ANA ARI YETİŞTİRİCİLİĞİ

Transkript

1 T.C. TARIM VE KÖYİŞLERİ BAKANLIĞI SAMSUN TARIM İL MÜDÜRLÜĞÜ ANA ARI YETİŞTİRİCİLİĞİ Dr. Ali KORKMAZ Ziraat Yüksek Mühendisi Samsun Tarõm İl Müdürlüğü Cahit ÖZTÜRK Ziraat Yüksek Mühendisi Alata Bahçe Kültürleri Araştõrma Enstitüsü Müdürlüğü 2004

2 ii Fotoğraflar Davut KELEŞ Dizgi Dr. Ali KORKMAZ / Cahit ÖZTÜRK Baskõ Çiftçi Eğitim ve Yayõm Şube Müdürlüğü Kaynak gösterilmesi koşuluyla alõntõ yapõlabilir. Samsun Tarõm İl Müdürlüğü Çiftçi Eğitim ve Yayõm Şubesi Yayõnõdõr I. Baskõ (Ocak 2004)

3 iii Sunuş Ülkemiz tarõmõ içerisinde önemi bir yeri olan arõcõlõğõmõzõn son yõllarda kabuk değiştirdiği ve üretim hedeflerinde dikkate değer bir değişlim yaşadõğõ açõkça görülmektedir. Polen, arõ sütü üretimi ve tüketiminin yerleşmesi ile birlikte arõcõlõk nitelik ve nicelik olarak gelişme yaşanmasõ birbirine paralel olarak gitmektedir. Günümüz için lüks gibi görülen arõ zehiri ve propolis üretiminin de arõ yetiştiricilerinin gündemine bu günden alõnmasõ ve pazar olanaklarõnõn araştõrõlmasõ da yerinde olacaktõr. Ancak tüm bu gelişmelerin sağlõklõ ve verimli bir şekilde yaşanmasõ için arõ yetiştiricilerinin bilimsel anlamda bilgiyle donanmamalarõnõn yanõnda kolonilerinin de üstün performans gösteren bireylerden oluşmasõ, sonucu doğrudan etkileyecektir. Bu amaca ulaşmak için ülkemizde damõzlõk ana arõ üretimi ile birlikte ana arõ yetiştiriciliği de yaygõn bir şekilde yapõlmalõdõr. Bal arõsõ kolonilerinin performansõnõ ve özelliklerini belirleyen temel ölçüt ana arõnõn kalite özellikleridir. Kovan iç düzeninin işlemesi yanõnda gelecek kuşaklarõ oluşturacak bireylerin anasõ olmasõ dolayõsõyla da ana arõnõn önemi büyüktür. Bu nedenden dolayõ ana arõnõn istenilen özellikte olmasõ gerekmektedir. Teknik düzeyde ve ekonomik anlamda arõcõlõk yapabilmek için ana arõlarõn en fazla iki yõl süreyle tutulmasõ ve bu süre sonunda yenilenmeleri ön koşuldur. Ülkemiz arõ yetiştiricileri bu bilince erişmiş olmakla birlikte henüz bu duruma uygun yapõ ve kurumlar yeterince oluşmamõştõr. Yapõlacak olan eğitim ve yayõm çalõşmalarõ sonucunda bu sürecin ivme kazanmasõ kaçõnõlmazdõr. Ayrõca arõ yetiştirici birliklerinin kurulmasõ ve yaygõnlaştõrõlmasõ sürecine paralel olarak ana arõ yetiştiriciliği de ekonomik bir çalõşma olarak yapõlmaya başlanacak, ana arõ kalitesindeki artõşa bağlõ olarak da diğer arõcõlõk faaliyetlerinde karlõlõk düzeyi aratacaktõr. Ortaya konulan bu çalõşma ile de ana arõ yetiştiriciliğinin henüz yaygõnlaşmadõğõ Samsun yöresinde bu konuyu tanõtmak ve yaygõnlaştõrmak amaçlanmaktadõr. Tüm arõ yetiştiricilerimize yararlõ olmasõ dileğiyle... Sadullah KİRENCİ İl Müdürü

4 iv Önsöz Ana arõ yetiştiriciliği pek çok arõ yetiştiricisi için gizemli bir olaydõr. Fakat gerçekte olay bu kadar karmaşõk ve zor değildir. Belli bir yetiştirme periyodundan sonra el alõşkanlõğõ kazanan arõcõ rahatlõkla yüzlerce veya hatta binlerce ana arõ yetiştirebilir. Kõsa periyotlu zamanda, satmak amacõyla çok miktarda ana arõ yetiştirmek için ise iyi bir proğram, özel ekipman, çalõşma ve yeterli finansman gerekmektedir. Bununla birlikte birkaç ana arõ veya binlerce adetini yetiştirmenin prensipleri temelde aynõdõr. Bu kitabõn amacõ bir hobi veya ticari çapta olarak mümkün olan en kaliteli ana arõyõ yetiştirmeyi öğretmektir. Ayrõca ana arõ yetiştiriciliği ülkemizde paket arõcõlõğõ yaygõnlaştõğõ durumlarda da gereksinim duyulacak önemli bir yetiştiricilik dalõdõr. Ana arõ yetiştiriciliğinin günümüzde önemi bir hayli kavranmõş olmasõna rağmen ülkemiz arõcõlõğõnda hak ettiği yeri yõllar geçmesine rağmen alamamõştõr. Ticari anlamda bir arõcõlõğõn yapõlabilmesi sağlõklõ, verimli ve genç ana arõlarla çalõşmaya bağlõdõr. Bunun için de ana arõlarõn verimli olduğu 2 yaşõna kadar elde tutulmasõ ve 2 yõl sonunda değiştirilmesi gerekmektedir. Ancak ülkemizde ana arõ yetiştiriciliği bir sektör halini alamamõş ve arõcõlarõmõz da gerek genç ana arõ bulundurmak gerekse ana arõ yetiştiriciliği yapmak konusunda yeterli bilince sahip olamamõştõr. Bu yüzden ana arõ üretimimiz ülkemiz gereksiniminin ancak %5 ini karşõlayacak düzeydedir. Bugün ülkemizde koloni başõna bal veriminin çok düşük düzeylerde olmasõnõn altõnda yatan gerçek önemli oranda ana arõ yetiştiriciliğinin ülkemizde yaygõn ve bilimsel şekilde yapõlmamasõdõr. Bu sebepten dolayõ arõcõlõğõmõzõn çağdaş düzeye taşõnmasõnda, yeni gelir kaynaklarõ oluşmasõnda önemli yere sahip olan ana arõ yetiştiriciliğinin arõcõlarõmõz tarafõndan bilinmesi, öğrenilmesi ve yaygõn bir şekilde yapõlmasõnõn sağlanmasõ önem arz etmektedir. Aksi halde düşük verimli ve yaşlõ ana arõlara sahip kolonilerle üretim yaparak arõcõlõkta gelişmiş olan uluslarõn verim düzeyine ulaşmamõz olasõ değildir. Bu kitabõn hazõrlanmasõnda Harry H. Laidlaw tarafõndan kaleme alõnmõş olan Contemporary Queen Rearing adlõ eserden büyük oranda faydalanõlmõştõr. Ülkemiz arõcõlarõna yararlõ olmasõ dileğiyle... Dr. Ali KORKMAZ & Cahit ÖZTÜRK

5 İÇİNDEKİLER Sayfa I. BÖLÜM BAL ARISI KOLONİSİNİ OLUŞTURAN BİREYLER 1. Ana Arõ Kolonideki Rolü Ana Arõ Üreme Sistemi Ana Arõnõn Yumurtlama Etkinliği Ana Arõ Oluşumuna Etki Eden Faktörler Ana Arõsõzlõk Ana Yenileme Oğul Verme Ana Arõnõn Yumurtlamasõna Etki Eden Faktörler Ana Arõnõn Irkõ Ana Arõnõn Yaşõ Koloni Populasyon Miktarõ Mevsim Yöre Florasõnõn Durumu Kuluçkalõktaki Peteklerin Özellikleri Yumurtlama Alanõnõn Varlõğõ Ana Arõnõn Yetiştirilme Şekli Ana Arõnõn Fiziksel Durumu Kolonideki Parazit Bulaşõklõğõ... 11

6 vi Sayfa Koloninin Su Gereksinimi Ana Arõ Kalitesini Etkileyen Faktörler Ana Arõnõn Yetiştirileceği Koloninin Damõzlõk Özellikleri Aşõlanan Larvanõn Yaşõ Ana Arõnõn Yetiştirilme Yöntemi Başlatõcõ ve Bitirici Kolonilerin Populasyonu Bir Koloniye Transfer Edilen Larva Sayõsõ Ana Arõ Yetiştirme Mevsimi Erkek Arõ Populasyonu Varlõğõ Kolonilerin Beslenmesi Ana Arõnõn Performansõnõn Saptanmasõ İşçi Arõ Erkek Arõ II. BÖLÜM ANA ARI YETİŞTİRİCİLİĞİNİN BİYOLOJİK ESASLARI 1. Ana Arõnõn Oluşumu Ana Arõ Larvasõnõn Beslenmesi Yüksük Yapõmõnõn Koşullarõ Larva Aşõlama Yaşõ Ana Arõ Yüksüğü ve Larvanõn Büyümesi Prepupa Dönemi Pupa Dönemi... 24

7 vii Sayfa III. BÖLÜM ANA ARI ÜRETİMİ 1. Doğal Şekilde Oluşan Ana Arõ Yüksükleri Oğul Verme İçgüdüsü ile Oluşturulan Ana Arõ Yüksükleri Ana Arõ Değiştirme İçgüdüsü ile Oluşturulan Ana Arõ Yüksükleri Ana Arõnõn Kaybolmasõ Durumunda Oluşturulan Ana Arõ Yüksükleri Yapay Şekilde Oluşturulan Ana Arõ Yüksükleri Alley Yöntemi Miller Yöntemi Hopkins Yöntemi Smith Yöntemi Zõmbalama Yöntemi Doolittle Yöntemi Yüksük Hazõrlama Larvalarõn Elde Edilmesi Aşõlama Yeri, Nem, Sõcaklõk ve Işõk Yapay Yüksüklere Aşõlama Çifte Aşõlama Başlatõcõ Koloniler Oğul Kutusu Değiştirilmiş Oğul Kutusu Serbest Uçuş Yapan Başlatõcõ Koloniler Serbest Uçuş Yapan Başlatõcõ Kolonilerin Başka Bir Şekli... 37

8 viii Sayfa Bitirici Koloniler Ana Arõlõ Bitirici Koloniler Ana Arõlõ Bitirici Koloninin Değişik Bir Şekli Başlatõcõ-Bitirici Yüksük Yapõcõlar Ana Arõlõ Başlatõcõ-Bitiriciler Ana Arõlõ Başlatõcõ-Bitirici Koloninin Değişik Bir Şekli Ana Arõsõz Başlatõcõ-Bitirici Koloniler İnkübatör Koloniler İnkübatörler Çerçevelerden Yüksük Çõtalarõnõn Çõkarõlmasõ Çiftleşmemiş Ana Arõ Kafesleri Kolonilerin Beslenmesi Kayõtlar Ana Arõ Üretim Takvimi IV. BÖLÜM ANA ARININ ÇİFTLEŞMESİ 1. Çiftleşme Ana Arõlarõn Langstroth Kovanlarda Çiftleştirilmesi Yeniden Ana Arõlandõrma Çoğaltma veya Bölme Bölme Tahtasõ Ruşet Kovanlarda Çiftleştirme Bölünmüş Langstroth Kovan Gövdesi Kovancõğõ... 52

9 ix Sayfa 1.7. Bebek Kovancõk Çiftleşme Sahasõ ve Kayõtlar Çiftleştirme İstasyonlarõ V. BÖLÜM BAL ARILARINDA YAPAY TOHUMLAMA 1. Ana Arõlarõn Yapay Tohumlama Öncesinde Hazõrlanmasõ Erkek Arõlarõn Hazõrlanmasõ Yapay Tohumlamada Kullanõlacak Alet ve Ekipmanõn Hazõrlanmasõ Mikroşõrõnganõn Hazõrlanmasõ Ana Arõlarõn Yapay Tohumlama İçin Hazõrlanmasõ Erkek Arõlarda Eversiyonun Sağlanmasõ ve Semenin Toplanmasõ Ana Arõnõn Döllenmesi VI. BÖLÜM RESİMLERLE ANA ARI YETİŞTİRİCİLİĞİ VII. BÖLÜM TALİMATLAR Arõcõlõk Yönetmeliği Damõzlõk Ana Arõ Yetiştiriciliği Uygulama Esaslarõ Ana Arõ Yetiştiriciliği Uygulama Esaslarõ Kaynaklar... 82

10 I. BÖLÜM BAL ARISI KOLONİSİNİ OLUŞTURAN BİREYLER Bir bal arõsõ kolonisi bir ana arõ, sayõlarõ mevsime bağlõ olarak değişmekle birlikte işçi arõ ve civarõnda erkek arõdan meydana gelmektedir. Koloniyi oluşturan bu bireyler koloni içerisinde çeşitli görevleri bir düzen içerisinde paylaşarak koloninin sürekliliğini sağlamaktadõrlar. Şekil 1. Ana Arõ, İşçi Arõ ve Erkek Arõnõn Görünümü 1. Ana Arõ Yumurtlayan ana arõ, işçi arõlardan daha uzun yapõda olup iri ve gösterişlidir. Kanatlarõ karnõnõn 2/3 ünü kaplar. İşçi arõlarõnkine göre daha kõsa görünmesine rağmen gerçekte daha uzundur. Göğsü, işçilerinkinden daha geniş olduğundan ana arõ õzgarasõndan geçemezler. Koloni rahatsõz edilmedikçe ana arõ sürekli olarak yavrulu alan içerisinde bulunur. Çevresi, yüzleri ana arõya dönük, ana arõyõ antenleri ile sürekli olarak kontrol eden, onu yalayõp besleyen, artõklarõnõ temizleyen genç işçi arõlarla çevrilidir. Bu çember içerisinde ana arõ kolaylõkla görülür. Yumurtlayan ana arõnõn hareketleri genellikle ağõr ve telaşsõzdõr.

11 Ana Arõ Yetiştiriciliği Kolonideki Rolü Bir bal arõsõ kolonisinde yalnõzca bir ana arõ bulunmaktadõr. Arõlar ve arõcõlar ana arõnõn bu durumundan dolayõ ona çok fazla önem verirler. Ana arõnõn bu özellikleri aynõ zamanda önemini de belirlemektedir. Ana arõ yumurtlama yeteneğine sahip olan tek canlõ olup, kolonideki tüm bireylerin anasõdõr. Ana arõnõn koloni içerisindeki değeri, arõ topluluğunun varlõğõ için gerekli tüm çalõşmalarda görev alacak, kuvvetli ve dengeli işçi ve yeterli erkek arõ populasyonu meydana getirmesine ve sürdürmesine bağlõdõr. Ana arõlar hem kendisinin, hem de dişi döllerinin kalõtõmõna erkek ebeveynlerin katkõlarõndan sorumlu olduğundan koloninin özelliklerinin belirleyicisidirler. Bu karakterler ana arõya, çiftleşme sõrasõnda erkek arõlarõn spermatozoalarõndan ve ana tarafõndan atalarõndan intikal eder. Bu nedenle koloninin çalõşkanlõğõ, iyi huyluluğu, hastalõklara direnci gibi tüm iyi ve kötü huylarõndan ana arõ sorumludur. Ana arõ farklõ karakterlerdeki erkek arõlarõn spermatozoalarõnõ aldõğõndan meydana gelen işçi arõlarõn analarõ bir, babalarõ ayrõ akraba arõ gruplarõndan meydana gelen bir topluluktur. Ana arõ koloni birliğinin sağlanmasõnda etkili tüm işlevlerde rol oynar. Kovanda bir denge unsurudur. Mandibulalarõ üzerinde, her iki yanağõn altõnda, hafif sarkõk torba şeklinde iki salgõ bezi bulunur. Bu salgõ cinsiyet feromonu olup ana arõ cevheri de denir. Feromon serbest bõrakõldõktan sonra arõlar arasõnda aktarõlarak dolaştõrõlõr. Ana arõ feromonu da denen bu salgõ, iki doymamõş yağ asidi olan 9-oxodec-trans-2-enoic asit [CH3CO-(CH2)O5-CH=CHCO-OH], ile 9- hydroxydec-trans-2-enoic asittir [CH3-CHOH-(CH2)5=CH-COOH]. Bu feromonlar sayesinde ana arõ; Çiftleşme uçuşu esnasõnda erkek arõyõ cinsel yönden kendine çeker. Koloni içerisinde yeni bir ana arõ yetiştirilmesine engel olur,. İşçi arõlardan yalancõ ana oluşumunu engeller. İşçi arõlarõn kendisine yönelmesini sağlar. Kolonide huzur ve işbirliğini temin eder. Arõlarõn gerektiğinde sõkõ bir salkõm oluşturmasõnõ sağlar. Ana arõnõn varlõğõ, ana arõ feromonunun diğer arõlar tarafõndan paylaşõmõ sonucu hissedilir. Feromonlar vücutta üretilen kimyasallar olup aynõ türün diğer bireylerinde özel reaksiyonlarõ başlatmak için vücut dõşõna salõnõrlar. Ana arõnõn yokluğuna bağlõ olarak ortaya çõkan ana arõ feromonlarõnõn yokluğu durumunda koloniye ait işçi arõlar arasõnda huzursuzluk ortaya çõkar ve bu kolonilere ana arõsõz koloni denir. Ana arõsõz koloniler ana arõlõ kolonilerden farklõ davranõş gösterirler. Ana arõ, koloninin anasõ ve çok etkili bir yumurta üreticisi olmasõna rağmen ana arõlõk içgüdüsünden yoksundur. Bu nedenden yavrularõna bakamaz.

12 Ana Arõ Yetiştiriciliği 3 Petek yapmak için balmumu salgõlayan bezlerden ve yavru beslemek için kullanõlan larva besinini salgõlayan bezlerden yoksundur. Bacaklarõ polen toplama ve taşõmaya uygun değildir. Böylece ana arõlõk görevlerini, bakõcõlõk ve diğer koloni işlerini yürüten işçi arõlarla paylaşmak zorundadõr. İşte bu paylaşõm yaşam ve koloninin gelişmesi için gerekli olan geniş işçi arõ populasyonunun özelleşmesi için gerekli durumu oluşturmaktadõr. Ana arõ diğer işçi ve erkek arõlardan geniş boyun, abdomen ve farklõ rengiyle ayõrt edilir. Bu özellikleri ile koloni içinde özel bir arõ gibi kendini gösterir. Tek olmasõ ve işçi arõlar tarafõndan ona büyük bir ilgi gösterilmesi, arõcõlarõn onu tanõmalarõnõ sağlar. Aristo nun yaşadõğõ zamanda arõcõlarõn onu koloninin anasõ olarak belirtmelerine rağmen 1609'da Charles Butler onun cinsiyetini dişi olarak tanõmlayana kadar kral olarak düşünüldü. Bu buluşla sadece ana arõnõn unvanõ değişti. Ana arõ koloni içinde doğrudan aktif olmamasõna rağmen varlõğõ işçi arõlarõn davranõşlarõnõ etkilemektedir. Ancak her ne kadar ana arõ koloni üzerinde tek hakim gibi görünse de aslõnda bu olay ana arõ ve işçi arõlarõn karşõlõklõ etkileşiminden dolayõ ortaya çõkan bir sistemdir. Zira işçi arõlar ana arõyõ salgõladõklarõ arõ sütü ile besleyerek onun yumurta üretimi ve verimliliğini doğrudan etkilemektedirler. Ana arõ da salgõladõğõ feromonlarla kolonideki düzeni ve sürekliliği sağlamaktadõr. Böylece koloni bireyleri karşõlõklõ olarak koloni içi düzeni korumak ve sürekliliğini sağlamaktan sorumlu olmaktadõrlar. Ana arõlar, peteğin kenarlarõnda veya yüzünde, aşağõ doğru uzanan özel gözlerde yetiştirilirler. Ana arõ yetiştirilecek olan petek gözü kovanda işçi arõ yetiştirmek için önceden hazõrlanmõş olan boş ve doğal gözlerden veya işçi arõ larvalarõnõn bulunduğu işçi arõ gözlerinin genişletilmesiyle yapõlan gözlerden olmak üzere iki yolla yapõlõrlar. Tamamlanmõş ana arõ yüksüğü küçük bir meşe palamuduna benzer. Taban kõsmõ geniş, ağõz kõsmõ ise dardõr. Derinliği 2.5 cm kadardõr. Dõşõ yer fõstõğõ görünümündedir. Koloni oğula hazõrlandõğõ zaman veya genç ana arõ eski ana arõnõn yerini alacağõ zaman ana arõ doğal yüksüklere yumurtlar. Kaza veya hastalõk sebebiyle ana arõsõnõ kaybeden koloni tarafõndan yetiştirilen ana arõlar hariç, bu ana arõlar doğal yetiştirilen ana arõlar gibi yumurtadan yetiştirilirler. Koloni ana arõsõnõ kaybettiği zaman, işçi arõlar tarafõndan genç işçi arõ larvalarõnõn bir kõsmõna bir miktar arõ sütü verilir. Petek gözü duvarlarõ dõşarõ doğru genişletilir ve ana arõ yüksüğü aşağõ doğru döner. Çõkmaya yakõn dönemlerde yüksükler üzerindeki mumun büyük kõsmõ işçi arõlarca alõnarak inceltilir. Uçlarõ kõrmõzõ kahverengine dönüşür. Bu görünüm yüksüklerin olgunlaştõğõnõ ve ana arõlarõn çõkma zamanõnõn geldiğini gösterir. Yüksükler õşõğa tutulduğunda ana arõnõn canlõlõğõ saptanabilir. Yeni bir ana arõ, yumurta bõrakõldõktan yaklaşõk 16 gün sonra gözden çõkar. Ana arõ yüksük içerisinde başõ yüksüğün uç kõsmõna gelecek şekilde durur. Çõkõş

