçlarda manometre vardır. Ama tüm araçlarda kırmızı yağ lambası vardır. Yağlama ile ilgili tehlikeli bir durum olduğunda kırmızı yağ lambası yanar. Karterde yağ lambası yanar. Karterde yağ azaldığında, herhangi bir nedenle yağ basıncı düştüğünde, müşir kablosu koptuğunda, bağlantı gevşediğinde lamba yine yanar. Motor çalışırken yağ göstergesinde herhangi bir anormallik görüldüğünde motor hemen durdurulmalıdır. Marşa basılıp motor çalıştığında yağ lambasının sönmesi gerekiyor. Motor yağının kontrol edilmesi Motor yağını kontrol etmek için araç düz bir zemine alınır. Motor durdurulur. Yağın kartere inmesi için 4-5 dakika beklenir. Yağ çubuğu önce çekilir, temizlenir, yerine yerleştirilir. Tekrar çekilerek yağ seviyesi kontrol edilir. Yağ, yağ seviye kontrol çubuğundaki iki çizgi arasında olmalıdır. Eksikse motordaki aşıntılar artar. Motor çok ısınır ve yanar. Eksik yağ, supap muhafaza kapağında bulunan kapaktan yeterli miktarda ilave edilerek tamamlanır. Not: Motorda yağ basıncının çok yükselme nedeni kalın numara yağ konulmasıdır. Karterde yağ kalmamış ise de yağ basıncı düşer. Motor yağının eksilmesinin nedenleri: 1- Silindir ve segmanlar aşındığından motor yağ yakıyorsa yağ eksilir. Bu durumda motor egzozundan mavi duman atar. 2- Karter contasının yırtılması durumunda yağ eksilir. 3- Krank keçeleri kaçırırsa yağ eksilir. 4- Motor aşırı ısındığında yağ buharlaşarak karter havalandırılmasından kaçar. Not: Silindir contası yırtıksa veya silindir çatlak ise yağa su karışır yağın rengi kirli beyaz olur. Rodaj zamanı Araç yeni alındığında veya yenileştiğinde motorun daha iyi çalışması için geçen süreye rodaj zamanı denir. Bu dönemde ani kalkış ve sürat yapılmaz. 11 SOĞUTMA SİSTEM Görevi: Yanma sonucu açığa çıkan ısıyı motor parçalarına zarar vermeyecek değere düşürüp, istenen ısı değerleri arasında tutmak. 1- Radyatör: Motor suyunu soğutur soğutma suyuna depoluk eder. 16

18 2- Devirdaim pompası: Suyu basınçlı olarak radyatör ile motor bloğu arasında devreder. 3- Vantilatör: Radyatördeki suyu soğutur. Otomatiğe fan denir. Fan çalışmıyorsa arıza elektirik sisteminde olabilir. 4- Vantilatör kayışı: Krank kasnağından aldığı hareketle devirdaim pompası ve beraberinde vantilatörü çevirir. 5- Termostat: Motor suyunun sıcaklığını çalışma sıcaklığında sabit tutar. Termostat silindir kapağı çıkışında bulunur. Motor suyunun sıcaklığını ayarlar. 6- Hararet müşiri: Motor suyunun sıcaklığını sürücü mahallindeki hararet göstergesine iletir. 7- Hortumlar: Motor bloğu ile radyatör arasında suyun geçişini sağlar. Kalorifer ve radyatör hortumları yaza ve kışa hazırlanırken kontrol edilir. 8- Hararet (ısı) göstergesi: Soğutma suyunun ısısını gösterir. Çalışması Motor ilk çalıştığında motor soğuk olduğundan termostat kapalıdır. Vantilatör ve devirdaim pompası dönmesine rağmen su radyatöre gönderilmez. Motor suyu kısa sürede ısınır ve termostat açar. Motor çalışma sıcaklığında araç hareket ettirilebilir. Su soğuduğunda termostat yeniden kapanır. Su sistemde bu şekilde devirdaim eder. Motorun hararet yapma nedenleri 1- Radyatörün su seviyesinin düşük olması. Radyatörün peteklerinin üzerine kadar su doldurulur. 