13 Ana Arõ Yetiştiriciliği 4 sõrasõnda, önce çenelerine yer açabilecek şekilde üstteki sõrrõ õsõrarak deler. Daha sonra kendi etrafõnda dönerek deliği genişletir. Yüksük mührünün kenarlarõnõ kemirerek kõsmen keser, sonra bacaklarõyla ileriye doğru iterek kapağõ kaldõrõr ve dõşarõ çõkar. Hemen koloni içerisinde çõkmaya hazõr olan diğer ana arõ gözlerini arar, onlarõ kenarõndan keserek delik açõp iğneleyerek öldürür. Daha sonra işçi arõlar, ana arõ tarafõndan bozulan bu gözlerin yõkõmõnõ tamamlarlar. Çiftleşmemiş ana arõlar gözlerin tepesini keserek çõktõğõ için çõkõş yerinde yuvarlak bir delik bulunmaktadõr. Eğer göz içerisindeki ana arõ pupa devresine girmişse iğnesini kullanmaz ve sadece yõrtmakla yetinir. Kapalõ olmayan ana arõ yüksükleri ile hiç ilgilenmez. Bunlar da işçi arõlar tarafõndan yok edilirler. Diğer çiftleşmemiş ana arõlar da aynõ anda çõkarlarsa sonuçta sadece bir tanesi hayatta kalana kadar kavga ederler. Eğer oğul verme olayõ ertelenirse bu acõmasõz havanõn ortaya çõkmasõ olasõdõr. Ancak arõlar, oğul çõkana kadar çiftleşmemiş ana arõlarõ hücrelerinde tutabilirler ve onlarõ açõlan yüksük arasõndan besleyebilirler. Ana arõ yüksüklerinde tutulan çiftleşmemiş ana arõ ile çõkmõş olan diğer çiftleşmemiş ana arõlar tarafõndan meydan okuma olarak düşünülen võzõldama sesleri salabilirler. Yeni çõkmõş ana arõ genç işçi arõlardan daha hareketlidir. İlk çõktõğõnda ince tüylü görünümde olup daha sonra gerçek rengini alõr. Yeni çõkmõş ana arõ işçi arõlardan yiyecek alabildiği gibi açõk bir gözden bal da alabilir Ana Arõ Üreme Sistemi Çok az gelişmiş işçi arõ üreme sistemine karşõlõk ana arõnõn üreme sistemi çok etkin ve ileri derecede gelişmiştir. İşçi arõda üreme sistemi ana arõnõn salgõladõğõ feromonlar nedeniyle baskõ altõnda olduğundan dolayõ gelişmemekte ve dolayõsõyla ana arõyla aynõ genetik yapõya sahip olmalarõna rağmen fertil kõsõrdõrlar. Ana arõ üreme sisteminde abdomenin ön kõsmõnõn yan taraflarõnda yer alan bir çift geniş yumurtalõk ve yumurtalõklarõn bitiminden başlayõp median ovidukta kadar uzayan genişleyebilir bir çift lateral ovidukt bulunmaktadõr. Medyan ovidukt ise vajinada bitmekte ve üreme sistemi vajina ile son bulmaktadõr. Ana arõnõn verimliliğinin temel göstergelerinden birisi olan yumurta kana arõlõ sayõsõ ana arõnõn õrkõna, yetiştirilme şekli gibi bir takõm faktörlere bağlõ olarak önemli oranda değişmekle birlikte genelde toplam adet arasõndadõr. Dişi arõda 8 ve 9. karõn segmentleri 7. segment ile birleşerek iğne odacõğõnõ oluşturmaktadõrlar. Ana arõnõn üreme odacõğõ ön duvardan iğne dibinde iğne odacõğõna açõlmaktadõr. Üreme odacõğõnõn dõş kõsmõna bursa copulatrix, iç kõsmõna ise vajina denilmektedir. Ana yumurta kana arõlõ ve spermateka denilen sperma torbasõndan gelen kanal ayrõ ayrõ noktalardan vajinaya açõlmaktadõr. Vajinayõ içine alan ve arõ iğnesinin de bulunduğu bursa copulatrix, çiftleşme esnasõnda

14 Ana Arõ Yetiştiriciliği 5 erkek organõnõn girdiği kesedir. Alt kõsõmda, lobumsu görünüşte bir çift uzantõsõ vardõr. İç kõsmõnda üç açõklõk vardõr. Bunlardan ortadaki vajinanõn giriş noktasõdõr. Yanlardaki daha büyük açõklõklar ise alttaki lobumsu bir çift büyük keseye açõlmaktadõr. Vajina oval bir kese şeklinde, fakat biçimi ve büyüklüğü şişme ve gerilme durumuna bağlõ olarak değişiklik göstermektedir. Şekil 2. Ana Arõnõn Üreme Sisteminin Bölümleri (A:Üstten Görünümü, B:Bir Yumurta Kana arõlõnõn Bölümleri, C:İçi Arõ Yumurtalõğõ) Yaklaşõk 1 mm çapõnda dairesel yapõya sahip spermateka, vajinaya dorsal olarak uzanõr ve vajinanõn anterio-dorsal duvarõna "S" şeklinde valfe sahip incecik spermateka kana arõlõyla bağlanõr. Spermateka kana arõlõ, spermatekanõn içi ve dõşõna spermin geçişini sağlayan bir yapõdõr. Spermateka kana arõlõnõn iki yanõnda bulunan iki adet bez spermateka ile spermateka kana arõlõnõn birleştiği yerin içine açõlõr. Spermateka, ekstrem õsõ değişikliklerinden spermi koruma işlevini gören geniş bir trake ağõ ile kaplõdõr.

15 Ana Arõ Yetiştiriciliği 6 Vajina duvarõnõn kasõlabilme özelliğine sahip olan kõvrõmlõ bir yapõsõ vardõr. Vajina ağzõ ana arõ gevşediğinde kapanan ve dõşarõdan bakõldõğõnda hörgüç gibi görünen uzunlamasõna bir yarõk görünümündedir. Ana arõ üreme sisteminin en önemli parçalarõndan biri olan vajina valfi vajinanõn dorsal kõsmõna doğru uzanarak yumurta kanallarõna giden yolu tõkamaktadõr. Vajina valfi bu yapõsõ sayesinde çiftleşme esnasõnda ana arõ tarafõndan geriye doğru katlanarak semenin yumurta kanallarõna geçişine ve yumurtlama sõrasõnda vajina ağzõndan çõkõşõna izin vermektedir. Üreme sisteminin tamamen dõşõnda ve iğne odacõğõna bitişik olan iğne, petek hücre tabanõna yumurtlama esnasõnda vajinadan yumurta taşõnmasõna yardõmcõ olan temel bir organdõr Ana Arõnõn Yumurtlama Etkinliği Yumurtalar, ovariollerin birleşmesinden oluşan ovaryumda meydana gelir. Ovarioller, yumurtalarõ uç kõsõmdan son kõsma doğru yönlendirirler. Lateral ovidukt çiftinin genişleyen ön tarafõna açõlmadan önce ovarioller birleşirler. Bir ana arõda her iki ovaryumdaki ovariol sayõsõ adet arasõndadõr. Her iki ovaryumda ortalama 325 adet ovariol bulunduğunu kabul edersek bir ana arõ günde 1200 adet yumurta üretiyor ki bu da her bir ovariolun 24 saatte 3.7 adet yumurta üretmesi demektir. Bir yumurtanõn oluşmasõ için 2 veya daha fazla güne gereksinim duyulmaktadõr. Bir ana arõ günde 1500 yumurta bõraktõğõ durumda ovarioller tarafõndan günde 4.6 adet yumurta üretilmektedir. Yumurta 0.13 mg ağõrlõğõnda, beyaz renkli ve silindirik şekildedir. Tabanõna doğru hafifçe incelir ve kõvrõlõr. Uçlarõ yuvarlak ve kavislidir. Petek gözü tabanõnõn orta kõsmõna, ucundaki yapõştõrõcõ madde ile dik olarak tutturulur. Dik olanlar bir günlük, yana eğik olanlar iki günlük, tabana yatmõş olanlar ise üç günlük yumurtalardõr. Dişi birey çõkacak olan yumurta, döllenmiş yapõya sahip olduğundan dolayõ 32 çift kromozom taşõmakta, erkek bireyler ise döllenmemiş yumurtadan meydana geldikleri için haploid olup 16 tek kromozom taşõrlar. Yumurtalar her bir ovariolun tepe noktasõndaki primer germ hücrelerinden oluşurlar. Bu hücreler ovariolun aşağõsõna ilerlerler ve oluşan bir grup besin hücresi ovariolde onlarõ izler. Gelişen yumurta ve besin hücresi bir hücre zarõ içinde bir arada fakat birbirinden ayrõ olarak bulunmakta ve yumurtanõn bir kõsmõ besin hücresine bitişiktir. Yumurta, ovariolun son alt kõsmõna yanaştõğõnda besin hücresini aniden tüketir ve tam boyutuna ulaşõr. Hücresel kõlõf üzerinde, besi hücresi bölmesine yumurta protoplazmasõnõn açõklõk oluşturduğu yerde mikropil açõklõğõ oluşur. Bu açõklõktan spermatozoa girecek ve yumurtayõ dölleyecektir. Kõlõf veya yumurtanõn kendisi, petek gözünün tabanõna yapõşacak yumurtanõn uç kõsmõna yapõşkan bir madde salgõlar. Bazõ durumlarda birkaç yumurta, genişlemiş lateral oviduktta birbirine yapõşmõş olabilirler. Araştõrmalar henüz belirgin bir şekilde yumurtanõn bõrakõldõğõ gibi spermayõ nasõl aldõğõnõ

16 Ana Arõ Yetiştiriciliği 7 ortaya koyamamõştõr. Ancak üreme sisteminin morfolojisi ve gözlemler göstermektedir ki yumurta vajina içinden geçerken valf, spermateka kana arõlõnõn açõlmasõna karşõlõk mikropili sõkõştõrmaktadõr. Eğer yumurtadan dişi birey olacaksa bir veya daha fazla sperma salõnõr. Bunlardan bir sperma zigot oluşturabilmek için yumurta çekirdeği ile birleşir. Eğer yumurta döllenmeyecek ise valf geri çekilir ve kanala geçmesi için yumurta bõrakõlõr. Bu durumda yumurta çekirdeği spermayla birleşmeden bölünür. Yumurta dişi olarak gelişecekse spermatekadan salõnan sperma ile döllenir. Erkek arõlarõn döllenmemiş yumurtalardan oluştuğu 1845'te ortaya konulmuştur. Ancak erkek arõlar da tõpkõ işçi arõlarda olduğu gibi döllenmiş yumurtalardan oluşabilirler. Bu tip erkekler yani diploid erkekler ana arõnõn kendine akraba genleri taşõyan erkek arõlar ile çiftleşmesi sonucunda oluşurlar. Fakat bu erkek arõlar koloni içinde larva olarak birkaç saatin ötesinde hayatta kalamazlar. Çünkü işçi arõlar tarafõndan yenilerek yok edilirler. Bu durumda yavrulu petek gözleri arasõnda boş petek gözleri olduğundan dolayõ "benekli" yavrulu alana sebep olur. Ancak bütün benekli yavrulu alanlarõn arõlar tarafõndan diploit erkek larvalarõnõn yenmesiyle oluşmadõğõna dikkat etmek gerekir. Bir teoriye göre ana arõ döllü veya dölsüz yumurta bõrakõp bõrakmadõğõnõ petek gözünü görüyormuş gibi ön ayaklarõ ile petek gözünün boyutunu ölçerek yapmaktadõr. Döllü yumurtalar işçi arõ gözlerinden daha geniş olan doğal ana arõ gözlerine de bõrakõlabilir. Buna ek olarak çevresel ve mevsimsel değişimler işçi, erkek ve ana arõ gözlerine yumurta bõrakõlõp bõrakõlmamasõnõ da etkilemektedir. Aslõnda yumurtalarõn bõrakõlõp bõrakõlmamasõ yumurtlayan ana arõnõn işçilerden almõş olduğu ve yumurta gelişimi için gerekli olan besinin çeşidine sõkõca bağlõdõr. İşçi arõlar bu yolla yumurtlamayõ kontrol ederek çevresel ve mevsimsel şartlarla ilişkilendirilirler. Ana arõ sõklõkla daha az yumurta bõrakmasõna karşõn yumurta üretiminin en üst düzeyde olduğu zamanlarda 24 saatte 1500, hatta daha fazla yumurta bõrakabilirler. Bu her bir dakikada birden fazla yumurta demektir. Ana arõ yumurtlamadan önce başõnõ petek gözü içerisine sokarak işçi arõlarõn istenilen şekilde hazõrlayõp hazõrlamadõğõnõ kontrol eder. Sonra karnõnõ göze sokarak yumurtasõnõ bõrakõr. Yumurtlama işi 1-2 saniye sürer. Yaklaşõk 10 saniyede bir yumurta yapar yumurta yaptõktan sonra bir müddet dinlenir ve bu arada etrafõnda hizmet eden işçi arõlar tarafõndan beslenirler. Ana arõnõn kendisi petek gözündeki baldan veya ana arõ kafesine konulduğunda oradaki besinden beslenebilir. Fakat arõ sütünü sadece işçi arõlardan alabilir. Ana arõ çerçevenin ortasõndan başlayarak çevreye doğru bir elips çizerek petek gözlerine yumurtlar. Bu kõsõm kovanõn en sõcak bölümüdür. Çerçevenin bir yüzü tamamlandõktan sonra diğer yüzüne ve diğer çerçevelere geçerek yumurtlama alanõnõ genişletir. Ana arõlar, mevsime, kuluçkalõğõn sõcaklõğõnõ

17 Ana Arõ Yetiştiriciliği 8 sağlayan bireylerin sayõsõna, beslemenin kalite ve miktarõna bağlõ olarak yumurtlamalarõnõ sürdürürler. İyi bir ana arõ kuluçka mevsiminde dengeli ve düzgün yumurtlar, bütün gözleri atlamadan doldurur Ana Arõ Oluşumuna Etki Eden Faktörler Ana Arõsõzlõk Herhangi bir nedenle ana arõ öldüğünde veya yok olduğunda, 1 saat kadar sonra kolonide rahatsõzlõk başlar. Ana arõnõn yokluğunu algõlayan arõlar değişik yaşlardaki genç larvalarõn çevresine ana arõ memesi yaparlar. Aynõ anda yapõlan memelerde farklõ gelişme devrelerinde larvalar bulunur Ana Yenileme Kolonide bulunan ana arõ uzun süre değiştirilmezse, koloniler kendi ana arõlarõnõ kendileri değiştirirler. Bu memeler ana arõ nõn verimi azaldõğõ zaman yapõlõrlar. Bu da genellikle ilkbahar başõ, yaz ortasõ veya sonbahar sonunda meydana gelir. Memeler çerçevelerin yüzeyinde yapõlõrlar. Memelerde hemen hemen aynõ yaşta larvalar bulunurlar. Sayõlarõ 1-15 arasõnda değişir. Bu tip kolonilerde günlük yumurta bulunur Oğul Verme Oğul verme mevsiminde oğul hazõrlõğõ yapan kolonilerde, koloninin hayatta kalabilmesi için gerekenden çok fazla ana arõ memesi yapõlõr. Bu tip kolonilerde birkaç gün ara ile kabartõlmaya başlanmõş her yaşta ana arõ memesi bulunur. Memeler genellikle petek kenarlarõna yapõlõr. Oğul hazõrlõğõ yapan kolonilerin ana arõsõ yumurtayõ kestiği için kolonide günlük yumurta bulunmaz Ana Arõnõn Yumurtlamasõna Etki Eden Faktörler Ana arõnõn verimliliği koloninin verimliliğini doğrudan etkileyen temel etkendir. Koloni içerisinde ne kadar fazla işçi arõ bulunursa bulunsun bu olay ana arõnõn yokluğu durumunda koloninin verimliliği ve sürekliliği üzerine önemli etkide bulunmayacaktõr. Bu sebepten arõcõlar kolonilerinde ilk etapta fazla işçi arõ değil verimli bir ana arõ bulundurmaya özen göstermelidirler. Ancak sağlõklõ ve verimli bir ana arõ elde etme veya bulundurmak için olayõn en baştan planlanmasõ ve uygulanmasõ gerekmektedir Ana Arõnõn Irkõ Her canlõ grubunda olduğu gibi bal arõlarõnda da verimliliğin temel göstergesi bireyin ait olduğu õrk veya ekotip özellikleridir. Her õrk kendi doğal ekolojisinde çevre şartlarõna uyum sağlamõştõr. Böylece her õrk diğer õrklara göre

18 Ana Arõ Yetiştiriciliği 9 farklõ adaptasyon ve verim yeteneğinde olabilir. Yapõlan çalõşmalar göstermiştir ki bazõ bal arõsõ õrklarõ diğerlerine göre daha fazla yavru üretmektedirler. Özellikle ülkemizde bulunan Muğla arõsõ ekotipi bu konuya güzel bir örnektir. Zira kendini çam balõ sezonuna adapte etmiş olan bu arõ, diğer õrk veya ekotiplerin bal sezonunda bal üretmek için çabaladõğõ dönemlerde çok yoğun bir şekilde yavru yetiştirmektedir. Ayrõca Teknik Arõcõlõkta günümüzde üretilmek istenilen arõcõlõk ürününe ve üretimin yapõlacağõ bölge ve koşullara göre farklõ õrklarõn kullanõlmasõ daha avantajlõ olmaktadõr Ana Arõnõn Yaşõ Normal koşullarda 5-6 yõl kadar yaşayabilen ana arõlar ekonomik anlamda iki yõl kadar yumurtlama faaliyetinde bulunabilirler. Bu dönemde günde 1500 adet kadar yumurta atan ana arõ yaşõ ilerledikçe günde attõğõ yumurta sayõsõ azalmakla birlikte attõğõ yumurtalarda da erkek arõ oranõ gittikçe artmaktadõr. Bu tip ana arõlarõn bulunduğu koloniler nektar akõmõna girişte güçlü populasyonlar oluşturamamakta ve koloni verimi düşmektedir. Diğer taraftan, yaşlõ ana arõlõ kolonilerde oğul eğilimi artmakta ve oğul veren koloniler daha fazla ana arõ yüksüğü yapmaktadõr. Bu olumsuzluğu ortadan kaldõrmak için bal arõlarõ içgüdüsel olarak ana arõlarõnõ değiştirme yoluna gidebilecekleri gibi arõcõlar da iki yõlda bir kolonilerin ana arõlarõnõ yeni ana arõlarla değiştirmektedirler. Genç ana arõlarla çalõşõlmasõ arõcõlõkta istenen verim seviyesine ulaşõlmasõ bakõmõndan önemli olup ana arõlarõn en çok iki yõl süreyle damõzlõkta kullanõlmasõ gerekmektedir Koloni Populasyon Miktarõ Koloni yönetimi her ne kadar ana arõ tarafõndan yapõlõyormuş gibi görünse de aslõnda işçi arõlarla ana arõ arasõnda kurulmuş olan ve bir dengeye dayalõ iletişim sayesindedir. Ana arõnõn yumurtlayacağõ alanõ işçi arõlar belirlediği gibi gerek yumurta sahasõnõ hazõrlamakla gerekse yumurta veriminin önemli oranda belirleyicisi olan arõ sütünün ana arõya dengeli ve yeterli bir düzeyde verilerek yumurtlama miktarõ da kontrol edilmektedir. Koloni içerisinde hiçbir zaman işçi arõlarõn bakabileceğinden fazla yavru olmasõna izin verilmediği gibi besin yetersizliği durumunda da işçiler tarafõndan fazla yavrular gözlerden çõkarõlõp atõlarak kolonide denge sağlanmaktadõr Mevsim Bal arõlarõ, kovan dõşõnda sõcaklõk 14 C nin altõna düştüğünde zorunlu işler dõşõnda yaşamsal faaliyetleri en aza indirerek kõş salkõmõna geçer. Ana arõ yumurta atma işlemini bõrakõr. Kõşõ salkõm halinde ve peteklere depolanmõş olan besini tüketerek geçiren arõlar, ilkbaharda havalarõn õsõnmasõyla birlikte normal

19 Ana Arõ Yetiştiriciliği 10 faaliyetlerine geçerler. Çevreden nektar ve polen gelmesine bağlõ olarak yavru yetiştirmeye başlarlar. Ana arõ mevsimin başlamasõ ve besin kaynaklarõnõn da olmasõ sebebiyle yumurta atmaya başlar. Kovan içi sõcaklõk C olduğu durumlarda kolonide yavru yetiştirme faaliyeti en üst düzeydedir. Dõşarõda sõcaklõk ne kadar olursa olsun arõlar gerektiğinde salkõm oluşturarak gerektiğinde ise havalandõrma yaparak bu õsõyõ korumaktadõrlar Yöre Florasõnõn Durumu Koloninin yavru yetiştirmeye başlamasõ için doğada nektar ve polen kaynaklarõnõn varlõğõ ve sürekliliği önemlidir. İlkbaharõn başlamasõ ile birlikte çevrede bulunan bitkiler nektar salgõlamaya ve polen üretmeye başlarlar. İşçi arõlarõn bu maddeleri kovana taşõmaya başlamasõ ile birlikte ana arõ uyarõlõr ve normal koşullarda sonbahara kadar sürecek olan periyotta yumurta atmaya başlar. Nektar ve polen kaynaklarõnõn herhangi birinin olmamasõ durumunda ise bu olay aksamakta, koloni içerisinde yeterli besin stoku yoksa yumurtlamayõ azaltmaktadõr. Bu durumlarda arõcõ ya kek ya da şurup, hatta gerekirse her ikisini de vererek ana arõnõn uyarõlmasõnõ ve yumurta atmasõnõ sağlamasõ gerekmektedir. Bazõ yörelerde ilkbaharõn geç olmasõ fakat havalarõn uygun gitmesi durumunda dõşardan besleme yapõlmasõ ile ana arõya uyarõcõ yemleme yapõlmasõ da önerilmekte ve arõcõlar tarafõndan sõklõkla yerine getirilmektedir Kuluçkalõktaki Peteklerin Özellikleri Ana arõnõn yumurta atacağõ petek gözleri işçi arõlar tarafõndan temizlenir ve parlatõlõrlar. Ana arõ da ancak böyle petek gözlerine yumurta bõrakmaktadõr. Ayrõca ana arõ ilkbahar ve yaz aylarõnda beyaz renkli peteklere, sonbahar döneminde ise koyu renkli peteklere yumurta atma eğilimi içerisindedir. Bu olaya etki eden faktör, koyu renkli peteklere rengini veren önceki dönemde çõkmõş olan yavrulara ait gömlek kalõntõlarõdõr. Gömlek değişimi esnasõnda eski gömlekler hücre duvarlarõna yapõşmakta ve soğuk havalarda bir izolasyon maddesi gibi görev görerek yavrunun üşümesini önlemektedir. Sõcak mevsimlerde de beyaz petekleri sõcaklõğõ fazla tutmadõğõ için dolayõsõyla havalandõrmaya katkõda bulunduğu için tercih etmektedirler. Bal sezonunda daha ağõr petekli bal elde etmek veya mum ördürerek besin kaybõna sebep olmamak için 10 çerçevelik bölüme 8-9 çerçeve konulduğunda, arõlar aradaki boşluğu kapatmak için petek derinliğini 9 mm den daha yukarõya çõkarmaktadõrlar. Bu tip petekler de aşõrõ şekilde derin olduğu için ana arõlar tarafõndan yumurtlamak için kullanõlmaya elverişli değillerdir. Yine yõllarca yavru yetiştirmek için kullanõlmõş ve bu sebepten dolayõ kararmõş, gözleri küçülmüş hale gelmiş peteklerle hastalõklõ ve pis kokulu peteklere de yumurta atmamaktadõr.

20 Ana Arõ Yetiştiriciliği Yumurtlama Alanõnõn Varlõğõ Kolonide petek gözleri, bal ve polen depolandõğõ gibi aynõ zamanda yavru yetiştiriciliği için de kullanõlmaktadõr. Yeterli petek bulunmadõğõ durumda gözler bal, polen ve yavru ile doludur. Bu durumda yeterli alan yok ise ana arõ yumurtlamasõnõ azaltmaktadõr. Böyle durumlarda elde var olan boş kabartõlmõş petekler kuluçkalõğa verilerek ana arõnõn yumurtlamasõ sağlanmalõ veya balõ petekler alõnarak balõ sağõldõktan sonra tekrar koloniye verilmelidir. Hatta mevsim uygunsa temel petek verilerek hem arõlara petek ördürülmeli hem de ana arõya yumurtlama sahasõ oluşturulmalõdõr Ana Arõnõn Yetiştirilme Şekli Ana arõ õrkõnõn yumurtlama üzerine önemli etkisi olduğu gibi yetiştirilme şeklinin de etkisi çok önemlidir. Bir ana arõ 1 günlük larvadan yetiştirilebileceği gibi 3 günlük hatta bazõ durumlarda 4 günlük larvadan da yetiştirilebilmektedir. Bu durumda farklõ larval yaşlardan yetiştirilen ana arõlarõn kaliteleri de o oranda değişmektedir. Özellikle 1 günlük yaştaki larva ilk günden bol arõ sütü ile beslendiklerinden daha kaliteli ana arõ olmaktadõr. Ovariol sayõsõ ve spermatekadaki spermatozoa sayõsõ da artmaktadõr. Larva yaşlandõkça kalite düşmekte olduğundan verimli ana arõ elde etmenin temel koşulu mümkün olduğu kadar küçük yaştaki larvalardan ana arõ elde etmektir Ana Arõnõn Fiziksel Durumu Ana arõ yetiştirme tekniği açõsõndan ne kadar iyi yetiştirilmiş olursa olsun herhangi bir sebeple çiftleşme öncesi ayaklarõnda veya kanatlarõnda bir sakatlõk var ise bu ana arõlar imha edilmelidir. Kanatlarõ olmayan bir ana arõ çiftleşememekte, ön ayaklarõ sakatlanmõş olduğunda ise yine verimsiz olmaktadõr. Zira ana arõ ön ayaklarõ ile petek çapõnõ ölçmekte ve o ölçüye göre döllü veya dölsüz yumurta koymaktadõr. Sakatlanma halinde bu fonksiyonu bozulduğundan koloninin dengesi de bozulmaktadõr Kolonideki Parazit Bulaşõklõğõ Gerek ana arõnõn kanõnõ emen varroa gerekse ana arõnõn besini olan arõ sütüne ortak olarak onun zayõf düşmesine sebep olan parazitlerin varlõğõ doğrudan ana arõnõn yumurtlama etkinliğini düşürmekte, koloni performansõnõ önemli oranda etkilemektedir. Ayrõca bu parazitlere karşõ arõcõlarõ kendi deneyimleri sonucunda bulduğunu sandõklarõ bazõ ilaçlarõ kullanmalarõ sonucunda ana arõlar verimsizleşmekte hatta kõsõrlaşmaktadõr.

21 Ana Arõ Yetiştiriciliği Koloninin Su Gereksinimi Pek çok kovan içi faaliyette su kullanõldõğõ gibi yavru yetiştirme sezonunun da ayrõlmaz bir parçasõ su gereksinimidir. Özellikle kuluçkalõktaki sõcaklõk ve nemin belli bir düzeyde tutulmasõ, bazõ besin maddelerinin sindiriminin kolaylaştõrõlmasõ amacõyla arõlar kovan içerisinde sürekli olarak su taşõmaktadõrlar. Su taşõnmadõğõ takdirde yavru yetiştirme olayõ aksayacağõndan ana arõ da yumurta atma işleminde azaltmaya gider Ana Arõ Kalitesini Etkileyen Faktörler Ana arõ kalitesini etkileyen faktörler aynõ zamanda ana arõnõn yumurtlamasõ üzerine de etkili olan faktörlerdir. Fakat kalite olgusu yumurtlamadan bağõmsõz olarak bazõ olaylarõ da içerdiğinden ayrõ ele alõnmalõdõr Ana Arõnõn Yetiştirileceği Koloninin Damõzlõk Özellikleri Ana arõ yetiştiriciliğinde tüm kurallara uyulsa bile ana arõnõn yetiştirileceği larvalarõn alõnacağõ koloninin ana arõsõnõn istenilen özelliklerde değilse yapõlan tüm işlemler boşa gidecektir. Bu nedenden ana arõ yetiştirilecek koloninin üstün özelliklere sahip olmasõ gerekir. Örneğin uysal olmasõ, oğula eğiliminin az olmasõ gibi. Hatta ticari anlamda bal veya polene yönelik üretim yapõlacaksa bu yönde selekte edilmiş kolonilerin seçilerek ana arõ yetiştirilmesi yerinde olacaktõr. Kõsaca üretilmek istenilen arõcõlõk ürünü veya ürünleri yönünden õslah edilmiş verimli damõzlõk kolonilerden ana arõ yetiştirilmelidir. Ayrõca yöreye adapte olmuş õrk veya ekotiplerin seçilerek ana arõ yetiştirilmeli ve bunlar kullanõlarak daha verimli koloniler oluşturulmalõdõr Aşõlanan Larvanõn Yaşõ Ana arõnõn yumurtlamasõna etki eden faktörlerde olduğu gibi kalitesine de etki eden faktörlerin önemlilerinden birisi de aşõlanan larvanõn yaşõdõr. Larva yaşõ küçüldükçe yetiştirilen ana arõlarõn çõkõş ağõrlõğõ, çiftleşme sonrasõ canlõ ağõrlõğõ, ovariol sayõsõ, spermateka çapõ ve hacmi ile sperma miktarõ artmaktadõr. Yumurta transferi ile yetiştirilen ana arõlarõn canlõ ağõrlõğõ, spermateka çapõ, spermatekadaki sperma sayõsõ, ovariol sayõsõ; larva transferi ile yetiştirilen ana arõlardan daha fazla olmaktadõr. Fakat pratikte yumurta transferinden ana arõ yetiştirmek çok güç olduğundan kullanõm alanõ oldukça kõsõtlõdõr. Bu konuda ülkemizde yapõlan ayrõ iki çalõşma sonucunda yumurta transferinde tutma oranõ %55-64 olarak saptanmõştõr. Larva yaşõ ile yetiştirilen ana arõlarõn kalitesi arasõndaki ilişkiler Çizelge 1 de verilmiştir.

22 Ana Arõ Yetiştiriciliği 13 Çizelge 1. Larva Yaşõ ile Yetiştirilen Ana Arõlarõn Kalitesi Arasõndaki İlişkiler Yaş Yumurta 1 günlük 2 günlük 3 günlük 4 günlük Canlõ Ağõrlõğõ (mg) Ovariol Sayõsõ (ad) Spermateka Çapõ (mm) Spermateka Hacmi (mm 3 ) Ana Arõnõn Yetiştirilme Yöntemi Doğal yolla yetiştirilen ana arõlar kontrollü olmadõğõndan tamamen arõlarõn tercihine bağlõ olarak o anda kovanda bulunan farklõ yaş ve özellikteki larvalardan yetiştirilerek yapõlmaktadõr. Ancak teknik metotlarla özellikle en yaygõn metot olan Doolittle yöntemiyle yetiştirilen ana arõlar, larvalarõn yaşõ ve genetik özellikleri bilindiklerinden hatta bazõ yetiştiriciler tarafõndan test edildiklerinden dolayõ daha kaliteli olmaktadõrlar. Ayrõca bu yöntemle yetiştirilen ana arõlarda çiftleşme oranõ daha yüksek olmakta, daha iri yüksükler elde edilmekte ve yetiştirilen ana arõlarõn çõkõş ağõrlõklarõ, spermateka çaplarõ ve spermatozoa sayõlarõ daha fazla olmaktadõr. Gözlere aşõlanmõş olan larvalarõn koloniye verilmesi için en uygun zaman koloni ana arõsõzlõğõnõ hissettikten sonraki zamandõr. Bu nedenden ana arõsõz kolonilerde yetiştirilen ana arõlar doğal koşullarda yetiştirilen kolonilerdeki ana arõ kalitesine yaklaşmaktadõrlar Başlatõcõ ve Bitirici Kolonilerin Populasyonu Ana arõ yetiştiriciliğinde kullanõlan koloniler 7-12 günlük yaşta genç işçi arõya ne kadar fazla sahip olurlarsa aşõlanan larvalarda tutma randõmanõ o derece artmaktadõr. Ayrõca besleyici arõ bolluğuna bağlõ olarak yüksüklere fazla arõ sütü konulacağõndan ana arõ olacak larvalar o dönemde etkin beslenerek istenilen özelliklere sahip olacaklardõr. İşçi arõlarõn fazla arõ sütü üretimi amacõyla, her 3-4. günde kuvvetli kolonilerden genç larva içeren ve bir kõsmõ kapanmamõş yavru içeren çerçeveler ana arõ yetiştirilecek kolonilere verilmelidir. Genç larva içeren çerçeve, kuvvetli ana yapõcõ kolonilerde ana arõ yüksüğü yapõlan çerçevenin hemen yanõna verilir. Bu uygulamayla ana arõ yüksüklerinin yerleştirildiği çerçeveye bol miktarda bakõcõ işçi arõ yönlendirilmiş olur Bir Koloniye Transfer Edilen Larva Sayõsõ Bir kolonide bulunan besleyici arõ sayõsõ ne kadar fazla olursa olsun onlarõn salgõlayabileceği arõ sütü miktarõ genotiplerinin izin verdiği sõnõrõ hiçbir zaman aşamayacaktõr. Bundan dolayõ kolonilerin normal koşullarda besleyebileceği larva sayõsõ sõnõrlõdõr. Bunun için başlatõcõ kolonilere bir defasõnda

23 Ana Arõ Yetiştiriciliği transfer veya en fazla 60 transfer yapõlmalõdõr. Ancak çok güçlü kolonilere 90 ve üzeri transfer yapõlabilir. Daha fazla transfer yapõldõğõ durumda aşõlama randõmanõ ile birlikte, yetişecek ana arõlara ait olan fizyolojik özelliklerde yetersiz beslemeye bağlõ olarak büyük düşüş görülecek ve bu da ana arõ kalitesini olumsuz etkileyecektir Ana Arõ Yetiştirme Mevsimi Ana arõ yetiştiriciliği kõşlatma sezonu dõşõnda tüm sezonlarda rahatlõkla yapõlabilecek bir uğraştõr. Ancak kaliteli ana arõ yetiştirmek istendiğinde ise tüm yöreler için geçerli olan bir tek kural vardõr: En kaliteli ana arõ oğul sezonunda yetiştirilir. Zira o dönemde yeni bir ana oluşturmanõn tüm fiziki koşullarõ vardõr. Çevrede bol nektar ve polen bulunmakta, sõcaklõk uygun ve yörede bol miktarda erkek arõ bulunmaktadõr. Bundan dolayõ ana arõ yetiştiriciliği bu dönemlerde yapõlmalõ, besin yetersizliği durumunda koloniler şurup ve kekle beslenmelidirler. Ayrõca gezginci arõcõlõk nedeni ile ve ilkbahar döneminde ana arõsõz koloniler ve yapay oğullar için en çok ana arõ talebi Nisan Mayõs aylarõnda olduğundan ticari olarak bu dönemler önemlidir. Ülkemiz değişik coğrafik ve iklimsel özellikleri yönünden farklõ bölgelere sahiptir. Bu nedenle ülkenin farklõ bölgelerinde farklõ mevsimlerde ana arõ üretimi yapõlabilir. Bu bakõmdan Akdeniz sahil şeridi diğer bölgelere göre daha avantajlõ bir konuma sahiptir. Aşağõda harita da görüleceği gibi ülkemiz ana arõ üretim dönemlerine göre üç bölgeye ayrõlabilir. NİSAN-MAYIS MAYIS HAZİRAN HAZİRAN-TEMMUZ

24 Ana Arõ Yetiştiriciliği Erkek Arõ Populasyonu Varlõğõ Bir ana arõ üretim programõ ne kadar güzel yapõlõrsa yapõlsõn çiftleşme olayõ dikkate alõnmadõğõ müddetçe sonuç hüsran olacaktõr. Doğal çiftleşmenin yapõlmasõna izin verilen bir yetiştiricilikte her zaman bu risk vardõr. Ana arõ ne kadar yüksek genotipe sahip olursa olsun çiftleştiği erkek arõ sõradan özellikler sahipse döller de o oranda etkilenecektir. Bunu ortadan kaldõrmak için mümkün olduğu kadar izole sahalarõn oluşturulmasõ ile bu risk minimize edilmelidir. Yapay tohumlama uygulamasõ ise üretici koşullarõnda istenilen randõmanõ vermediğinden sadece araştõrmalarda veya damõzlõk anaç kolonilerin korunmasõ amacõyla kullanõlmalarõ daha uygundur Kolonilerin Beslenmesi Yüksük yapõcõ kolonilere nektar akõmõnõn devam ettiği hissini vermek ve aynõ zamanda mum salgõlanmayõ teşvik için sürekli şurup veya sulandõrõlmõş bal verilmelidir. Arõ sütü üretimi, geniş çapta polen tüketimi demektir. İyi sonuç elde etmek için ana arõ yetiştirici kolonilere polenli çerçeveler verilmelidir. Kolonide bal ve polen olduğu sürece, besleme periyodunca besin eksikliği nedeniyle ortaya çõkacak olumsuz durumlardan endişe edilmemelidir. Ana arõ yetiştirmeye başlamadan en az 1 ay önce besleme yapõlarak koloni kadrosunun güçlendirilmesi, ana arõ larvalarõnõ besleyecek işçi arõlarõn çok ve kuvvetli olmasõnõ sağlayabileceği gibi yetiştirme esnasõnda yapõlacak olan şurup ve kekle besleme sonucunda da larvalar daha iyi beslenecektir Ana Arõnõn Performansõnõn Saptanmasõ Arõcõlõkta yapõlan tüm çalõşmalar performansõ yüksek olan bir ana arõyla sezona başlamak ve mümkün olduğu kadar yüksek oranda ürün elde etmektir. Arõcõlar açõsõndan her ne kadar yüksek bal verimi önemli bir gösterge ise de ana arõnõn performansõnõn temel göstergesi koloni içerisinde yapmõş olduğu yavru üretim faaliyetidir. Bir arõ kolonisinin populasyon gelişiminin belirlenmesinde, kuluçka miktarõ ile ergin arõ sayõsõnõn kullanõlmasõ gerekmektedir. Ancak bu miktarõn belirlenmesinde arõlõ çerçevelerin fotoğraflarõnõ çekme, ergin arõlarõ tartma, kuluçka çerçevelerini sayma gibi pek çok farklõ yöntemler geliştirilmiştir. Günümüzde yavru alanõnõn belirlenmesinde Puchta yöntemi önerilmektedir. Puchta yöntemi, yavru alanlarõnõn elips şeklinde olduğu göz önüne alõnarak boyutlarõnõn ölçülmesi ve S = 3.14 * a/2 * b/2 (a=uzun eksen, b=kõsa eksen) formülü yardõmõyla hesaplanmasõ prensibi üzerine kurulmaktadõr. Ayrõca hata oranõnõn ortalama %10 dolayõnda olmasõna karşõn hõzlõ ve kolaylõkla uygulanabilmesi açõsõndan kullanõlabilir bir yöntem olarak kabul edilmektedir. Ergin arõ miktarõnõ saptama konusunda da 1 kg arõnõn 7700 adet geldiğinden yola çõkarak koloninin tüm arõlarõn silkelenerek tartõlmasõ sonucu

25 Ana Arõ Yetiştiriciliği 16 toplam arõ sayõsõnõ belirleme yöntemi kullanõldõğõ gibi günümüzde en yaygõn olarak arõ ile kaplõ çerçeveler sayõlarak ergin arõ miktarõ saptanmaktadõr. 2. İşçi Arõ Koloninin en küçük bireyi olan işçi arõlar aynõ zamanda kolonide en fazla bulunan bireylerdir. Sayõlarõ mevsimlere göre arasõnda değişmektedir. Kolonideki tüm işleri yaparlar. Bunun için yaşa bağlõ olarak koloni içi ve dõşõnda işbölümü söz konusudur. İşçi arõlar, ana arõlar gibi diploid yapõya sahip olmalarõna rağmen üreme organlarõ işlevsel değildir. Ayrõca kolonide bulunan ana arõnõn salgõladõğõ feromonlar sebebiyle yumurtlamasõ da olasõ değildir. Ancak ana arõnõn ölmesi veya kaybolmasõ halinde işçi arõlar zamanla yumurtalõklarõ gelişerek yumurtlamaya başlarlar. Bu durumda da, çiftleşme olmadõğõndan dolayõ tüm yumurtalar haploid olduğu için erkek yumurtasõ atacaktõr. Böyle davranan işçi arõlara yalancõ ana denmekte ve bu tip kolonilere ana arõ kabul ettirmek çok zor olmaktadõr. İşçi arõlarõn yaşlarõna bağlõ olarak yaşamlarõ boyunca yapmõş olduklarõ işler Çizelge 2 de verilmiştir. Çizelge 2. İşçi Arõnõn Yaşamõ Boyunca Yaptõğõ İşler Yaş (gün) Yapõlan İşler 0-3 Petek gözlerinin temizliğinin yapõlmasõ 4-6 Yaşlõ larvalarõ nektar ve polenle beslenmesi 7-12 Genç larvalarõn arõ sütü ile beslenmesi Balmumu salgõlanmasõ ve petek örülesi Kovanõn savunmasõ, havalandõrõlmasõ, temizliği, nektarõn tarlacõ arõlardan alõnmasõ ve olgunlaştõrõlmasõ, polenin depolanmasõ 22- Nektar, polen, propolis ve su toplama gibi işlerin yapõlmasõ Ana arõ ile aynõ genetik yapõya sahip olmalarõna rağmen işçi arõlarõn ömrü aktif sezonda gün, kõşlama esnasõnda ise 4-6 ay kadar yaşayabilmektedirler. Ana arõ yetiştiriciliğinde işçi arõlarõnõn çokluğu önemli bir faktördür. Yalnõz burada vurgulanmasõ gereken nokta bu işçi arõlarõn yaşlarõdõr günlük yaştaki işçi arõlar arõ sütü salgõlama yeteneğinde olduğundan bu yaştaki işçi arõ populasyonunun varlõğõnõn garanti altõna alõnmasõndan sonra ana arõ yetiştiriciliğine başlanmasõ yerinde olacaktõr. 3. Erkek Arõ Sayõlarõ mevsimlere göre arasõnda bulunan erkek arõlar döllenmemiş yumurtadan meydana geldikleri için haploittirler. Vücutlarõ işçi arõlardan büyük, ana arõlardan kõsadõr. İşçi arõda 6300, ana arõda 3900 gözün birleşmesinden meydana gelen bileşik gözler, erkek arõda çiftleşme esnasõnda ana

26 Ana Arõ Yetiştiriciliği 17 arõyõ daha kolay bulmasõ için den fazla gözün birleşmesinden meydana gelmiştir. Ayrõca erkek arõlarda polen sepetçiği, balmumu bezleri ve iğne bulunmamaktadõr. Dilleri kõsa olduğu için çiçekten beslenemezler. Yalnõzca işçi arõlar tarafõndan veya petekten bal alarak beslenebilirler. Yaşam süreleri yazõn en çok 2 aydõr. Nektar akõmõnõn başlamasõ ile birlikte işçi arõlar tarafõndan kovandan uzaklaştõrõlarak ölüme mahkum edilirler. Eğer kolonide çiftleşmemiş bir ana arõ varsa ve kovan kõşa giriyorsa o zaman kõşõ geçirecek kadar kolonide kalabilirler. Erkek arõlarda spermalar daha erkek arõ petek gözünden çõkmadan önce oluşmuşlardõr. Ancak bu spermalar henüz sperma kana arõlõ içerisinde hareket etmedikleri için erkek arõlar çiftleşemezler Gerek kovan içi sõcaklõğõ gerekse beslenmeden kaynaklanan sebeplerle gözden çõktõktan sonraki 8-10 gün içerisinde cinsel olgunluğa erişir. Geçen bu zaman içerisinde ilk deneme uçuşlarõnõ yapmaktadõrlar. Cinsel olgunluğa erişen erkek arõlar çiftleşmek amacõyla her yörede bulunan ve bir takõm özelliklere sahip olan erkek arõ toplanma alanlarõna giderler. Erkek arõda üreme sistemi içten dõşa doğru bir çift testis, vas deferens (sperma kana arõlõ), seminal vesicle, glandula mucousa (mukoza bezleri) ile ductus ejaculatorius (ejekülasyon kana arõlõ) ve penisten (çiftleşme organõ) oluşmaktadõr. Testis, yumuşak bir yapõda ve yeni çõkmõş bir arõ da yaklaşõk 5 mm uzunluğundadõr. Ergin bir erkek arõnõn testisleri mukoza bezlerinin önünde bulunurlar. Sarõ renkte, yassõ ve üçgen biçimindedirler. Erkek arõ cinsi olgunluğa eriştiğinde yani gözden çõkõştan 12 gün sonra testisler iyice küçülerek 1/3 boyuta inmektedirler. Erkek arõlarda sperma kanallarõnõn her biri üç bölümden oluşmaktadõr. İlk kõsõm testisten çõkan kõsa, kõvrõk ve tüp şeklindeki kõsõmdõr. Bunun bağlandõğõ sosis biçimindeki vesiküla seminalis denen uzun, kalõn kanal ikinci kõsmõ oluşturur. Bu kõsõm mukoza bezinin alt kõsmõna açõlan bir boru ile son bulur ki bu da üçüncü kõsmõdõr. Testis borucuklarõndan çõkan spermatozoalar vesikülalarda bir süre tutularak burada son şekillerini alõrlar. Vas deferensin bir uzantõsõ olan mukoza bezleri iki büyük torba görünümündedir. Bu bezlerin dõş kõsmõnda salgõ hücrelerinin bulunduğu bir epitel tabakasõ vardõr. Bunun altõnda ise uzunluğuna ve dairesel yapõya sahip olan kas lifleri bulunmaktadõr. Gözden çõkõşõ izleyen ilk 9 gün içerisinde bu bezler gelişerek büyümekte ve salgõladõklarõ maddenin yapõsõ akõcõ sõvõ halden yapõşkan bir hale dönüşmekte, daha sonra da peynirimsi bir yapõ kazanmaktadõr. Hava veya su ile temas ettiğinde põhtõlaşma özelliğine sahiptir. Sperma boşaltõm kana arõlõ olan ductus ejeculatorius penis ile mukoza bezleri arasõnda bulunan uzun ve ince bir boru şeklindedir. Bu yapõ sperma kana arõlõndan gelen spermanõn penise dökülmesini sağlar. Bunu takiben spermatozoa, mukoza bezi tarafõndan salgõlanan mukoza salgõ bezi ile birleşir ve bu bileşim, boşaltõlmaya hazõr sperma sõvõsõnõ oluşturur.