2- Vantilatör kayışının gevşek olması. a) Vantilatör kayışı gerginliği cm esneyecek şekilde olmalıdır. Daha gevşek olursa motor hararet yapar b) Vantilatör kayışı sıkı olursa alternatör ve devirdaim pompası yatakları arızalanır. 3- Radyatör ve motor su kanalları tıkalı olursa motor hararet yapar. Paslar ve kireçler tıkanıklık yapar. 4- Aracın uygun viteste kullanılmaması: Devamlı düşük viteste gidilirse motor hararet yapar. 5- Termostatın zamanında açılmaması: Eğer zamanında açılmazsa hararet yapar. 6- Fanlı sistemde fanın arızalı olması: Otomatik fan arızalı olur, çalışmazsa motor hararet yapar. 7- Radyatör peteklerinin tıkalı olması. 8- Vantilatör kayışının kopması: Kayış koptuğunda devirdaim ve vantilatör dönmeyeceğinden motor hararet yapar. Kayışın koptuğu şarj göstergesinden anlaşılır, şarj lambası yanar. Not: 1- Motor arıza yaparsa rölantide çalıştırılır. 2- Motor Hararet yaparsa Radyatör kapağının havası alınarak açılır. 3- Soğutma sistemi su azaltıyorsa silindir kapak contası yırtıktır veya radyatör hortumlarından kaçırıyordur. Silindir kapağı ve bloğu çatlaksa su azalır, motor hararet yapar. 4- Motor yağına su giriyorsa silindir contası yanıktır. 5- Motorda hararet yükselirse yağ incelir, motor çekişten düşer. 6- Isı göstergesi çalışmıyorsa ısı (hararet) müşiri arızalıdır. Bağlantı kablosu kopmuştur. Hava ile soğutmalı motoru, su ile soğutmalı motordan ayıran en önemli özellik de, radyatör ve su pompasının olmamasıdır. 7- Araç çalıştıktan sonra motor çalışma sıcaklığına gelmiyorsa termostat arızalı demektir. Termostat açık kalırsa motor ısınmaz. 8- Soğutma sistemi suyu günlük kontrol edilir. Su seviyesi peteklerin üzerinde olmalıdır. Radyatöre konulacak su, içilecek temizlikte olmalı. 9- Motor termostatı çıkarılırsa motor soğuk çalışır, geç ısınır, aşınmalar artar. 17

19 10- Radyatörün su seviyesi motor rölantide çalışırken kontrol edilir. 11- Radyatöre su araç rölantide çalışırken, motor soğuk iken konur. Motor sıcakken ılık ve kıreçsiz su konur. Hararetli motora soğuk su konursa silindir bloğu çatlar. 12- Kışın soğutma sisteminde suyun donmaması için radyatöre antifiriz ilave edilir. Kışın antifiriz konmazsa su donar, blok çatlar. 13- Soğutma sisteminde su yeterli olduğu halde, motor fazla ısınıyorsa termostat arızalanmış olabilir. 14- Soğutma sisteminde su azalıyorsa, sebeplerinden biri kalorifer hortumlarında kaçak olması olabilir. 15- Radyatör kapağının bozuk olması durumunda da soğutma sisteminde suyun eksilmesine ve motorun hararet yapmasına neden olur. 16- Su kaynatarak su seviyesi eksilmiş motora ılık su konulmalıdır. 12 ŞARJ SİSTEMİ Görevi: Motor çalıştığı müddetçe aküyü şarj edip alıcıları besler. 1- Alternatör (şarj dinomosu): Motor çalıştığı müddetçe mekanik enerjiyi elektrik enerjisine çevirir. Motor devrine bağlı olarak elektrik akımı üretir. Aküyü şarj eder, doldurur. 