27 Ana Arõ Yetiştiriciliği 18 Şekil 3. Erkek Arõ Üreme Sisteminin Bölümleri (A:Genel Görünüm, B:Yandan Görünüm, C:Arkadan Görünüm). Çiftleşme organõnõn en son ve işlev gören kõsmõ olan penis vücut içerisine çekili durumda iken abdomenin ventral kõsmõnda ve III. segmentin posterior ucundan ileri doğru uzanmaktadõr. Bu organ üç kõsõmdan oluşur. Birinci kõsõm olan fallotrem, çiftleşme organõnõn dõşarõ açõlan kõsmõdõr. Bu kõsõm ince cidarlõ geniş bir odacõk şeklinde olup buna vestibulum denir. Bunun her iki yanõnda uca doğru incelen, torba biçiminde bir çift boynuz uzanmaktadõr. Vestibulumdan sonra boyun şeklinde daralma olan ve oldukça geniş bir kanal şekline sahip kõsma serviks denir. Bunun dorsal yüzeyinde her iki tarafõ tüysü çõkõntõlarla kaplõ bulunan bir lob bulunmakta, ventral yüzeyi boyunca da V şeklinde sõralar halinde görülen kitinimsi yuvarlak kõvrõmlar bulunur. Serviksin bitiminde ise çiftleşme organõnõn son uzantõsõ olan bulb (penis soğanõ) gelmekte olup ejekülasyon kana arõlõ buraya açõlmaktadõr.

28 Ana Arõ Yetiştiriciliği 19 II. BÖLÜM ANA ARI YETİŞTİRİCİLİĞİNİN BİYOLOJİK ESASLARI 1. Ana Arõnõn Oluşumu Ana arõ yetiştirme işlemi için ana arõnõn nasõl meydana geldiğini, ana arõnõn özelliklerinin gelişmesinde önemli etkileri olan ve ana arõnõn oluşumuna etki eden çevre faktörlerini bilmeliyiz. Bilindiği gibi, herhangi bir döllü yumurta normal bir şekilde işçi arõ veya ana arõdan herhangi birini oluşturur ve bu dişi sõnõflarõn her biri diğerleriyle paylaşõlmayan fiziksel, fizyolojik ve davranõşsal karakterlere sahip olur. Döllü yumurtadan çõkan larva, işçi veya ana arõ olmaya doğru ilerler ve belli başlõ genetik temellerde aynõ olduğu halde aldõklarõ besine bağlõ olarak farklõlaşõrlar. Bu gerçek, ana arõ yetiştiriciliğinin de temelidir. Yumurta bõrakõldõğõ zaman tek, geniş ve uzun bir hücredir. Yaklaşõk 72 saatte yavrulu alandaki sõcaklõk sayesinde yumurta içinde büyük bir hareketlilik oluşur ve döllü çekirdek bölünür. Bu aktivite embriyojenidir ve larva tam şekillendiği zaman, yumurta kabuğunu kõsmen eriten bir sõvõ salgõlar ve kõvrõlõr. Artõk postembriyonik gelişme başlamaktadõr. Bu dönemde bakõcõ işçi arõlarca önceden besin sağlanmalõdõr. Kuluçkadaki larva ne ana arõ ne de işçi arõdõr. Bu noktada uygun çevre koşullarõnda tam gelişmiş bir ana arõ veya işçi arõ olma potansiyeli mevcuttur. Beslenmeye başlar başlamaz bu arõlarõn herhangi bir sõnõfa geçmesi için gerekli olan işlem başlar. Ana arõ veya işçi arõ larvalarõnõn besinleri bir dereceye kadar farklõdõr ve ana arõ larvalarõnda işçi arõlardan daha yüksek olan besin alma oranõnõ şeker kapsamõ belirler. Besin alma oranõ corpora allata aktivitesini düzenler ve böylece Juvenil hormon üretilir. Juvenil hormon düzeyi bu sõnõflarõn gelişmesini düzenler. 3. günde yüksek düzeyde olan bir larval gelişme ana arõ farklõlaşmasõna sebep olur. Yumurtadan çõktõktan sonra larvadan ana arõ olarak yetiştirilecek olanlar işçi arõ olmalarõna birkaç saat kalanlarõn bile yumurtalõklarõnda daha fazla ovariollere sahip olduğu saptanmõştõr. Bu araştõrmalar göstermiştir ki en iyi ana arõlar çok genç larvalardan yetiştirilmektedir. Fakat bu fazla ovariollerin saatli yaşlõ larvalardan yetiştirilen ana arõlardan daha fazla performans göstermelerine katkõda bulunup bulunmadõğõ bilinmemektedir. Ana arõ sõnõfõnõn belirlenmesi, larval gelişmenin başlangõcõnda yer alõr. Başlangõçta iyi olmayõp zamanla geliştirilerek en iyi koşullarda bitirilen yüksüklerde yetiştirilen ana arõlar, iyi koşullarda başlayõp giderek kötüleşen ana arõlardan kalite olarak daha düşüktür. 2-3 günlük yaşta iken çifte aşõlanan bu yüksüklerde bir kere aşõlanan yüksüklerdeki kõz kardeşlerinden daha küçük ana arõlar üretmektedirler.

29 Ana Arõ Yetiştiriciliği Ana Arõ Larvasõnõn Beslenmesi Ana arõnõn belirlenmesinde ve tam olarak gelişmesinde etkin öğe besin olduğundan, ana arõ olacak larvalar, önceden bolca doldurulmuş özel besinle beslenirler. Bu altõ günlük bir periyottur. Fakat bakõcõ arõlar göz kapatõlmadan önce besin sağlamak için 5 günden daha az zamana sahiptirler. Bu süre yüksük başka türlü hazõrlanmõşsa veya larva aşõlanmõşsa ana arõ yüksüğünde sadece dört gündür. Besleyici arõlar ana arõ larvasõnõ iki tip salgõyla beslerler. Bunlar su gibi berrak ve koyu sütümsü maddelerdir. Birincisi ortalama 17 günlük arõlar tarafõndan, ikincisi ise 12 günlük arõlar tarafõndan salgõlanõr. Bu bileşimler yaklaşõk olarak 1:1 oranõndadõrlar. Anca bu oran besleyici arõlarõn yaşlarõyla ilgili olarak değişebilirler. Daha yaşlõ arõlar daha az beyaz medde üretirler. Larva büyüdükçe her saatteki yemleme sayõsõ artar. Bir günlük yaşta 13 yemleme, 3 günlük yaşta 16 yemleme, 4 günlük yaşta 25 yemleme yapõlõr. Bir tek yemleme için harcanan zaman larvanõn yaşõyla birlikte artar. Bir larva devresindeki ortalama yemleme sayõsõ 1600 dür. Bu dönemde harcanan zaman ise 17 saattir. Normal bir kolonide bir larvaya sağlanan gõda maddesi 1.5 gramdõr. Ana arõ larvasõna verilen arõ sütü, işçi arõ jelesinden (İAJ) daha fazla pantotenik asit ve biopterin içermektedir. Üç günlük yaştaki ana arõ larvasõna verilen arõ sütü, aynõ yaştaki işçi arõ larvasõna verilen arõ sütünden 4 kat daha fazla pantotenik asit, kat biopterin içermektedir. Ana arõyõ meydana getirecek olan larva 3 günlük yaşa kadar bol miktarda beyaz salgõyla, 4 günlük veya daha fazla olunca daha çok berrak salgõyla beslenir. Beyaz bileşim, yavru gõda bezleri ve mandibular bez salgõlarõndan, açõk renkli bileşim de kaynağõnõ yavru gõda bezleri ve bal midesinden alõr. Ayrõca ana arõ larvasõna işçi arõya verilenden 10 kat daha fazla gõda maddesi sağlanõr. Arõ sütünün protein kaynağõ yavru gõda bezi salgõsõdõr. Açõk berrak maddenin protein kapsamõ mg/g iken berrak maddenin kapsamõ ise mg/g dõr. Ana arõ ve işçi arõ larvasõnõn farklõlaşmasõ, larva yaşamõnõn ilk 3 günü boyunca larva tarafõndan alõnan gõdanõn kalitesi tarafõndan düzenlenir. Larva gõdasõnõn şeker kapsamõ larvanõn tükettiği gõdanõn oranõnõ etkilemektedir. 1-4 günlük yaştaki ana arõ larvasõnõn yiyeceğinde yaklaşõk %34, 0-1 günlük yaştaki işçi larvalarõnõn yiyeceklerinde ise sadece %12 şeker bulunur. 3-4 günlük yaştaki işçi arõlarõn besininde %47 oranõnda şeker bulunur. Alõnan şeker miktarõnõ muhtemelen Corpora allata aktivitesi ve bunun sonucu olarak meydana getirilen Juvenil hormon düzenlemektedir. Larvanõn kanõndaki gençlik hormonu düzeyi sadece gömlek değiştirmedeki gençlik hormonu durumunu düzenlemekle kalmaz, aynõ zamanda bu ilerlemeler ana ve işçi gelişmesine de yön verir. Larva,

30 Ana Arõ Yetiştiriciliği 21 gelişmesinin üçüncü gününde yüksek düzeyde gençlik hormonu aldõğõ takdirde ana arõ olarak, düşük düzeyde aldõğõ takdirde işçi arõ olarak gelişmesini sağlar. Koloniyi oluşturan bireylerin kuluçka süreleri, gözlerin açõk veya kapalõ kaldõğõ gün sayõlarõ farklõ olmakla birlikte kuluçka boyunca beslenme rejimleri de birbirlerinden oldukça farklõdõr. Özellikle işçi arõ veya ana arõ olacak bireyler arasõndaki farklõlõk tamamen bu beslenme farklõlõğõndan kaynaklanmaktadõr. Kolonide bulunan tüm yavrular 3 günlük yumurta devresinden sonraki 3 gün içerisinde sadece arõ sütü ile beslenirler. Ancak ana arõlar, işçi arõlarõn polen ve bal karõşõmõ ile beslendikleri ikinci üç günlük dönemden farklõ olarak o dönemde de bol arõ sütü ile beslenirler. Koloni bireylerine ait olan kuluçka süreleri Çizelge 3 te, gözlerin açõk ve kapalõ kaldõğõ gün sayõlarõ Çizelge 4 te, bal arõsõnõn gelişme evreleri ve değişimleri Çizelge 5 te verilmiştir. Çizelge 3. Koloni Bireylerine Ait Kuluçka Süreleri Yumurta Larva Pupa Toplam Ana Arõ İşçi Arõ Erkek Arõ Çizelge 4. Gözlerin Açõk ve Kapalõ Kaldõğõ Günler Açõk Günler Kapalõ Günler Toplam Ana Arõ İşçi Arõ Erkek Arõ Bakõcõ arõlar normal olarak henüz tarlacõ olmayan daha genç arõlardõr. Kovanda ek görevlerle birlikte çalõşõrlar. Çõkõştan sonra işçi arõlar depolanmõş polen veya arõ ekmeği yerler. Bu dönemde işçi arõlarõn vücutlarõ gelişir ve hipofaringeal bezleri arõ sütünün temel bileşenlerini salgõlar. İşçi arõlar arõsütü salgõladõğõ sürece polen yemeye devam ederler. Arõlar poleni taşõyarak yerini değiştiremediklerinden ana arõ yetiştirilen kolonilerde polen desteği mümkün olduğu kadar yakõn gözlere olmalõ veya tarlacõlarõn getirmiş olduğu polenle destek yapõlmalõdõr. Yüksük yapõcõ koloniler ise hacimce 40 kõsõm şeker : 60 kõsõm su ile hazõrlanmõş şeker şurubuyla beslenmelidirler.

31 Ana Arõ Yetiştiriciliği 22 Çizelge 5. Bal Arõsõnõn Gelişme Evreleri ve Değişimleri Gün Erkek Arõ İşçi Arõ Ana Arõ Evre Değişim Evre Değişim Evre Değişim 1 Yumurta Yumurta Yumurta 2 3 İnficar İnficar İnficar 4 1. Larval 1.Gömlek 1. Larval 1.Gömlek 1. Larval 1.Gömlek 5 2. Larval 2.Gömlek 2. Larval 2.Gömlek 2. Larval 2.Gömlek 6 3. Larval 3.Gömlek 3. Larval 3.Gömlek 3. Larval 3.Gömlek 7 4. Larval 4.Gömlek 4. Larval 4.Gömlek 4. Larval 4.Gömlek 8 Besleme Kapanma Besleme Kapanma 9 Beslenme 10 Kapanma Prepupa Prepupa 5.Gömlek 11 Prepupa 5.Gömlek 12 Pupa Gömlek 15 Pupa 6.Gömlek 16 ÇIKIŞ 17 Pupa Gömlek 21 ÇIKIŞ 22 6.Gömlek ÇIKIŞ 3. Yüksük Yapõmõnõn Koşullarõ İlkbaharda bal arõsõ aktivitelerinden olan oğul zamanõnda ana arõ yüksükleri oğula giden bal arõsõ kolonileri tarafõndan kendiliğinden yapõlõr. Koloninin kendi ana arõsõ olsa bile arõlar tõpkõ arõcõlar tarafõndan yapõlan yüksükler gibi yüksük yaparlar. Oğula hazõrlanan koloniler ana arõ yüksüğü hazõrladõklarõnda belli olurlar. Oğula giden koloniler genellikle kuvvetli, bol genç arõlõ bir populasyona sahiptirler. Koloniye polen akõmõ ve hafif nektar azalmasõ vardõr. Bu öğelerin herhangi biri eksik olursa onu sağlamalõ veya yüksük yapõmõ için koloniler uyarõlmalõdõrlar. Yüksük yapõcõ kolonilerin oğul için hazõrlanõp hazõrlanmamasõ, ana arõsõnõ değiştirip değiştirmemesi veya ana arõsõz olup olmadõğõ gibi üç koşulda bal arõlarõ kendiliğinden ana arõ yüksüğü yaparlar.

32 Ana Arõ Yetiştiriciliği Larva Aşõlama Yaşõ Pek çok ana arõ, arõcõlarõn kontrolünde "aşõlama" diye bilinen işlemle, önceden özel bir teknikle hazõrlanmõş olan balmumundan yapõlan yüksükler içerisine işçi arõ yüksüklerinden transfer edilen genç işçi arõ larvalarõyla yetiştirilir. Burada ana arõ yetiştiricileri hangi yaştaki larvalarõ aşõlayacağõna dikkat etmelidir. Ana arõ yetiştiriciliğinde saatlik larvalar kullanõlmalõdõr. Ana arõ yetiştiricileri yaralamadan ve kolaylõkla ana arõ yüksüğüne transfer edeceği larvayõ mümkün olduğu kadar genç olanlardan seçmelidirler. Burada dikkat edilecek en önemli nokta, aşõlanacak larvalarõn yaşõnõn maksimum 36 saat olmasõdõr. Larva ilk çõkõş yaptõğõ zaman yumurtanõn ölçülerindedir. Bakõcõ işçi arõlar tarafõndan bõrakõlan larval besini yer ve büyür. Larva, yumurta boyutunun 1.5 katõ büyüklüğe eriştiği zamana geldiğinde aşõlama için uygun boyutlarda demektir. Larva yaklaşõk 16 saatlik yaşta olduğunda ilk gömleğini atar. Larva, ikinci gömlek daha fazla büyümesine izin vermeyene kadar yemeye ve büyümeye devam eder. Bu işlem yaklaşõk 24 saat aralõklarla, larva 4 kere gömlek değiştirene kadar devam eder. Çok genç olmasõna ek olarak ana arõ olmak için seçilmiş bir larva işçi arõ gözünün taban yüzeyinin en az 1/3 ü kadar arõsütünden oluşan bir ortamda dinlenmelidir. 5. Ana Arõ Yüksüğü ve Larvanõn Büyümesi Büyük bir özenle 24 saatlik larvalarõn aşõlandõğõ ana arõ yüksükleri düzgün bir şekilde genişletilir, uzatõlõr ve tabanõna bolca arõsütü konulur. Küçük ana arõ yüksükleri, yüksüklerin ve larvalarõn eşit olmayan büyümeleri veya biçimsiz yüksükler zayõf fonksiyon gören yüksük yapõcõlarõn olduğunu gösterir. Bu tip yüksüklerden çõkan ana arõlar da istenilen özelliklere sahip değillerdir. 48 saatlik yaşlõ yüksükler olmasõ gereken uzunluğun yaklaşõk 2/3 sine erişir ve 1/3'ü arõ sütüyle doldurulmuştur. Aşõlamadan 4 gün sonra ise yüksük tam şekillenmiş ve üst kõsmõ mühürlenmiştir. Yüksük mühürlendikten sonra larva, mühürlenmiş yüksüğün içinde kõlõf (Cocoon) yapar. Kõlõf tamamlandõğõnda larva beslenmeyi bitirir, aşağõ doğru başõyla uzanõr ve hareketsiz olur. 6. Prepupa Dönemi Bir günlük prepupa periyodu, dinlenmenin bir parçasõdõr. Aslõnda büyük bir iç aktivite zamanõdõr. Larval doku ve organlar pupal yapõlara doğru yeniden yapõlanõr. 5. gömlek oluşumundan 6. günün sonuna doğru bu işlem başlar. Prepupal cuticle üzerinden atõldõğõ gibi pupa vücut segment ve parçalarõ net bir şekilde ortaya çõkar.

33 Ana Arõ Yetiştiriciliği Pupa Dönemi Pupa, önceleri beyaz ve narindir. Ergin doku ve organlar meydana geldiği 5 günde hareketsiz kalõr. Fakat rengi belirgin bir şekilde değişir. Pupal formun 5. gününde ek olarak biraz hareketler başlar. Pupa, gelişen bir ana arõ olarak, bir yastõk gibi katlanmõş kanatlar hariç açõğa çõkar. Yakõnda kanatlar gelişir ve aşõlamanõn gününde ergin ana arõlar çõkar. Ana arõ yüksükleri pürüzlüyse kanatlarõn gelişme öncesinde kanat yastõklarõ zedelenebilir ve kanatlar deforme olabilir. Normalden yüksek sõcaklõklarda da kanat yastõklarõ bozulabilir. Ana arõ pupasõnda günlere göre oluşan organlar ve renk değişimi Çizelge 6 da verilmektedir. Çizelge 6. Ana Arõ Pupasõnda Günlere Göre Oluşan Organlar ve Renk Değişimi Gün Renk Kõsõmlar 1. Açõk pembe Bileşik gözler 2. Açõk pembe Ocelli Orta pembe Bileşik gözler 3. Açõk pembe-mor Bileşik gözler Açõk sarõ Baş, torax, mandibulalar Koyu pembe Ocelli 4. Açõk sarõ Abdomen, bacaklar, antenler Açõk kahverengi Baş, torax, bacak eklemleri Koyu pembe-mor Bileşik gözler, ocelli Koyu kahverengi Mandibulalar 5. Açõk gri Kanat yastõklarõ Orta gri Baş, torax Koyu sarõ-kahverengi Abdomen, bacaklar, clypeus, dil Koyu kahverengi Bacak eklemleri, mandibulalar, tüy Siyah Bileşik gözler, ocelli 6. Pupal değişim tamamlanmõştõr.

34 Ana Arõ Yetiştiriciliği 25 III. BÖLÜM ANA ARI ÜRETİMİ Arõcõlar bir yüzyõldan daha fazla süre satõş, çoğaltma veya yeni ana arõ üretimine gereksinim duyduklarõ zaman kullanmak için ana arõ yüksükleri yapmalarõ için arõlarõ kandõrmaya çaba harcadõlar. Bu amaçla birbiriyle ilişkisiz veya küçük arõcõlar tarafõndan bu zaman zarfõnda geliştirilip yerine getirilen değişik metotlar bulunmaktadõr. Ana arõ yetiştiriciliğinde kullanõlan yöntemler arasõnda büyük farklar olduğu halde bazõlarõ arasõndaki farklar çok azdõr. Anlatõlan yöntemler benzer görünse bile çok küçük farklara sahip olup doğal yüksüklerden yararlanõlarak ve yapay teknikler kullanõlarak yetiştirilen ana arõlar olmak üzere ikiye ayrõlõrlar. 1. Doğal Şekilde Oluşan Ana Arõ Yüksükleri Genellikle oğul için kolonilerin hazõrladõğõ, kolonilerin yeniden analandõrmak için çalõştõğõ veya yeni koloniler için ana arõ hazõrlanmasõ için arõlar tarafõndan kendiliğinden yapõlan ana arõ yüksükleri, arõcõlõğa yeni başlayanlar için yararlõdõr. Bu sistemde arõlarda var olan içgüdüsel davranõş sebebiyle oluşturulan doğal yüksükler kullanõlõr. Bu belki ana arõsõnõ yenileyecek kolonileri olan hobi arõcõlarõ için en kolay yoldur. Bununla birlikte yüksük yapõmõnõn bu şekli arõlarõn yaptõğõ doğal yüksüklere bağõmlõlõk dezavantaj içermektedir. Özellikle bu tip yetiştiricilikte oğul verme eğiliminde olan kolonilerden ana arõ yetiştirildiği için gelecek kuşaklar oğul verme eğilimi olan arõlardan oluşacaktõr. Her ne kadar oğula gidecek olan koloniler tarafõndan doğal yolla yetiştirilen ana arõlar, oğul verme içgüdüsü ağõr basan ana arõlar yetiştirmelerine rağmen diğer tüm koşullar açõsõndan kalitelidirler. Ancak sorunun başka bir boyutu da vardõr. Ana arõsõnõ kaybetmiş olan bir koloninin kendisine ana arõ yetiştirebilmesi için çõkõş, yumurtlama öncesi süre ve ilk kuşak yavrunun yetiştirilmesi ile bu yavrularõn tarlacõ durumuna geçmesi arasõnda toplam 45 günlük bir zaman kaybõ söz konusu olacaktõr. İşte bu zaman kaybõnõ ortadan kaldõrmak ve bu zaman içerisinde koloni populasyon miktarõnõ korumak için hazõr ana arõ vermek en mantõklõ yoldur. Bu nedenden kolonilere doğal yolla arõ yetiştirtmek yerine ana arõ yetiştirmek, elde sürekli olarak hazõr ana arõ bulundurmak veya ana arõ yetiştiriciliği yapan arõcõlarla koordineli çalõşmak ekonomik anlamda arõcõlõk yapmanõn koşullarõndandõr. Ayrõca bu sistem yaşlõ larvalardan ana arõ yetiştirme riskini de taşõdõğõndan dikkatli olmakta fayda vardõr. Doğal olarak ana arõ yüksüğü yapõmõna etki eden üç temel faktör bulunmaktadõr. Bunlar; oğul verme içgüdüsü, ana arõ değiştirme içgüdüsü ve ana arõnõn kaybõna bağlõ olarak ortaya çõkan acil durum yüksükleridir.

35 Ana Arõ Yetiştiriciliği Oğul Verme İçgüdüsü ile Oluşturulan Ana Arõ Yüksükleri Doğal veya herhangi bir müdahale edilmediği durumlarda koloniler çoğalma amacõyla oğul vermek zorundadõrlar. Bunun için önce kendilerine yeni bir ana arõ yetiştirmeleri gerekmektedir. Bu durumda peteklerin alt kõsmõnda pek çok ana arõ yüksüğü hazõrlarlar. Bu yüksükler kesilerek veya üzerinde yüksük bulunan petekler alõnarak ana arõ gereksinimi olan kolonilere verilerek ana arõ gereksimi giderilebilir. Doğal koşullarda oluşan ana arõ yüksüklerinden yararlanõlarak yeni ana arõlar üretmenin bir yöntemi de Demaree yöntemidir. Bu yöntemin temeli oğul vermeye hazõrlanmõş koloniler üzerine kurulmuştur. Kuluçkalõğõ dolduran arõ populasyonuna sahip olan fakat ana arõ yüksükleri hazõrlayarak oğul vermeye hazõrlanan kolonide, ana arõ ile yumurtalõ ve genç larvalõ bir çerçeve kuluçkalõk katõnõn bir kenarõna konulur ve geri kalan kõsõm boş peteklerle doldurulur. Üzerinde yeni başlatõlmõş olan ana arõ yüksüklerinin de bulunmuş olduğu petekler ballõk katõna konulur ve kuluçkalõk ile aralarõna ana arõ õzgarasõ konulur. Daha sonra burada yetiştirilen ana arõ yüksükleri çõkmaya yakõn bir zamanda kesilerek gereksinim duyulan kolonilere dağõtõlõrlar Ana Arõ Değiştirme İçgüdüsü ile Oluşturulan Ana Arõ Yüksükleri Kolonide bulunan ana arõnõn yaşlanmasõ, yaralanmasõ veya işlevlerinin zayõflamasõ sonucunda koloniler ana arõlarõnõ değiştirme yönünde çalõşmaya başlarlar. Ancak ana arõyõ değiştirmek amacõyla oluşturulan ana arõ yüksüğü sayõsõ, oğula giden kolonilerde oluşan yüksük sayõsõndan daha azdõr. Ayrõca oğula giden kolonilerde hazõrlanan ana arõ yüksükleri peteklerin kenar ve alt kõsõmlarõnda olmasõna karşõlõk ana arõ yenileyen kolonilerde yüksükler peteklerin yan yüzeylerinde bulunmaktadõr. Arõlõkta bulunan kolonilerde ana arõsõ yenilenecek veya ana arõ verilecek olan oğullara bu yüksükler kesilerek peteğe yapõştõrmak suretiyle verilebilir. Ancak oğul verme içgüdüsü ile oluşturulan ana arõ yüksüklerinde olduğu gibi bu durumda da yetiştirilen ana arõlarõn genetik yapõsõ bilinemediğinden ve yetiştirme kontrol altõnda olmadõğõndan dolayõ verimsiz veya düşük özellikli ana arõlarla çalõşma olasõlõğõ yüksek olmaktadõr Ana Arõnõn Kaybolmasõ Durumunda Oluşturulan Ana Arõ Yüksükleri Bal arõsõ kolonilerinde herhangi bir sebeple ana arõ öldüğü veya kaybolduğu zaman işçi arõlar 5-6 saat içerisinde koloninin ana arõsõz kaldõğõnõ anlayarak yeni bir ana arõ yetiştirmenin koşullarõnõ hazõrlarlar. Bu durumda petek yüzeyinde bulunan ve işçi arõlar tarafõndan seçilen bazõ larvalar ana arõ larvasõ gibi beslenirler ve bulunduklarõ gözler genişletilirler. İşçi arõ yüksüklerinin seviyesine

36 Ana Arõ Yetiştiriciliği 27 erişmeden önce ana arõ yüksüğü aşağõ doğru döner. Fakat arõlar larvalarõ çok yaşlõ seçmişlerse ana arõlar zayõf olabilirler. Bu yöntem ana arõ yetiştirmek isteyen arõcõlarõn kullanabileceği en basit yöntemdir. Birkaç saat ana arõsõz bõrakõlan kolonilerde ana arõ yüksükleri yaptõrõlabilir. Fakat bu yöntemde dikkate dilecek husus ana arõsõ alõnarak ana arõ yetiştirilmesi sağlanacak olan kolonilerin ana arõlarõnõn birtakõm özellikleri ile performanslarõnõn bilinmesi gerekmektedir. Aksi halde ilk iki yöntemde olduğu gibi verimsiz ve kalitesiz ana arõlarla çalõşma gibi olasõlõk söz konusudur. 2. Yapay Şekilde Oluşturulan Ana Arõ Yüksükleri Ana arõ yetiştiriciliği yapay şekilde ana yetiştiriciliğinin gelişimiyle birlikte büyük bir ivme kazanmõştõr. Her ne kadar bu tip yetiştiricilikte de kolonide var olan ana arõ yetiştiriciliğine etki eden faktörler kullanõlmaktaysa da doğrudan dõşarõdan müdahale edilerek ana arõ yetiştiriciliği yapõldõğõ için yapay kavramõnõn kullanõlmasõ yerinde olmaktadõr. Yapay ana arõ yetiştiriciliğinin geçmişi eskilere dayanmakla birlikte zamanla çeşitli yöntemler geliştirilmiş ve uygulanmõştõr. Geliştirilmiş bu yöntemlerin bir kõsmõ temelde aynõ mantõğa dayanmaktadõr. Ana arõ yetiştiriciliği yöntemleri, geliştiricilerinin isimleri ile anõlmaktadõr Alley Yöntemi Bu yöntemde önce ana arõ yetiştiriciliğinde kullanõlacak olan özelliklere sahip ana arõnõn bulunduğu koloniye boş bir petek verilerek ana arõnõn bu peteğe yumurtlamasõ sağlanõr. Sonra ana arõ yetiştirmeye uygun yaşta larva içeren bu çerçeve alõnarak orta kõsmõnda bir sõra halinde petek gözleri bulunacak şekilde ince şeritler kesilir. Alõnan bu şeritler özel olarak ana arõ yetiştiriciliğinde kullanõlmak üzere önceden hazõrlanmõş ve üç sõra halinde kendi ekseni etrafõnda dönen çõtalara sahip olan çerçevedeki çõtalar üzerine yapõştõrõlõrlar. Daha sonra şeritler üzerinde bir sõra halinde bulunan petek gözlerinden biri bõrakõlõp ikisi bozulmak kaydõyla tüm şeritler düzenlenir. Hazõrlanmõş olan bu şeritler yapõştõrõldõğõ çõtalar döndürülmek suretiyle yönü aşağõya bakacak şekilde, ana arõlarõ alõnarak ana arõ üretebilecek yapõya getirilmiş ana arõ üretim kolonilerine yerleştirilirler. Kolonide bulunan işçi arõlar verilen bu petek gözlerine hemen ilgi göstererek onlardan ana arõ yetiştirmeye başlarlar. En sonunda bu yüksükler çõkmaya yakõn bir dönemde alõnarak gereksinim duyulan kolonilere, peteklerine yapõştõrõlmak suretiyle verilebilirler. Bu yöntem yumurta transferine olanak tanõdõğõ için de kullanõlabilen bir yöntem olarak kabul edilmektedir. Ayrõca ana arõsõnõn özelliği bilinen kolonilerden ana arõ üretilebildiği gibi fizyolojik olarak da kaliteli ana arõlar üretilmesi de olasõ olmaktadõr. Ancak ticari anlamda üretim düşünüldüğünde bu yöntem bazõ metotlara göre yetersiz kalmaktadõr.

37 Ana Arõ Yetiştiriciliği Miller Yöntemi Bu yöntem yeni çõkmõş larvalarõn bulunduğu işçi arõ gözlü petekteki genç larvalardan ana arõ yetiştirmek için ana arõsõz arõlarõn doğal eğiliminden yararlanma olgusu üzerine kurulmuştur. Temel petek, 5-8 cm genişliğinde ve çerçeve derinliğine yakõn bir şekilde 3-4 adet parçalara bölünerek hazõrlanmõştõr. Petek parçalarõ bir tarafõndan boş çerçevenin üst kõsmõndan tutturularak aşağõ doğru sarkõtõlõr. Hazõrlanan bu çerçeve, seçilen damõzlõk koloninin kuluçkalõğõna koyulur. Bir hafta sonra arõlar temel peteği kabartõrlar ve petek yavru, yumurta ve kenarlarda da genç larvalarõ içerir. Bu durumda petek yüksük yapõm kolonileri için hazõrdõr. Kullanõlmadan 1-2 saat önce yüksük yapõcõ koloni, kuvvetli bir koloniden alõnan peteklerle üzerindeki arõlarla ve en genç yavrularla transfer edilerek hazõrlanõr. Böylece ana arõsõz fakat genç, kuvvetli yavrularõ barõndõran, ortasõnda boşluk bulunan bir kovan hazõrlanmõş olur. Bu kolonide bulunan işçi arõlar ana arõlarõnõn kaybolduğunu fark ettiklerinde koloniye verilmiş olan ve genç larva içermekle birlikte aşağõya doğru sarkan ve uç kõsmõnda genç larva bulunan peteklerde ana arõ yüksüğünü oluşturmaya başlarlar. 10 gün sonra çok sayõda ana arõ yüksüğü ruşete veya önceki gün ana arõsõzlaştõrõlmõş olan ana arõsõz kolonilere dağõtõm için hazõrdõr. Yüksükler, etrafõnda yeterli miktarda bir parça mumla petekten dikkatle kesilerek alõnarak mümkün olduğu kadar en kõsa zamanda ruşetlere veya ana arõsõz kolonilere verilmelidirler. Kovana verileceği zaman yavrulu petek yüzüne dikkatli bir şekilde yapõştõrõlmalõdõr. Balla doldurulmuş soğuk peteklere üşüme tehlikesi olduğundan dolayõ yapõştõrõlmamalõdõrlar Hopkins Yöntemi Bu yöntem temelde Alley yöntemine benzemektedir. Bu yöntemde temel petek takõlõ olan çerçeve önce damõzlõk koloniye verilir ve ana arõnõn bu peteğe yumurtlamasõ sağlanõr. Larvalar uygun yaşa geldiğinde petek üç sõra petek gözü içerecek şekilde ince şeritlere bölünür. Daha sonra ortadaki larva içeren petek gözü kalacak şekilde çevresinde bulunan diğer larva ve petek gözleri imha edilir. Birbirinden bağõmsõz olan her bir petek gözü hücre alõnarak tõpkõ Alley yönteminde kullanõlan aşõlama çerçevesinde olduğu gibi yapõştõrõlarak yüksük yapõcõ koloniye verilir. Daha sonra yüksükler çõkmaya yakõn kesilip alõnarak ana arõsõz kolonilere verilebilir Smith Yöntemi Smith yöntemi özel damõzlõkçõ koloni kullanõmõnõ içermektedir. Bu koloniler başlatõcõ ve bitirici olarak kullanõlõrlar. Damõzlõk kovan, bölme tahtasõyla 3 çerçevelik küçük bir bölüme ve 6 çerçevelik büyük bir bölüme ayrõlõr. Bölme tahtasõ, kovan dip tahtasõna 2.5 cm kadar girmiş ve kalan kõsõm ise ana arõ õzgarasõ ile kapatõlmõştõr. Daha sonra kovan girişi kapatõlõr veya özel dip tahtasõ kullanõlõr.

38 Ana Arõ Yetiştiriciliği 29 Büyük bölüme dõşarõya çõkõş için kenarda bir çõkõş yeri yapõlmõşken küçük bölümün dõşarõya çõkõş yeri yoktur. Küçük bölümün kenarõnda bir delik açõlarak dõş kõsma yemlik konularak beslenmesi sağlanõr. Her bir bölüm kovan üst tahtasõyla örtülür. Ana arõ küçük bölüme hapsedilir. Küçük bölümdeki çerçevelerin iki tanesi 14 cm genişlik ve 24 cm uzunluğunda peteklidir. Çerçevenin iç kõsmõnda kalan boşluk ise tahta ile kaplanmõştõr. Bu çerçeveler küçük bölmenin dõş kõsõmlarõna konulur. Üçüncü çerçeve diğer ikisi ile aynõ boyutta yeni bir peteğe sahip olup çerçevenin tam ortasõna yapõştõrõlõr ve damõzlõk koloninin geniş bölmesine konulur. İşçi arõlar gözleri biraz kabartõnca alõnarak küçük bölmenin ortasõna konulur. Geniş bölme ise orijinal damõzlõk koloniden yavru ve arõlarla doldurulur. Koloni sürekli olarak beslenir. Küçük bölmenin kenarõndaki petekler yavru ile doldurulduktan sonra ortadaki yavrulu çerçeve çõkarõlõr ve yerine yeni kabartõlmõş yeni bir petek verilir. Yaklaşõk olarak 24 saat geçtikten sonra yeni verilen petek yumurta ile doldurulmuş olacaktõr. Bu petek yetiştirici koloninin geniş bölmesine veya yüksük bitirici kolonilere yerleştirilerek larvalarõn ilk beslenmeleri sağlanõr. Genç yumurtalarla dolu petek ana arõ õzgaralõ bölme tahtasõnõn öbür tarafõna yerleştirilir. Daha yaşlõ yumurtalõ petekler geniş bölmenin kenarõna doğru itilir. Yumurtalõ dördüncü petek geniş bölmeye transfer edildiği zaman, ilk transfer edilmiş olan petek yüksük başlatõcõ koloni için hazõr olan genç larvalar içermektedir. Yetiştirici koloniye her hafta çõkmakta olan yavrulu petek verilmeli ve koloni kendini koruyamayacağõ için gereksinim oldukça başlatõcõ koloniden arõlõ petek silkelenmelidir. Başlatõcõ koloni için larvalar hazõr olduğunda, genç larvalõ petek õlõk bir bõçak yardõmõyla kesip çõkarõlarak bir tahta üzerine konulur. Genç larva içerecek şekilde şeritler kesilerek ayrõlõr. İnce bir fõrça ile çerçevenin alt çõtasõnõn genişlik ve inceliğinde bir çõtanõn yüzüne erimiş halde balmumu sürülerek üzerinde larvalar bulunan petek şeridi yapõştõrõlõr. Her üç larvadan biri bõrakõlõr ve arada kalan iki larva gözler bozulmak suretiyle yok edilir. Hazõrlanan yüksüklü iki veya üç çõta, taşõyõcõ çerçeveye konulur. Bu çerçevelerden başlatmak için bir oğul kutusuna iki adet verilebilir. Böylece yetişen ana arõlar çõkmaya bir müddet kala ana arõsõz kolonilere verilebilirler Zõmbalama Yöntemi Larvalarõn bir alet yardõmõyla petek gözünden alõnarak önceden hazõrlanmõş olan ana arõ yüksüğüne aktarõlmasõ için belli bir düzeyde yetenek ve deneyim gereklidir. Bu olumsuzluğu ortadan kaldõrarak ana arõ yetiştirmenin bir yolu da zõmbalama yöntemidir. Bu yöntemde içi arõ larvasõnõn bulunduğu petek gözü bir zõmba yardõmõyla larvaya zarar vermeden alõnõr ve bir aşõlama çerçevesi üzerine tutturularak başlatõcõ bir koloniye dik konumda verilir. Bu durumda işçi

39 Ana Arõ Yetiştiriciliği 30 arõlar pozisyonu sebebiyle bu larvayõ ana arõ olarak yetiştirmeye başlayacaklardõr. Bu yöntem de zamanla çeşitli araştõrõcõlar tarafõndan değiştirilerek geliştirilmiştir. Barbeau, Snelgrove, Hiller ve Stanley olmak üzere geliştiricilerinin adlarõ ile bilinenler en çok bilinenleridir. Zõmbalama yönteminde yüksüklerin petek üzerine tutturulmasõ sõrasõnda meydana gelen aksaklõklarõ gidermek için değişik tipte hücre tutucular geliştirilmiştir. Bu yöntemle yüksük yapõcõ kolonilerin geliştirebilecekleri kadar yavrulu gözü hõzlõ bir şekilde hazõrlamak olasõdõr. Koloni yapõsõna zarar vermeden anaç koloniden alõnan çok sayõdaki yavrulu göz bir yüksük yapõcõ kolonide bir arada yetiştirilebilir. Damõzlõk olarak seçilen ve ana arõ yetiştirilecek olan koloniden üzerinde 24 saatlik larvalarõn bulunduğu bir çerçeve çõkarõlõr ve üzerindeki arõlar uzaklaştõrõlõr. Daha sonra peteğin arka yüzeyinde bulunan gözler peteğin taban hizasõndan kesilerek çõkarõlõr ve atõlõr. Bu arada diğer yüzeyde bulunan larva ve gözlere zarar vermemeye dikkat edilmelidir. Bu iş için özel olarak hazõrlanmõş her iki ucu delik olan silindirik yapõdaki zõmbanõn keskin ucu larvalõ gözü ortalayacak şekilde üzerine konur ve hafifçe çevrilerek larvalõ gözü içine almasõ sağlanõr. Larvalõ gözle birlikte zõmba geri çekilir. Zõmba ile çõkan hücre keskin uç kõsmõndan sokulan dalõcõ çubukla zõmba içinden hücre tutucuya doğru iteklenir. Çubuk, zõmba içine tamamen yerleşince 9 mm.lik kõsmõ uçtan dõşarõ çõkar. Larvayõ açõğa çõkarmak için peteğin üstünden 3 mm.lik kõsmõ bir jiletle düzgünce kesilir ve hücre tutucu aşõlama çõtalarõnda hazõr olan yerine yerleştirilerek başlatõcõ kolonilere verilirler. Daha sonra yüksükler kapandõğõnda alõnarak ana arõsõ yenilenecek veya analandõrõlacak olan kolonilere verilirler Doolittle Yöntemi Amerika Birleşik Devletlerindeki arõcõlarõn hemen hemen hepsi hazõrlanmõş ana arõ yüksüklerine işçi arõ gözlerinden genç larvalar transfer edilerek yapõlan Doolittle yöntemini kullanõrlar. Bu metoda zaman zaman, yumurtadan üretilen ana arõlardan daha az kaliteli ana arõ üretildiği için karşõ çõkõlõr. Gerçekten yumurtadan ana arõ üretmek gibi hiçbir metot kaliteli ana arõ üretilmesini sağlayamaz. Fakat bu metot da en genç larvadan aşõlama metodu olduğu için kullanõşlõdõr. Günümüzde de hala larva aşõlama metoduyla ana arõ yetiştirmek ve aşõlamak daha pratik ve ekonomik olmaktadõr. Larva aşõlama yöntemi zor bir yöntem değildir. Yalnõz bu olayõn başarõsõ iyi materyalle çalõşmakla birlikte planlõ bir şekilde hareket etmeye sõkõca bağlõdõr. Bu yöntemin temel özelliği tüm üretim sürecinin arõcõnõn bizzat denetimi altõnda olmasõdõr. Günümüzde yaygõn olarak ana arõ yetiştiriciliğinde kullanõlan bu yöntem, ana arõ yetiştiriciliği denince akla ilk gelen ve bilinen yöntemdir. Hemen

40 Ana Arõ Yetiştiriciliği 31 hemen tüm üretim çalõşmalarõnda kullanõldõğõ gibi araştõrma çalõşmalarõnda da kullanõlmaktadõr Yüksük Hazõrlama Bu metodun uygulanmasõnda balmumu veya plastik yüksükler kullanõlmaktadõr. Birkaç tane ana arõ yüksüğüne gereksinim varsa bunlar pek çok kolonide hazõrlanmõş olan doğal yüksüklerin kesilip alõnmasõyla elde edilebilir. Ayrõca erkek arõ gözleri ana arõ yüksük yapõmõ için uygun olup kullanõlabilirler. 7 mm genişliğindeki bireysel erkek arõ gözleri de kesilerek ana arõ yüksüğü gibi çõta üzerine yapõştõrõlabilirler. Ancak uygulamada içerisine larva transfer edilecek olan yüksükler birbirinden ayrõlmalõdõrlar. Balmumundan yapõlan yüksüklerin insektisit içermeyen mumdan olmasõna dikkat edilmelidir. Yüksüklerle aynõ odada bulunan böcek şeritleri ve ev spreyleri de özellikle tehlikelidir. Çünkü onlarõn buharlarõ mum tarafõndan emilmektedirler. Ana arõ yetiştiricileri yüksük yapmakta kullandõğõ balmumunun mümkün olduğu kadar saf olanõndan sağlamakta dikkatli olmalõdõr. Eritilme esnasõnda balmumu yakõlmamalõ. Petek kapatmada kullanõlan mumdaki gibi açõk renkliler tercih edilmelidir. Yüksük boyutlarõ arõlar tarafõndan kabul edilebilir boyutlarda olmalõdõr. Çaplarõ 6-8 mm arasõndaki ölçüler yeterlidir. Yurt dõşõnda bir yõlda binlerce ana arõ yetiştiren bazõ arõcõlar balmumundan veya plastikten yapõlmõş yüksükler satõn alarak kullanmaktadõrlar. Ancak özellikle ülkemizde bu sektör gelişmediğinden dolayõ tüm ana arõ yetiştiricileri yüksüklerini kendileri üretmektedirler. Bunun için tahtadan yapõlmõş olan kalõp kullanmaktadõrlar. Bu kalõp yaklaşõk 8 cm uzunluğunda sert bir ağaçtan yapõlmamaktadõr. Uca doğru incelerek uçtan 12 mm'lik kõsmõndaki çapõ yaklaşõk 10 mm, bu kõsõmdan uca doğru ise 6-8 mm çaplõ olmaktadõr. Yüksüğün dip kõsmõna konkav bir şekil vermek için kalõbõn ucu düzgün ve pürüzsüz olarak yuvarlatõlmõş olmalõdõr. Kalõp sert ağaçtan yapõlabildiği gibi alüminyum veya paslanmaz çelikten de yapõlabilir. Seri üretim yapõlabilmesi açõsõndan bu kalõplardan 15 tanesi bir çõta üzerine tutturularak tõpkõ aşõlama çõtasõ boyutunda dizilerek toplu aşõlama kalõbõ oluşturulmaktadõr. Yüksükler arasõnda cm kadar boşluk bulunmalõdõr. Kalõplar yüksük yapõmõna başlamadan önce sabunlu su içerisinde, yarõm saat kadar bekletilmelidir. Böylece kalõplar kolayca katõlaşmõş mum yüksüklerden ayrõlõrlar. Yüksük hazõrlamak için kullanõlacak balmumu, termostat kontrollü sõcak bir ortamda veya iç içe geçirilmiş iki kapta eritilmelidir. Altta olan kap su ile doldurulmalõ ve alttan õsõtõlarak sõcaklõğõ mumun erime noktasõnõn biraz üzerinde tutulmalõdõr.