2- Konjektör (regülatör): Alternatörün ürettiği elektiriği ayarlayarak sistemin zarar görmesini önler. 3- Şarj göstergesi: Sistemin çalışıp çalışmadığını gösterir. Çalışması: Kontak anahtarı açıldığında sürücü mahallinde bulunan yağ ve şarj göstergesi lambaları yanar. Marşa basılıp motor çalıştığında, yağlama ve şarj lambaları söner. Alternatörün ürettiği elektrik, motor devri ile değişir. Şarj göstergesi sistemin çalışıp çalışmadığını sürücüye bildirir. Alternatör krank kasnağından vantilatör kayışı vasıtası ile hareket alır. Vantilatör kayışı koparsa şarj lambası yanar. Bu yüzden şarj lambası yandığında motor stop edilmelidir. ot: 1- Araç üzerinde elektrik kaynağı yapılacaksa alternatörün zarar görmemesi için akü kutup başları sökülür. 2- Vantilatör kayışı gerginliği cm den fazla olursa düşük devirde çalışır, şarj lambası yanıp söner. 3- Konjektör alternatörün ürettiği elektriği ayarlayamaz ise sisteme fazla gerilim gider lambalar sık sık patlar. 4- Alternatörün kömürü bittiğinde veya aşındığında elektrik üretemeyeceğinden şarj lambası yanar. 5- Marşa basılıp motor çalıştığında, şarj lambası söner. 6- Motor çalışırken şarj lambasının yanmasının diğer nedeni alternatör bağlantı kablosunun kopması, gevşek veya oksitli olmasıdır. 7- Motor çalışırken ayağımızı gaz pedalından çektiğimizde far ışıkları azalıyorsa akü zayıflamıştır. 8- Motor çalışırken akü şarj olmuyorsa alternatör elektrik üretmiyordur. 9- Motor çalışmazken ışık ve özel alıcıları çalıştıran akümülatördür. 10- Konjektör (regülatör) ün arızalı olması aracın aküsünden su kaybının fazla olmasına neden olur. 18

20 13 MARŞ SİSTEMİ Görevi: Marş motoru yardımı ile motora ilk haraket vererek motoru çalıştırmak. 1- Akümülatör 2- Kontak anahtarı 3- Selenoid 4- Marş motoru 5- Volan dişlisi Çalışması: Kontak anahtarı açılıp marşa basıldığında marş dişlisi volan dişlisini çevirerek motora ilk hareketi verir. Not: 1- Marşa bastığımızda marş motoru hiç dönmüyorsa, korna çalmıyorsa akü boştur, kutup başı gevşektir veya bağlantılarda oksitlenme vardır. 2- Marşa sn den fazla basılırsa akü boşalır. 3- Motor çalıştırılırken marş motoru yavaş dönüyorsa veya tık diye ses gelip marş motoru çalışmıyorsa akü zayıflamıştır. 4- Marş kilitlenmesinde yapılacak ilk işlem aracı vitese takarak ileri geri sallamaktır. 5- Marş sisteminde; marş motoruna giden kablo bağlantıları gevşeyebilir, marş dişlisi kırılabilir veya aşınabilir, marş kömürü aşınabilir, marş otomatiği arızalanabilir, marş motoru arızalanabilir. Bu durumlarda motora ilk hareket verilmez ve motor çalışmaz. 14 EGZOZ SİSTEMİ Görevi: Yanma sonucu açığa çıkan gazların sessiz ve emniyetli bir şekilde dışarı atılmasını sağlar. Egzoz gazının normal rengi: yazın renksiz kışın beyazdır. 1- Egzoz subabı 2- Egzoz manifoldu 3- Susturucu 4- Borular Not: 1- Basınçlı olarak dışarı çıkan egzoz gazlarının sesini azaltan parça egzoz susturucusudur. 2- Araçta egzozdan fazla ses çıkarsa sebebi susturucu ve borularda delik olmasıdır. 3- Egzoz susturucusu tıkalı olursa yakıt sarfiyatı artar. 19