41 Ana Arõ Yetiştiriciliği 32 Yüksük kalõplarõ muma batõrõlmadan önce, yüksük çõtasõ üzerinde ince bir mum tabakasõ oluşturulur. Kalõp sabunlu sudan alõnõr ve üzerindeki su damlacõklarõ silkelenir. Sonra uç kõsmõndan 10 mm.lik kõsmõ erimiş muma batõrõlõr ve çõkarõlõr. Birkaç saniye dõşarõda tutularak üzerindeki balmumu tabakasõnõn sertleşmesi sağlanõr. Bu işlem 4-5 kez tekrarlanõr. Son daldõrmadan sonra standart çerçevenin alt çõtasõ ölçülerindeki bir çõtanõn üzerine tekrar mum dökülür ve muma batõrõlarak hazõrlanmõş olan yüksükler çõtanõn üzerine kalõpla birlikte oturtulurlar. Eğer daha kalõn zemin oluşmasõ istenirse yüksükler arasõna ve kenarlarõna yine mum dökülür. Çõta, içerisinde mumun katõlaşacağõ su dolu kaba mum ve yüksükler katõlaşana kadar sağlam bir şekilde tutulur. Kalõp, yüksükler ve üzerine tutturulduğu çõta mum kabõnõn üzerinden kaldõrõlõr ve soğuk su dolu kabõn içerisine batõrõlõr. Yüksükler su altõnda iken kalõptan, başparmakla yumuşak bir şekilde uygulanan basõnç ile yavaşça itilir. Ayrõlan yüksükler çõtaya yapõşmõştõr. Yüksükler su içerisinde bir miktar çalkalanarak üzerinde kalmõş olan sabun artõklarõnõn ayrõlmasõ sağlanmalõdõr. Eğer daha kalõn yüksük tabanõ isteniyorsa etrafõna kaşõkla fazla balmumu dökülebilir. Mum soğuduğu zaman çõtayla birlikte kalõp kaldõrõlabilir ve soğutma kabõndaki suyu batõrõlõr. Kalõplar bir dahaki yüksük çubuğu hazõrlamadan önce sabunlu suya tekrar batõrõlmalõdõrlar. Daha sonra hazõrlanmõş olan aşõlama çõtalarõ 3-4 yüksük yapõlmõş çõtayõ alacak şekilde yapõlmõş olan aşõlama çerçevelerine takõlõr. Yüksüklere fazla miktarda gereksinim olduğunda bir kalõbõ batõrarak kullanmak pratik değildir. Bu sebepten üzerinde yüksük kalõbõ bulunan kalõplardan on adedi birlikte kullanõldõğõnda yüksük bir anda yapõlabilir Larvalarõn Elde Edilmesi Çok sayõda yüksüğe aşõlama yapõlacağõ zaman, ana arõ yüksüklerine transfer için larva almanõn en uygun yolu, ana arõlõ kolonide iyi beslenmiş larvalarõn bulunduğu yumurtalõ ve yakõn zamanda çõkmõş larvalõ peteklere sahip olanlarõn seçilmesidir. Uygun larva bulmak için bu yöntem oldukça yavaştõr. Çünkü her bir larva aynõ ve uygun yaş ve beslenme sebebiyle dikkatlice seçilmelidir. Birkaç yüz yüksük aşõlandõğõ zaman larva transfer işlemi, eğer petekteki larvalarõn çoğu aynõ yaşta ise ve bolca beslenmişlerse daha kolay ve hõzlõ olur. Ana arõ, kapalõ yavrular ve yaklaşõk olarak arõlarõn yarõsõ bir kat içinde kuluçkalõk üzerindeki bir bölme tahtasõ üzerine alõnarak önden bir giriş deliği açõlõr. Hacimce 4 kõsõm şeker ve 6 kõsõm su ile koloni 1 gün beslenir. Hazõrlanan bu koloniye iyice doldurulmuş polenli çerçeveler yumurtalõ çerçevenin her iki tarafõna yerleştirilir. 4. gün sonunda petekte, her bir hücre tabanõnda bulunan arõsütü üzerinde 0-24 saatlik larvalar ana arõ yüksüklerine transfer için hazõrdõr. Besleyici koloni yüksük başlatõcõ koloni olarak veya yüksükler kapanõncaya kadar beslemelerini sağlamak için kullanõlõrlar. Kapanan yüksükler

42 Ana Arõ Yetiştiriciliği 33 bir inkübatör koloniye taşõnabilir ve ana arõ tekrar koloniye geri verilebilir. Larva beslemek için 5 çerçeveli ruşet kullanõlõr ya da kovan ikiye bölünür. Yaşlõ larvalõ, kapalõ yavrulu veya yavru çõkmakta olan iki petek ile polenli iki petek alõnarak kullanõlabilir. Arõlar bölme içine silkelenir. Polenli petekleri yumurtalõ peteklerin ve kenarlara doğru yavrulu peteklerin konulacağõ boşluğun yakõnõna konulur. Eğer bu ruşet haftalõk çõkan yavrularla desteklenirse sezon boyunca kullanõlabilir. Yetiştirici koloni uzun zaman ana arõlõ olarak kullanõldõğõ zaman ana arõyõ 5 çerçevenin kenarda olan birine ana arõ õzgarasõ ile hapsetmek en iyisidir. Bu kõsõmdaki veya diğer kõsõmdaki peteklerin biri bol polenli olmalõdõr. Geri kalan kõsõm boş petek, kapalõ ve çõkmakta olan yavru ve ballõ petekle doldurulmalõdõr. Aslõnda bütün koloniler, arõlar tarafõndan yeterli nektar toplanmadõkça beslenmelidir. Gerektiği zaman temel petek verilmelidir. Ana arõlõ kõsma esmer ve kabartõlmõş petek verilmelidir. 4 gün sonra larvalar aşõlamaya hazõrdõr ve diğer boş petek koloniye verilebilir. Bu sebepten hemen hemen her 4 günde bir, bir petek ana arõ tarafõndan kullanõlabilir. Kovanda yavru çõkõşõ olduğu zaman kapalõ yavrulu ve polenli çerçeveler yerleştirilir. Erken sezonda az polen toplandõğõ ve polen gereksinimi fazla olduğunda polenli petekler her birkaç günde verilmeli ve polen ile yukarõ kõsõm beslenmelidir Aşõlama Yeri, Nem, Sõcaklõk ve Işõk Yüksüklere larva transferi her yerde yapõlacak bir uygulamadõr. Bununla birlikte iyi bir sonuç alabilmek için sõcaklõk ve nem oranõ nispeten yüksek bir yerde yapõlmalõdõr. Ticari ana arõ yetiştiricileri genellikle aşõlama için küçük ev ya da özel bir oda kullanõrlar. Bu iş için küçük aşõlama evleri daha uygundur. Uygun sõcaklõk en az 25 C dir ve transfer esnasõnda çabukça kuruyup küçülen larvanõn kurumamasõ için %50 den yukarõ nem olmalõdõr. Aşõlama odasõnda yeterli düzeyde nem sağlamak için oda içerisinde bir kap içinde su kaynatõlabilir veya aşõlamadan bir saat önce odanõn zeminine su serpilebilir. Eğer nem düşükse aşõlanan yüksüklerin üzerine õslak bir bez örtülmelidir. Aşõlanan yüksükler en kõsa zamanda yüksük yapõcõ kolonilere verilmelidir. Aşõlama esnasõnda iyi õşõk çok önemlidir. Parlak flüoresan lamba bu iş için yeterlidir. Lamba, õşõk doğrudan hücre tabanõnõ õşõklandõracak şekilde yerleştirilmelidir. Aşõlanacak larvalarõn petek gözlerinde kolayca görülmesi ve kolayca petek gözünden larvanõn alõnabilmesi için büzülmesini sağlamak açõsõndan flüoresan lamba yararlõdõr Yapay Yüksüklere Aşõlama Fazla sayõda ana arõ yetiştiriciliği için çok dayanõklõ ve iyi yapõlmõş bir transfer aletine veya aşõlama iğnesine gereksinim vardõr. İğne, düz veya ileri geri hareket edebilir şekilde otomatik olabilir. Düz iğne kullanõmõnda, yüksükler bir inkübatörde, lamba altõnda veya kuvvetli bir kolonide õsõtõlmalõdõr. Böylece mum

43 Ana Arõ Yetiştiriciliği 34 yumuşadõğõ için larvanõn iğneden rahatlõkla yüksük tabanõna bõrakõlabilmesine yardõmcõ olur. Aşõlama amacõyla iğne hücrenin kenarõndan aşağõ indirilir ve larvanõn altõna sokulur. Hücre tabanõnõ kazõmadan arõsütü ve larvayõ yukarõ kaldõrõr. Sonra iğne ana arõ yüksüğünün tabanõna bastõrõlõr ve ucu hücre tabanõna arõsütü ve larvayõ bõrakõrken geri çekilir. Otomatik iğne de arõsütü ve larvanõn altõnda kaydõrõlmadan önce iğnesinin yaklaşõk 20 mm uzamasõ hariç, benzer şekilde kullanõlõr. İğnenin düz olan tutma kõsmõ birinci ve orta parmak arasõnda tutulur. Dilin uzamasõ ve ileri geri hareket etmesi parmakla kontrol edilir. Otomatik iğne kullanõldõğõnda yüksükleri yumuşatmaya gerek yoktur. Çünkü larva yüksük tabanõna bõrakõldõktan sonra iğne dilinin ileri-geri hareketiyle iğne çekilip çõkartõlõr. Otomatik iğne daha fazla arõsütü ile larvayõ transfer ettiğinden çok etkindir. Yukarõda tanõmlanan kuru aşõlama, bir günde yüzlerce yüksük aşõlayan ve arõ sütü üzerinden larvayõ zedelemeden transfer edebilecek hünerdeki ana arõ yetiştiricileri tarafõndan rahatlõkla uygulanõr. Bu konuda daha yeni olanlar ise larva transfer edecekleri yüksüklerin dip kõsmõna bir miktar arõ sütü damlatarak bu işlemi daha kolay yapabilirler. Arõsütü bir yastõk gibi iğne üzerinden larvanõn bõrakõlmasõnõ sağlar. Aşõlama için gerekli olan arõsütü doğal ana arõ yüksüklerinden veya arõsütü elde etmek için kuru aşõlanmõş ana arõ yüksüklerinden elde edilir. Bu sütler ya buzdolabõnda depolanmõş ya da suyla sulandõrmak üzere kurutulmuş olabilir. Yüksük tabanõna koyduğumuz arõ sütü, çok genç larvalara besin hazõrlamaktan ziyade bir yastõk gibi kurumadan larvayõ transfer etmemizi sağlayacaktõr. Yüksük tabanõna su damlasõ veya biraz su ile arõsütü karõşõmõ da konulabilir. Bazõlarõ aşõlama iğnesinin uç kõsmõ ile her bir yüksük içerisine az miktarda koymayõ tercih etmektedirler. Aşõlama iğnesi ve arõsütü kaşõğõ transfer esnasõnda sõk sõk alkol veya kaynayan su içerisinde sterilize edilmelidir. Eğer aşõlama arõ sütü konulmuş yüksüklere yapõlacaksa, arõ sütü önceden arõ sütü ile aşõlanmõş yüksüklerden alõnmõş olmamalõdõr. Çünkü ana arõ larva veya pupasõnda hastalõk yapõcõ organizmalar yeni aşõlanacak olan larvalara da geçebilirler Çifte Aşõlama Çifte aşõlama, kabul edilerek bol besinle beslenen larvalarõn izleyen günlerde alõnarak yerlerine daha genç larvalarõn verilmesi olayõdõr. Hatta eğer başlatõcõlar olduğu gibi sürdürürlerse bu durum mükemmel ana arõ yetişmesini garantileyebilir. Çifte aşõlanan yüksüklerden çõkan ana arõlarõn, tek aşõlanan ana arõlardan üstün olduğu gözlenmektedir. Eğer yüksükler tek aşõlamayõ takip eden ikinci veya üçüncü günde çifte aşõlanõrsa yüksükteki arõ sütü çok genç larvanõn beslenmesi için uygun değildir.

44 Ana Arõ Yetiştiriciliği 35 İkinci aşõlanan larva çok yaşlõ veya transfer edilmeden önce yetersiz beslenmişse iyi ana arõ olmayacaktõr. Zayõf çalõşan yüksük yapõcõ koloniler uygun yaşta olmasõna ve transfer öncesinde iyi beslenmesine rağmen larvalarõ çok az besleyebilirler. Bunun için gereği gibi yapõlõrsa çifte aşõlama çok iyi bir işlemdir Başlatõcõ Koloniler Aşõlamak amacõyla uygun yaşta olan ve iyi beslenmiş larvalarõ elde etmek başarõlõ bir ana arõ yetiştiriciliği için çok önemlidir. Yine aşõlamadan sonraki larvalarõn beslenmesi ve gösterilen ilgi de önemlidir. Bu periyodun ilk saatlik kõsmõ çok kritiktir. Yeni aşõlanmõş larvalar, kendilerini bolca besleyecek işçi arõlara verildiği zaman hemen anõnda onlara ilgi göstermelidirler. Arõlarõn ilk saatte yüksüklere gösterdiği bu ilgi genel olarak başlatõcõlõk olarak bilinir. Daha sonra yüksükler kapanmadan önceki saatlik kõsõm ise bitiricilik olarak bilinir. Yüksükler kapandõktan sonra çõkõşa kadar inkübatöre alõnmalõdõrlar. Aşõlamadan sonraki saatte, iyi beslenmiş larva yüksüklerinin ağzõ işçi arõlarca balmumu ile daraltõlmõş ve gözün hemen hemen yarõsõ arõsütü ile doldurulmuştur. Yüksük çõtasõndaki bazõ yüksükler cõlõz gelişmişlerse veya bazõlarõ diğerlerinden daha az, oldukça göze çarpan bir şekilde uzatõlmõşlarsa, başlatõcõ koloni ilgiye gereksinim duymaktadõr. Yüksükler özel başlatõcõ kolonilerde başlatõlabilir ve sonra bitirici kolonilere transfer edilebilir veya yüksüklerin aşõlandõktan sonra konulduğu ve 9-10 günlük olduktan sonra çõkarõlacağõ zamana kadar ana arõlõ veya ana arõsõz başlatõcõ-bitirici kolonilerde bõrakõlabilirler. Bütün başlatõcõ koloniler sürekli şekilde şurupla beslenmeli ve ana arõ yüksükleri yakõnõna polenli petek verilmelidir. Başlatõcõ koloniler yaygõn kullanõlmakla birlikte, çeşitli, özel başlatõcõ koloniler de kullanõlabilir. Bunlar ana arõsõ hapsedilmiş ana arõlõ ve serbest uçuş yapan ana arõsõz kolonilerdir Oğul Kutusu En yaygõn ana arõsõz başlatõcõ koloni, oğul kutusudur. Oğul kutusu genellikle 5 çerçeve alõr. Ancak çerçevelerin altõnda 8-10 cm lik bir boşluk bulunur. Bu boşluk uzunlamasõna iki yanõ tel kafesle kapatõlmõş olup havalandõrmayõ sağlar. Üst kõsõmda bir kavanoz ağzõnõn genişliğinde ortada bir delik vardõr. İyi doldurulmuş polen peteği tam ortaya konur ve kapatõlmamõş ballõ petek veya şeker şuruplu petekler kovanõn iki kenarõna yerleştirilir. Aşõlama çerçevesi verilmeden 1-2 saat önce güçlü bir koloniden alõnan kg genç işçi arõ kutu içerisine silkelenir. koloni sessiz, soğuk, sakin bir yere koyularak iyi nektar akõmõ yoksa şeker şurubu ile beslenmelidir. Her birinde yaklaşõk yüksük bulunan yüksüklü çerçeveler oğul kutusundaki polenli çerçevenin her iki

45 Ana Arõ Yetiştiriciliği 36 tarafõndaki boş yerlere verilir. Sonra oğul kutusu tekrar sakin, soğuk ve sessiz bir yere götürülür ve saat bõrakõlõr. Bu süre sonunda aşõlama çerçeveleri oğul kutusundan alõnõp bitirici kolonilere verilir. Oğul kutusunun arõlarõ bitirme kolonileri arasõnda bölünebilir veya eski kolonilerine verilebilir. Eğer oğul kutusu her gün veya haftada birkaç kere kullanõlacaksa destek koloniler veya verici kolonilerle desteklenmelidir. Bu tip koloniler iki katlõ ve verimli analara sahip kolonilerdir. Her bir kolonideki ana arõ, ana arõ õzgarasõ ile hapsedilmiş olup şeker şurubu ile beslenir ve yeterince polen depolanmamõşsa iyice doldurulmuş polenli petek verilir. Düzenli haftalõk veya günde oğul kutusu önce yapõlmõş olmalõdõr. Aşağõ kattaki genç arõlar silkelenmeli ve yukarõ kata ana arõ õzgarasõ üzerine çõkarõlmalõdõr. Yüksük yapõmõ için karõştõrõlmõş bütün koloniler yüksek oranda bakõcõ arõ ve yüksük yapõcõ arõ içermelidir. Destek kolonileri ve ana arõlõ yüksük yapõcõlar oğul verebilecek derecede kalabalõk olabilirler. Dip tahtasõ üzerine yerleştirilen 17 cm uzunluğundaki boşluk tarlacõ arõlara geceleyin ve kötü hava koşullarõnda sõğõnacaklarõ bir yer verir. Sõcak havada destek kolonileri ve yüksük yapõcõlar hafifçe gölgelenmeli veya üst kõsõmda izolasyon sağlanmalõ. Çünkü kovan güneşten korunmadõğõ zaman pek çok arõ kovanõn üstüne çõkarak kovanõn dõşõnõ kaplar. Böylece yavru yetiştirme ve besleme işi aksar. Erken ilkbaharda soğuk havada, yalõtõm yüksük yapõcõ kolonilerin üzerinde sağlanmalõdõr Değiştirilmiş Oğul Kutusu Yüksükler başlatõlõrken, yüksük başlatõcõ kolonideki arõlar iki katlõ koloninin yukarõsõna saat hapsedilmesi oğul kutusunda yapõlan önemli bir değişikliktir. Kuvvetli iki katlõ koloniler verici koloniler gibi hazõrlanõr. Ana arõ, kapatõlmõş yavru ve boş çerçevelerle birlikte alt kata ana arõ õzgarasõ ile hapsedilir. Genç larvalõ petekler üst kata taşõnõr. Alttaki kovanõn ortasõna polenli iki çerçeve konulur. Yüksükler için aralarõnda boşluk bõrakõlõr ve besleyicili bölme tahtasõ her bir polen peteğinin dõş kenarõna yerleştirilir. Sabahleyin veya yaklaşõk yüksükler aşõlamadan 2 saat önce başlatõcõya verilir. Verici koloninin genç yavru, bakõcõ ve mum salgõlayan arõlar bulunan üst kõsmõ hazõrlanmõş olan kovanõn üst kõsmõdõr. Arõlar başlatõcõ koloninin içine peteklerden silkelenir. Sonra yavrulu kovan õzgaranõn yukarõsõndaki verici koloniye tekrar verilir. Hazõrlanmõş yüksük başlatõcõ koloni verici koloninin üst kõsmõna yerleştirilir. Besleme kaplarõ şeker şurubu ile doldurulur. Başlatõcõ koloniye giriş yoktur. Öğlen vakti veya bu işlemi takip eden yaklaşõk 2 saat sonra 4 çõtalõk aşõlõ yüksükler iki polen peteği arasõndaki boşluğa yerleştirilir saat sonra başlamõş olan yüksükler bitirici koloniye transfer edilir. Tel õzgara kaldõrõlõr ve başlatõcõ koloninin arõlarõ verici koloniye silkelenir, başlatõcõ kovan çõkarõlõr.

46 Ana Arõ Yetiştiriciliği Serbest Uçuş Yapan Başlatõcõ Koloniler Serbest uçuş yapan koloniler ana arõsõz olup arõlarõ serbestçe uçabilen kolonilerdir. Kapalõ başlatõcõ kolonilerin aksine artarda gelen aşõlamalar başlatõlabilir. Koloniler 8-10 çerçeveli ve tek katlõ olup kenardaki çerçeveler çõkarõlmõş, mühürlü ve çõkmakta olan yavrulu 6-7 çerçeve ve kovanõn her iki yanõnda arõlarõn salkõm oluşturmalarõnõ sağlamak için boşluk bõrakõlmõştõr. Bu koloni sürekli şeker şurubuyla beslenir. Kovanõn ortasõnda yüksüklü çerçevenin yerleştirilmesi için bõrakõlmõş olan boşluğun bir yanõna polen dolu bir çerçeve yerleştirilir. Üç çõta aşõlanmõş yüksüklü bir çerçeve aşõlanõr aşõlanmaz ayrõlan bu boşluğa yerleştirilir. Aşõlanan yüksükler saat tutulduktan sonra çõkarõlarak bitirici kolonilere transfer edilir ve başlatõcõ koloniye yeni aşõlanmõş yüksüklü çerçeve verilir. Tek katlõ başlatõcõ kolonide aşõrõ tarlacõ arõ yõğõlabilir ve bu durum iyi yüksük başlatõlmasõna engel olabilir. İçinde boş kabartõlmõş petek ve bal bulunan 20 cm derinliğinde bir yarõm ballõk dip tahtasõ üzerine yerleştirilir. Üzerine de ana arõ õzgarasõ koyularak bu olumsuz etki ortadan kaldõrõlmõş olur Serbest Uçuş Yapan Başlatõcõ Kolonilerin Başka Bir Şekli İçinde ballõ petekler bulunan tam derin bir kovan gövdesi dip tahtasõ üzerine yerleştirilir. Üzerine bir ana arõ õzgarasõ koyulur. Izgaranõn üzerine 5 adet mühürlü ve çõkmakta olan yavrulu çerçeve, bir boş kabartõlmõş petek ve polen dolu bir çerçeve içeren ikinci bir kovan gövdesi yerleştirilir. Polen dolu petek ortaya konur ve aşõlanmõş yüksükleri taşõyan çerçevenin yerleştirilmesi için yanõ boş bõrakõlõr. Böylece bu kõsma 7 adet çerçeve yerleştirilmiş olur. Destek kolonilerinden koloninin kuvvetliliğini sağlamak için yeterli arõ sağlanõr. Üç çõtalõ aşõlõ yüksüklü çerçeve polen peteğinin yanõndaki ortadaki boş yere yerleştirilir ve yüksük tamamlayõcõ koloniye transfer edilinceye kadar saat burada bõrakõlõr. 1-2 saat sonra yeni aşõlanmõş bir çerçeve aynõ yere verilebilir. Koloni sürekli olarak şeker şurubuyla beslenir ve gereksinim oldukça sõk sõk polenli petek verilir. Serbest uçuş yapan başlatõcõ koloniler standart çerçeveli destek kovancõklarõndan veya bitirme kolonilerinden alõnan mühürlü veya çõkmakta olan yavrulu çerçevelerle 8-10 günde bir desteklenirler. Bu işlem sõrasõnda doğal ve sahte ana arõ yüksükleri yok edilir. Ek arõya gereksinim olursa sabahleyin diğer arõlõklardaki destek kolonilerin açõk yavrulu petekler alõnmalõ ve şeker şurubu ile beslenecekleri bir ruşette bõrakõlmalõdõrlar. Serin, karanlõk bir yerde başlatõcõ kolonilerle birleştirilmeden önce öğleden sonraya kadar bekletilmelidirler.

47 Bitirici Koloniler Ana Arõ Yetiştiriciliği Ana Arõlõ Bitirici Koloniler Başlatõcõ kolonilerde başlatõlan yüksükler, genellikle özel hazõrlanmõş ana arõlõ bitirici kolonilerde tamamlanõrlar. Bunlar ana arõlõ, kuvvetli, iki katlõ koloniler olup alttaki gövde üzerinde ana arõ õzgarasõ vardõr. Bu koloniler aşõrõ kuvvetlendikleri zaman yarõm ballõk veya 20 cm derinliğinde bir ballõk dip tahtasõ üzerine yerleştirilerek arõlara geniş yer sağlanõr. Böylece uygun olmayan havalarda ve geceleyin kuluçkalõkta meydana gelebilecek sõkõşmalar önlenmiş olur. Yeni başlatõlmõş her parti yüksük verilişinden 7-10 gün önce alttaki genç yavrulu çerçeveler üzerindeki arõlar silkelenerek üst kata aktarõlõr. En genç larvalõ çerçeveler yeni yüksüklerin bulunduğu yerin yanõna yerleştirilir. Yüksüklü çerçevenin diğer yanõna da polenli çerçeve konulur. Koloni sürekli olarak şurupla beslenir. Çerçevedeki başlatõlmõş yüksük 48 adetten fazla olmamalõdõr. Çerçeve verildikten 3-4 gün sonra kapalõ ve kapatõlmak üzere olan yüksükler genç larvalõ çerçevelerin diğer yanõna alõnõr. Yerine aşõlanmõş yeni parti yüksükler verilir. Bu işlem sürdürülerek daha yaşlõ yüksükler aktif yüksük yapõcõ alandan uzağa çekilmiş olur. Larva aşõlandõktan sonraki 10. günde koloniden çõkartõlõrlar. İnkübatörde kalacaksa 9. günde çõkartõlõr. Kapalõ yüksükler, bitiricide bõrakmak yerine inkübatöre alõnõrlar. Her iki durumda da aşõlama yapõldõktan sonra 9. günde inkübatöre aktarõlõrlar. Çiftleşmemiş ana arõlar aşõlama yapõldõktan günde çõkarlar. Bitirici kolonilere her gün adet başlatõlmõş yüksük verilebilir. Başlatõlmõş ilk seri tamamlayõcõya verildikten 3 gün sonra mühürlenir ve inkübatör koloniye aktarõlarak 9. güne kadar burada tutulur. Bu uygulamayla, her yüksük yapõcõ, başlatõlmõş bir çõta yüksük alõr ve her gün bir çõta mühürlenmiş yüksük elde edilir. Bitiricide üç çõta olduğunda iki çõta çok iyi beslenir. Çünkü en yaşlõ yüksükler yiyecekle sürekli desteklenmiş olduklarõndan kapatõlmõşlardõr. Alõşõlmõş düzenleme yöntemi ise boş ve çõkmakta olan yavrulu petekler, her aşõlõ çõta verilmeden önce en alt katta özel konumlarõna yerleştirilirler. Böylece genç larvalarõn yetiştirilme işlemi basitleştirilmiş ve kolaylaştõrõlmõş olur Ana Arõlõ Bitirici Koloninin Değişik Bir Şekli Ana arõlõ bitirici koloninin başarõlõ değişik bir şekli arõcõlar tarafõndan kullanõlmaktadõr. Yüksük bitirme biriminden üç adet koloninin biri destek kolonisi, diğer ikisi yüksük bitirici kolonilerdir. Destek kolonisi iki katlõ ve iki bitirici arasõna yerleştirilmiştir. Verimli bir anaya sahip ve sürekli beslenmektedir. Her gövdenin ortasõna birer uçuş deliği açõlmõştõr. Bitirici koloniler üç katlõdõr. En alttaki gövdenin ortasõnda tarlacõ ve yaşlõ arõlara yer sağlamak için 1-2 adet boş kabartõlmõş çerçeve vardõr. Bu gövdenin ön yüzünde uçma deliği açõlmõştõr. Polen toplayan işçi arõlar polenleri deliğe yakõn peteklere depolama eğilimindedirler. Bu

48 Ana Arõ Yetiştiriciliği 39 durum polenle dolu petek elde etmeye yardõmcõ olur. En üstteki gövdede boş petekler bulunur. Arõlar en alt kattaki balõ yukarõya taşõrlar. Bu davranõş bir çeşit bal akõmõ hissi uyandõrõr. En üst gövdedeki bal ve şurupla dolu petekler, yaklaşõk haftada bir, alt katta bulunan boş ve polen dolu peteklerle değiştirilir. Böylece alt kattan üst kata sürekli bir yiyecek akõmõ sağlanmõş olur. Ana arõ, ana õzgarasõndan yapõlmõş bir kafes içine çerçeveyle birlikte konarak, ikinci katõn orta kõsmõna yerleştirilir. Kafesli çerçevenin her iki yanõna polenli çerçeve yerleştirilir. Gövdenin geriye kalan kõsmõ, destek kolonilerinden alõnan kapalõ ve çõkmakta olan yavrulu peteklerle doldurulur. Başlatõcõ koloniden alõnan 3-4 çõta aşõlõ yüksük taşõyan çerçeve, bitirici kolonideki polen ve kapalõ yavrulu çerçevelerin arasõna yerleştirilir. Önce ananõn bulunduğu kafesin bir yanõna sonrada diğer yanõna verilir. Olgun yüksükler, bir inkübatör koloniye aktarõldõktan sonra her dört günde bir, bir parti yüksük verilir. Bu uygulama sõrasõnda, gövdenin yanõndan, yeni çõkmakta olan yavrulu bir çerçeve alõnarak ananõn bulunduğu kafesteki yumurtalõ çerçeve ile değiştirilir. Yumurtalõ çerçeve, beslenmek üzere destek koloniye verilir. Destek koloniden alõnan kapalõ, çõkmaya yakõn çerçeveler çõkõşlarõnõ sağlamak üzere yüksük bitirici koloniye verilirler. İki bitirici koloni ve bunlarõ destekleyen koloniler sürekli olarak şeker şurubuyla beslenirler Başlatõcõ-Bitirici Yüksük Yapõcõlar Bu koloniler hem yeni aşõlanmõş yüksükleri başlatõrlar hem de bitirirler. Ana arõlõ veya ana arõsõz olabilirler. Ana arõlõ başlatõcõ-bitirici koloniler az sayõda ana arõya gereksinimi olan arõcõlar için en kolay olanõdõr. Üretilen ana arõlarõn hemen hepsi iyi gelişir. Özellikle çifte aşõlama yapõlõyorsa çok başarõlõ sonuç alõnõr. Ana arõlõ ve ana arõsõz başlatõcõ ve bitirici kolonilerin her ikisi de ticari arõcõlar tarafõndan kullanõlõrlar Ana Arõlõ Başlatõcõ-Bitiriciler Ana arõlõ bitirici koloniler gibi hazõrlanõr ve devam ettirilirler. Aynõ şekilde kullanõlõrlar. Tek farklõlõk, yüksüklerin özel başlatõcõ bir koloni yerine doğrudan doğruya bitirici koloniye verilmesidir Ana Arõlõ Başlatõcõ-Bitirici Koloninin Değişik Bir Şekli 3 katlõ bir koloninin üst katõna ana arõ, yavrulu ve boş petekler yerleştirilerek mükemmel bir ana arõlõ başlatõcõ ve bitiricili koloni hazõrlanabilir. Kapalõ ve çõkmakta olan yavru ve bir çerçeve genç larvalar başlangõçta dip tahtasõ üzerindeki gövdededir. Ortadaki gövdede boş petekler veya sõrlanmamõş ballõ petekler bulunur ve alt kattan bir ana arõ õzgarasõ ile ayrõlmõştõr. Koloni ana arõ yüksükleri verilmeden en az birkaç saat önce düzenlenir. Yüksükler verildiği

49 Ana Arõ Yetiştiriciliği 40 zaman alt kattaki larvalõ petek çõkarõlarak en üstteki kata verilir. Yüksükleri taşõyan çerçeve de bunun üzerine yerleştirilir. Koloninin sürekliliğinin sağlanmasõ, ana arõlõ meme yapõcõ kolonideki gibidir. Genç yavrular yukarõya çõkarõlõr. Kapalõ ve çõkmakta olan yavrular da alt kata indirilerek çõkmalarõ orada sağlanõr. Ana arõ genç larvalarla kalõr, yüksükler daha yaşlõ larvalarõn ve kovan uçuş deliğinin bulunduğu kõsõmdaki arõlarca başlanõlarak tamamlanõr Ana Arõsõz Başlatõcõ-Bitirici Koloniler Bu koloniler tek katlõ veya bir kat ve dip tahtasõ üzerine konulan, içi peteklerle dolu olan 20 cm derinliğinde bir gövdeden oluşur. Bu kat üsttekinde bir ana arõ õzgarasõ ile ayrõlõr. 8 çerçeveli gövdeler genellikle geniş gövdelilere tercih edilir. Bu koloniler orijinal mühürlü veya çõkmakta olan yavrulu peteklerden, ayrõca kuvvetlendirmek için verilen ana arõlardan oluşur. Polenli çerçeve, aşõlanmõş yüksüklü çerçevenin yerleştirileceği yerin bitişiğine konur. Koloni sürekli olarak beslenir. Her yeni aşõlanmõş yüksük taşõyõcõ çerçeve verilmeden önceki akşam g genç arõ ile desteklenmelidir. Kimi durumlarda da çõkmakta olan yavrulu bir çerçeve verilir. Her yeni yüksük partisi 3-4 günde bir verilir. Önce, verilen ve kapalõ veya kapatõlmakta olan yüksükleri taşõyan çerçeve, polen bulunan çerçevenin öbür yanõna aktarõlõr veya geceyi geçirmek için bir inkübatör koloniye verilir. Olgun ana arõ yüksükleri aşõlandõğõ tarihten sonra 9. günde inkübatöre aktarõlõr veya 10. güne kadar kolonide bõrakõlõr. Sonra çõkarõlarak çiftleşme kovancõklarõna verilirler. Ana arõsõz başlatõcõ-bitirici koloninin en büyük avantajõ doğal ana arõ yüksüklerinin olup olmadõğõnõn kontrol edilmemesidir İnkübatör Koloniler İnkübatör koloniler üç katlõ kuvvetli kolonilerdir. Dip tahtasõ üzerindeki alt gövde bir ana arõ õzgarasõ ile üstten ayrõlmõştõr. Çiftleşmemiş ana arõlarõn girmesini önler. Ballõ peteklerle doludur. Üstteki gövdelerin her birinde beş mühürlü yavrulu çerçeve bulunur. Gövdenin kenarlarõnda birer, ortada bir, her kenardan itibaren 3. boşlukta da birer tane olmak üzere yerleştirilmiştir. Her 7-10 günde bir kapalõ yavru ile gerekliyse destek kolonilerinden alõnan arõlarla desteklenir. Destek koloniler, birkaç saat serin karanlõk bir yerde kapalõ tutulur ve 40:60 oranõnda şeker şurubu püskürtülerek koloniyle birleştirilir ve şurupla beslenirler. Kapalõ yüksükler inkübatör kolonide müteakip parti 9. günü doldurup inkübatöre verileceği zamana kadar yine bir gece bõrakõlõr. Bazen ana arõlar erken çõkabilirler. Çõkan analar diğer yüksükleri bozabilirler. Bu nedenle iyi kayõt tutmalõdõr

50 Ana Arõ Yetiştiriciliği İnkübatörler Genellikle inkübatör olarak kuluçka makinesi kullanõlõr. Sõcaklõk yaklaşõk 33 C de tutulur. Nem ise inkübatöre yerleştirilen bir su kaynağõndan fanla sağlanõr. Birçok arõcõ tarafõndan kullanõlõr. Kimi ana arõ yetiştiricisi ise yüksükleri yüksük yapõcõ kolonilerde 10. güne kadar tutmayõ tercih eder Çerçevelerden Yüksük Çõtalarõnõn Çõkarõlmasõ Yüksük çõtalarõ çerçevelerden çõkarõlacağõ zaman yüksüklerin bozulmamasõna dikkat edilmelidir. Çõkarmanõn en kolay yolu, çerçeveyi yüksüklerle birlikte düz bir zemin üzerine koymak ve çerçevenin bir ucundan iterek çõkarmaktõr. Olgun yüksüklü çõtalar inkübatöre konulduğunda yüksükler çerçeveden düşebilirler. Bu yüzden inkübatöre sağlam şekilde konulmalõdõrlar Çiftleşmemiş Ana Arõ Kafesleri Genelde kafeste ana arõ çõkõşõ önerilmez. Birkaç saatten daha yaşlõ ana arõlarõ kovancõklara, yumurtlayan analardan oluşmuş büyük kolonilere veya ana arõ yüksüklü koloniye kabul ettirmek çok zordur. Herhangi kuvvetli bir koloninin genç arõlarõ ana arõ bakõcõsõ olarak hizmet eder. Hazõrlanan ana arõlõ koloniler, ana arõlõ bitirici koloniler gibi hazõrlanõrlar. Fakat ana bakõcõlarõn ana arõsõz olmasõ istenir. Çünkü ana arõ bakõcõ kolonileri, her gün oğul verebilir. Ana arõsõzsa, arõlar kõsa zamanda bakõcõlõğa başlarlar. Kovan aşağõdaki gibi düzenlenmelidir. y k l k p y l k y k... kafeste ana arõlar y... kapalõ / çõkmakta olan yavru p... polenli petek l... genç larva Bakõcõ koloniler haftalõk olarak genç larvalõ veya mühürlü yavrulu veya genç yavrularla desteklenmelidir. Bakõcõ koloniler sürekli şurup ile beslenmelidir. Ayrõca polen veya kekle besleme yapõlmalõdõr. Bakõcõ koloniler aktif besleme için genellikle tam boydaki kovandan yapõlõr. Kafesteki ana arõlar besleneceklerdir ve kafes içerisinde besine gerek yoktur. Onlar kolonilere veya çiftleştirme kovancõklarõna çõkõştan hemen sonra mümkün olduğu kadar kõsa zamanda verilmelidirler. Her durumda 4 günlük yaştan önce verilmelidirler. Çünkü 6-8 günlük yaşta normal çiftleşme yapabilirler Kolonilerin Beslenmesi Her arõcõnõn kendi kolonisi için uyguladõğõ yöntem şurupla beslemedir. Doolittle bölme tahtalõ besleyicisi beslenme için yeterli uzunlukta ve bütün şurubun alõnmasõ için uygundur. Devamlõ besleme için kovanõn üst kõsmõnda veya

51 Ana Arõ Yetiştiriciliği 42 boş bir katta kapağõ delikli bir kova çok iyidir. Bazõ arõcõlar tarafõndan tank şurubundan boruyla bireysel kovanlara şurup taşõmak tercih edilir. Yüksük yapõcõlar için en emin besleyici Park besleyicisidir. Polen, bal ve şurup gibi yüksük yapõcõlar için önemlidir ve petekle beslemek en emin yoldur. Petekte polen bulunmadõğõ veya çok az olduğu zaman polen toplanmalõ veya polen ikame yemleri ile besleme yapõlmalõdõr. Polen-şurup veya polen ikamesi ve şurup karõşõmlarõyla bir polen keki gibi beslenir. Genellikle bu karõşõmlar yüksük yapõcõ bölümün üzerindeki çerçevelerin üstüne doğrudan yerleştirilir. Koloniler sõkça açõldõğõnda besleyici kafes üzerine kek koymak en emin yoldur Kayõtlar Arõcõlar ana arõ siparişleri ve ne zaman yüksük üretimine gereksinim olduğunu takip etmek amacõyla kayõt tutmak zorundadõrlar. Böylece ne zaman hangi işlemi yapacağõnõ rahatlõkla izleyebilirler. Bunun için yüksük yapõcõlar üç gruba bölünür. Her birine numara verilir. Yeni yüksükler art arda gelen günlerde farklõ gruplara konularak rotasyon sistemi kurulur. Yüksük yapõcõ grubun her biri yeni yüksükler alõr ve olgun yüksükler her 3 günde bir hasat edilir. Eğer yüksükler oğul kutusunda veya başlatõcõ kolonide başlatõldõysa, yüksük yapõcõdaki en eski yüksükler yeni aşõlar verildiğinde 10 günlük olacaklardõr ve çiftleştirme kovanlarõna verilmek için hazõrdõrlar. Eğer olgun yüksükler yüksük yapõcõda başlatõldõysa yeni aşõlar verildiğinde onlar 9 günlük yaşta olacaklardõr. Yüksük yapõcõdan alõnmalõ ve çiftleştirme kovanlarõna verilmeden önce inkübatör koloniye verilmelidirler. Aşõlama odasõnda korunan aşõlama kayõt belgesi Çizelge 7 de verilmektedir. Çizelge 7. Aşõlama Kayõt Belgesi Aşõlama Tarihi Damõzlõk Koloni No Başlatõcõ Koloni No Yüksük Yapõcõ Koloni No Aşõlanan Yüksük Miktarõ (adet) Tutan Miktar (adet) Çõkan Miktar (adet) Çõkõş Tarihi Ana Arõ Üretim Takvimi Arõcõlõk işletmesinin başarõsõ etkili, uygulanabilir ve titizlikle uygulanan bir çalõşma programõna sahip olmasõndan geçmektedir. Aksi halde yapõlan tüm yatõrõm ve harcanan emekler boşa gidecektir. Arõcõlõk gibi hassas ve kontrolü çok dikkat isteyen bu uğraşta da belli bir program dahilinde hareket etmekte yarar vardõr. Çizelge 8 de erken ilkbaharda ana arõsõz başlatõcõ kolonide kullanõlmasõ ile ana arõ üretimine başlanmasõna ait örnek bir çalõşma programõ verilmiştir. Ancak erken ilkbaharda arõlõkta ana arõ üretimi için yeteri kadar gelişmiş koloni

52 Ana Arõ Yetiştiriciliği 43 bulundurulmasõ güç olduğundan ve ana arõsõz kolonileri 21 günden fazla üretimde tutmamak gerektiğinden 23. günde yeni bir başlangõç kolonisi hazõrlanmalõdõr. Ayrõca ilk transferden 12 gün sonra çiftleştirme kutularõ hazõrlanmalõdõr. Çizelge 8. Erken İlkbaharda Ana Arõsõz Kolonide Ana Arõ Üretim Programõ Gün Yapõlacak İşlemler 1. ana arõsõz başlatõcõ koloninin hazõrlanmasõ 1. larva transferinin yapõlmasõ larva transferinin yapõlmasõ larva transferinin yapõlmasõ transfere ait larvalardan oluşan yüksüklerin ruşet kovanlara verilmesi larva transferinin yapõlmasõ transfere ait larvalardan oluşan yüksüklerin ruşet kovanlara verilmesi larva transferinin yapõlmasõ transfere ait larvalardan oluşan yüksüklerin ruşet kovanlara verilmesi larva transferinin yapõlmasõ transfere ait larvalardan oluşan yüksüklerin ruşet kovanlara verilmesi başlatõcõ koloninin hazõrlanmasõ dönem 1. larva transferinin yapõlmasõ larva transferine ait yüksüklerin kafeslere alõnmasõ dönem 2. larva transferinin yapõlmasõ larva transferine ait yüksüklerin kafeslere alõnmasõ ve 2. dönem yumurtlayan ana arõ satõşlarõna başlanmasõ dönem 3. larva transferinin yapõlmasõ 33 Kafese alõnan ana arõlarõn, satõlanlarõn yerine ruşetlere verilmesi dönem 1. larva transferine ait yüksüklerin kafeslere alõnmasõ

53 Ana Arõ Yetiştiriciliği 44 Her bir çiftleştirme kutusundan bir sezonda 3 ana arõ yetiştirilebilecek şekilde düzenleme yapõlmalõdõr. Yani bu da yaklaşõk iki aylõk bir periyot anlamõna gelir. Üç başlatõcõlõ ve altõ bitiricili koloni ile yapõlan bir sezonluk ana arõ üretim tablosu Çizelge 9 da verilmektedir. Çizelge 9 da, 4 damõzlõk koloniden alõnan 1 günlük larvalar 3 başlatõcõ koloniye aşõlanmaktadõr. Bir gün sonra aşõlõ çerçeveler başlatõcõdan alõnarak 6 besleyici koloniye dağõtõlmaktadõr. 5. günde gözlerin kapanmasõndan sonra inkübatöre alõnan yüksükler 10. günde çiftleştirme kutularõna verilmektedir. 11. günde çõkan ana arõlar 10 gün içerisinde çiftleşmekte ve yumurtlamaya başladõktan 10 gün sonra da satõlmaktadõr. Çizelge 9. Bir Sezonluk Ana Arõ Üretim Tablosu. Gün Damõzlõ k Koloni No Başlatõcõ Koloni No Besleyici Koloni No Gözlerin Kapanmasõ (5. Gün) İnkübatöre Verme (6. Gün) Çiftleştirme Kutusuna Verme (10. Gün) DOĞUM (12. Gün) Yumurtlama (20. Gün) K K İ K İ K İ K İ K İ Ç K İ Ç D K İ Ç D K İ Ç D K İ Ç D K İ Ç D K İ Ç D K İ Ç D K İ Ç D K İ Ç D Y K İ Ç D Y K İ Ç D Y K İ Ç D Y K İ Ç D Y K İ Ç D Y K İ Ç D Y Satõş (30. Gün)

54 Ana Arõ Yetiştiriciliği 45 Gün Damõzlõ Başlatõcõ Besleyici Gözlerin İnkübatöre Çiftleştirme Satõş DOĞUM Yumurtlama k Koloni Koloni Koloni Kapanmasõ Verme Kutusuna Verme (30. (12. Gün) (20. Gün) No No No (5. Gün) (6. Gün) (10. Gün) Gün) K İ Ç D Y K İ Ç D Y K İ Ç D Y S K İ Ç D Y S K İ Ç D Y S K İ Ç D Y S K İ Ç D Y S K İ Ç D Y S K İ Ç D Y S K İ Ç D Y S K İ Ç D Y S K İ Ç D Y S K İ Ç D Y S K İ Ç D Y S K İ Ç D Y S K İ Ç D Y S K İ Ç D Y S K İ Ç D Y S K İ Ç D Y S K İ Ç D Y S K İ Ç D Y S K İ Ç D Y S K İ Ç D Y S K İ Ç D Y S K İ Ç D Y S K İ Ç D Y S K İ Ç D Y S K İ Ç D Y S K İ Ç D Y S K İ Ç D Y S K İ Ç D Y S K İ Ç D Y S K İ Ç D Y S K İ Ç D Y S K İ Ç D Y S K İ Ç D Y S K İ Ç D Y S K İ Ç D Y S K İ Ç D Y S K İ Ç D Y S

55 Ana Arõ Yetiştiriciliği 46 Gün Damõzlõ Başlatõcõ Besleyici Gözlerin İnkübatöre Çiftleştirme Satõş DOĞUM Yumurtlama k Koloni Koloni Koloni Kapanmasõ Verme Kutusuna Verme (30. (12. Gün) (20. Gün) No No No (5. Gün) (6. Gün) (10. Gün) Gün) K İ Ç D Y S K İ Ç D Y S K İ Ç D Y S K İ Ç D Y S K İ Ç D Y S K İ Ç D Y S K İ Ç D Y S K İ Ç D Y S K İ Ç D Y S K İ Ç D Y S K İ Ç D Y S K İ Ç D Y S K İ Ç D Y S K İ Ç D Y S K İ Ç D Y S K İ Ç D Y S K İ Ç D Y S K İ Ç D Y S K İ Ç D Y S K İ Ç D Y S 88 3 K İ Ç D Y S 89 K İ Ç D Y S 90 K İ Ç D Y S 91 K İ Ç D Y S 92 K İ Ç D Y S 93 K İ Ç D Y S 94 İ Ç D Y S 95 Ç D Y S 96 Ç D Y S 97 Ç D Y S 98 Ç D Y S 99 D Y S 100 Y S 101 Y S 102 Y S 103 i Y S 104 Y S 105 Y S 106 Y S

56 Ana Arõ Yetiştiriciliği 47 IV. BÖLÜM ANA ARININ ÇİFTLEŞMESİ Ana arõ yetiştirmede ilk amaç, iri ve tam gelişmiş, kusursuz görünümlü ana arõlar elde etmektir. Ancak, en iyi ana arõlar elde edilmiş olsa bile, çiftleşinceye ve spermatekalarõnõ dolduruncaya kadar bu ana arõlarõn koloni için hiçbir değeri yoktur. Arõcõnõn elde ettiği ana arõlarõn en iyi şekilde çiftleşmelerini sağlamalarõ gerekir. Çiftleşmemiş ana arõlar 7-10 veya daha fazla erkek arõyla çiftleşirler. Bu nedenle bakire ana arõlarõn bulunduğu alanda bol miktarda cinsi olgunluğa gelmiş uygun erkek arõ bulunmasõ büyük önem taşõr. Ana ve erkek arõlar çiftleşme uçuşunda birkaç kilometre uzağa uçabilirler. Çiftleşme alanõnda cinsi olgunluğa gelmiş uçan erkek arõ miktarõ yetersiz ise ana arõ çok uzağa uçacağõndan kovana geri dönemeyebilir. Çevredeki kolonilerin erkek arõlarõnõn oluşturduklarõ toplanma alanlarõ, ana arõlarõn yollarõnõ bulmalarõnõ sağlar. Bu alanlar çiftleştirme kovanlarõnõn bulunduğu alana yakõn veya uzak olabilirler. Bunun için erkek arõ yetiştirici kolonilerin, çiftleştirme kovanlarõnõn bulunduğu alanõn yakõnõna yerleştirilmesinin faydasõ vardõr. Diğer taraftan, çiftleşme arõlõğõndan gelen erkek arõlar, diğer erkek arõlar gibi toplanma alanõnda bir araya gelirler. Bu durum çiftleştirme arõlõğõnõn bulunduğu 3-5 km yarõçap içinde bulunan uzak arõlõklarda yeterli erkek arõ üreten kolonilerin bulundurulmasõnõn önemini ortaya koymaktadõr. Ana arõ yetiştiricileri için bol miktarda cinsi olgunluğa gelmiş erkek arõ bulundurulmasõ, bal üreticileri için gerekli olan, bal akõmõ kadar önemlidir. Sadece birkaç yüz ana arõ yetiştirileceği zaman, erkek arõlarõn genetik karakterleri problem oluştursa da, ana arõlarõn döllenmesi için yeterli erkek arõnõn bulundurulmasõ çok seyrek problem oluşturur. Binlerce ana arõ yetiştirileceği zaman tek bir öğleden sonra yüzlerce ana arõ çiftleşmek için yarõşacaktõr. Böyle durumlarda esas mesele olgun erkek arõ desteğinin sürekliliğinin sağlanmasõdõr. Bol miktarda ana arõnõn çiftleşmesini sağlamanõn en emin yolu, erkek arõ yetiştiren seçilmiş kolonilere erkek arõ gözü içeren petek yerleştirmektir. Bu sistemli bir şekilde yapõlõr ve ilk olgun erkek arõlara gereksinim olacak tarihten gün önce bu uygulamaya başlanõr. Erkek arõ yetiştiren koloniler kuvvetli olmalõ ve nektar, polen bulunmadõğõ müddetçe beslenmelidirler. Erkek arõ olarak gelişecek yumurta göze konulduktan 24 gün sonra gözden çõkar. İşçi arõlar tarafõndan özel bakõm ve besleme yapõlõrsa 10 gün sonra cinsi olgunluğa erişirler. Ana arõ, erkek arõ içeren peteklere birkaç gün ara ile yumurta bõrakõr ve erkek arõlar zaman aralõklarõyla gözden çõkarak olgunlaşõrlar. İlkbaharda tamamen dolu olan bir erkek arõ peteğinden yaklaşõk 3000 erkek arõ çõkar. Ana arõlar 7-10 veya daha fazla erkek arõyla çiftleşirler. Bir erkek arõ peteğinden çõkan erkek arõ 200

57 Ana Arõ Yetiştiriciliği 48 anayõ döllemeye yeterli olacağõ hesap edilir. İlk gözden çõkõp cinsi olgunluğa erişen erkek arõlardan sonra diğer erkek arõ gruplarõ da aynõ şekilde birbirini izleyen aralõklarla cinsi olgunluğa erişirler. Ticari ana arõ yetiştiriciliğinde çiftleştirme kovanlarõ, olgun ana arõ yüksükleri verilerek iki haftalõk periyotlarla günlük gruplar şeklinde düzenlenirler. Bir erkek arõ yetiştiren koloni, her 200 kovancõk grubu için verilir. Her erkek arõ yetiştirici koloniye çiftleşmeye başlamadan gün önce, erkek arõ gözü içeren birer çerçeve verilir. İki hafta sonra, ilk analar çõktõktan ve kovancõklara yeniden yüksükler verildikten sonra kovancõklardaki ikinci ana grubunun çiftleşmesi için erkek arõ yetiştiren kolonilere birer erkek arõ gözü içeren çerçeve daha verilir. Veya başka erkek arõ kolonileri teşkil edilerek koloni sayõsõ iki katõna çõkarõlõr. İkinci erkek arõ çerçevesi verilen kolonilerde erkek arõ miktarõ aşõrõ çoğalacağõndan, erkek arõlarõn gelişip olgunlaşmalarõ istenilen şekilde olmaz. Bunun için en iyisi yeni erkek arõ üreten kolonilerin oluşturulmasõdõr. 1. Çiftleşme Koloninin sürekliliğinin sağlanmasõ ancak sağlõklõ ve yeterli bir çiftleşme yapan ana arõnõn kolonide bulundurulmasõyla mümkündür. Bu sebepten gözden yeni çõkan ana arõ 5-6 gün içerisinde cinsel olgunluğa erişir. Bu zaman içerisinde üçüncü ve beşinci günler arasõnda 2-5 dakika süren çevreyi tanõma uçuşu yaparlar. Çiftleşmemiş ana arõ yaklaşõk 7 gün yaşlõ olduğu zaman hava sõcaklõğõnõn C olduğu sakin, rüzgarsõz ve güneşli bir günde genelde saat 14:00-16:00 saatleri arasõnda çiftleşme uçuşuna çõkar. Ana arõ birkaç erkek arõyla çiftleşebildiği gibi maksimum 20 erkek arõ ile çiftleşebilmektedir. Ancak genelde ortalama 7-10 erkek arõyla çiftleşmektedir. Uçuş esnasõnda yetersiz ve birkaç erkekle çiftleşmişse aynõ gün başka bir çiftleşme uçuşu yapabilir veya gelecek günlerde yeniden çiftleşme uçuşuna çõkabilirler. Çiftleşme uçuşu süresi ortalama 25 dakikadõr. Birinci çiftleşme uçuşu ile ikinci çiftleşme uçuşu arasõnda geçen süre dakikadõr. Aynõ günde gerçekleşen iki çiftleşme uçuşu arasõndaki süre arttõkça ikinci uçuş süresi kõsalmakta ve ana arõnõn çiftleşme etkinliği azalmaktadõr. Ana arõlarõn çiftleşme olayõ havada gerçekleşmektedir. Günümüze kadar pek çok bilim adamõ tarafõndan yerde veya kavanoz gibi kontrollü koşullarda yapõlan çiftleştirme çalõşmalarõnõ tümü sonuçsuz kalmõştõr. Erkek arõ toplanma alanlarõ her yõl yerleri değişmeden sabit kalmaktadõr. Çapõ m arasõnda değişmektedir. Bu alan erkek arõlarõ cezbetme özelliğine sahiptir. Toplanma alanõna gelen erkek arõlar bütün yönlerden gelirler. Toplanma alanõ çevresindeki bütün arõlõklardan gelen erkek arõlar burada toplanõrlar. Erkeklerin geldiği uzaklõk bazen 5 km.yi de geçmektedir. Ayrõca çiftleşme m yukarõda yapõlmaktadõr.

58 Ana Arõ Yetiştiriciliği 49 Bunun için km 2 lik bir alandaki farklõ arõlõklardan gelen erkek arõlar önemli bir genetik değişkenlik sağlarlar. Çiftleşmek amacõyla kovandan çõkan ana arõ her yöreye özgü olan bu erkek arõ toplanma alanlarõnõn bulunduğu yere doğru uçar. Bu sõrada yaymõş olduğu feromonlar erkek arõ tarafõndan algõlanõr ve bir müddet takip başlar. Daha sonra erkek arõlardan dayanõklõ olanlar ile ana arõnõn çiftleşme olayõ başlar. Çiftleşecek olan erkek arõ ayaklarõ ile ana arõya tutunur. Bu esnada ana arõ erkek arõya yardõmcõ olmak için bursa copulatrixini açar ve valvula vaginalisi aşağõya doğru çeker. Erkek arõda hemolymph ve hava keselerinin basõncõ ile tüm karõn kaslarõnõn birlikte hareketi sonucu eversiyon oluşur. Bu sõrada ventral karõn duvarõ dõşarõ doğru yönelir ve endophallusun ağzõ genişler. Endophallusun sõkõlmasõ ile penisin boynuza benzeyen çõkõntõlarõna kadar uzanan bölümü dõşarõ çõkar. Bu aşamada eversiyon bir müddet durur. Bundan sonra penis yumrusu vestibulum içerisinde ilerlemeye devam eder. Basõncõn artõrõlmasõ ile endophallus bütünü ile dõşarõ çõkar ve semen boşaltõlabilir. Eversiyonun sonuna doğru penis yumrusu da bütünü ile dõşarõ çõkar ve bu organda oluşan kõrõlma penisin kopmasõna neden olur. Ejekülasyon, seminal vesicle ve glandula mukozanõn peristaltik kasõlmalarõ sonucunda içerdiklerini dõşarõ atmalarõ ile gerçekleşir. Semenin dolmasõ nedeniyle eversiyon esnasõnda penis yumrusu şişer. Ana arõ ile çiftleşecek olan bir sonraki erkek arõ, uçmakta olan ana arõ üzerine çiftleşmek için çõktõğõnda bir önceki erkek arõnõn çiftleşme işaretinin müküsü hala akõcõdõr. Erkek arõ önceki erkek arõnõn çiftleşme işaretini dõşarõ çõkarõr ve kendisininkini bõrakõr. Ana arõ son çiftleştiği erkek arõnõn çiftleşme işaretiyle birlikte kovana döner. Çiftleşmeler sonunda ana yumurta kana arõlõndan yan yumurta kanallarõna itilen semen her iki yan yumurta kana arõlõnõ doldurmaktadõr. Ancak yan yumurta kanallarõnõn her biri aynõ hacimde semenle dolu olmayabilir. Yan yumurta kanallarõ semen için uygun bir depolama birimi olmadõğõndan yaklaşõk 24 saat içinde semen, spermatekaya doğdu hareket etmektedir. Bu olayda çiftleşme uçuşundan dönmüş olan ana arõnõn bir takõm hareketlerle semeni spermatekaya doğru hareket ettirmesinin önemli payõ vardõr. Ayrõca semenin spermatekaya iletilmesinde spermatozoanõn da katkõsõ bulunmaktadõr. Çiftleşme esnasõnda yumurta kanallarõnda ekstrem koşullarda mm 3 kadar semen birikimi olmasõna karşõn ortalama olarak mm 3 olmaktadõr. 1 erkek arõ 1.5 mm 3 semen üretmekte ve bu semen içerisinde ise 11 milyon adet spermatozoa bulunmaktadõr. Etkin bir çiftleşme sonucunda da elde edilen milyon spermatozoadan ancak 5 milyonu spermatekaya ulaşmaktadõr. Spermatekaya ulaşan spermatozoalar ise yaklaşõk 5 yõl kadar dölleme yeteneğini korumaktadõrlar.

59 Ana Arõ Yetiştiriciliği 50 Şekil 4. Ana Arõnõn Doğal Olarak Çiftleşmesi Spermatozoa baş ve kuyruk kõsmõndan oluşmakta, 0.25 cm uzunluğunda, koyu krem renkli ve viskozitesi yüksek olan semen içerisinde yoğun bir şekilde bulunur. 1 mm 3 semen içerisinde milyon spermatozoa bulunmaktadõr. Ana arõlar çiftleşmeyi takip eden 3-4 gün içinde yumurtlamaya başlarlar Langsroth Kovanlarda Ana Arõlarõn Çiftleştirilmesi Kolonilerini analandõrmak veya sayõlarõnõ çoğaltmak isteyen arõcõlar, yeni bir ana arõya gereksinimi olan Langstroth kovandaki koloniye, olgun bir ana arõ yüksüğü yerleştirerek çok sayõda uygun çiftleştirme yöntemleri bulabilirler Yeniden Ana Arõlandõrma Koloninin anasõ yenilenecekse, ana arõ koloniden çõkarõlõr, ertesi gün günlük olgun bir ana arõ yüksüğü peteğin kenar kõsmõna tutturulur. 14 gün sonunda yeni ana arõ tam kapasite ile yumurtlamaya başlar. Çok sayõda koloniyi bal üretimi için kullanan arõcõlar bal akõmõ pik yapmadan önce üstteki ballõğõn iki merkezi çerçevesinin üst çõtalarõ arasõna olgun bir ana arõ memesi yerleştirmek suretiyle yaşlõ anayõ değiştirirler.

60 Ana Arõ Yetiştiriciliği 51 Memeden çõkan yeni genç ana arõ çiftleşir. Kimi durumlarda yaşlõ ana arõ gözden kaybolur, kimi zaman da yaşar, fakat genç arõ kaybolur. Bundan dolayõ kimi arõcõlar bal akõmõndan önce analarõnõ yenilemekten kaçõnõrlar. Zaman tasarrufu sağlayan diğer bir ana arõlandõrma yönteminde de iki kuluçkalõklõ bir koloninin iki gövdesi arasõna ana arõ õzgarasõ konulur gün sonra yumurtalõ gövde, ballõklarõn üzerine yerleştirilir ve bir uçuş deliği açõlõr. Olgun ana arõ yüksüğü dip tahtasõnõn üzerindeki yumurtasõz gövde üzerine yerleştirilir. Yaşlõ ana arõyõ çõkarmaksõzõn iki yavrulu gövdenin herhangi bir önlem almadan basit olarak birleştirilmesi emin bir yol değildir. Yaşlõ ana arõnõn çõkarõlmasõ ihmal edilmemelidir Çoğaltma veya Bölme Kuvvetli ve düzenli kolonilerden alõnacak iki çerçeve yaşlõ yavrulu çerçeve ve üzerindeki arõlar, iki çerçeve bal ile birlikte başka bir kovan gövdesine yerleştirilir. Gövdenin boş kõsmõ kabartõlmõş boş çerçevelerle tamamlanõr. Ayrõca her koloniye 2-3 çerçeve arõ verilir. Oluşturulan koloniler en az 4-5 km uzağa taşõnõrlar. Her koloniye bir ana arõ yüksüğü verilir. Uçuş deliği 2.5 cm kadar daraltõlõr. Bu iş için üzeri õzgaralõ telle kaplõ bir sürgü kullanõlõr. İki hafta sonra koloniler yumurtlayan ana arõya sahip olurlar Bölme Tahtasõ Birkaç ana arõya gereksinimi olan arõcõlarõn kullanõmõ için en emin ve ucuz yoldur. 2-3 kapalõ yavrulu, 1-2 ballõ petek üzerindeki arõlarla birlikte anaç koloniden alõnõr. üzeri ince bir örtü veya ince tahta ile örtülü anaç kovan gövdesi üzerine yerleştirilir. Bir kenardan giriş için delik açõlõr. Anaç koloninin 2-3 peteği üzerindeki arõlar hazõrlanan bu bölmeye silkelenir. Birkaç saat sonra olgun ana arõ yüksüğü bu bölmeye verilir. Bu sistemi uyguladõktan 14 gün sonra ana arõ yumurtlamaya başlar. Bu bölmeye ikinci bir yüksük verilebilir. Ayrõca şurupla besleme yapõlmalõdõr Ruşet Kovanlarda Çiftleştirme 3-5 çerçeveli çiftleştirme kovanlarõ bu iş için idealdir. Zira bu kovanlardaki koloniler değişik iklim koşullarõnda gelişebilirler. Kapalõ yavrulu bir petek ve bir miktar arõ, bir adet ballõ petek ve bir boş petekle kovancõk oluşturulur. Çiftleştirme arõlõğõnda öğleden sonra yerine yerleştirilir ve şurupla beslenirler. Olgun ana arõ yüksüğü yavrulu peteğin taban kõsmõna yapõştõrõlõr. Yağmacõlõğa karşõ kovanda tedbirler alõnõr. Yetiştirilen bu ana arõlar erken ilkbaharda olduğu gibi satõlabilirler. Elde kalan kovancõklarõn ana arõsõ erken paket arõcõlõk için mükemmel bir şekilde kullanõlabilirler. Ayrõca bu kovancõklar yeni kovancõk oluşumu için bölünebilirler.

61 Ana Arõ Yetiştiriciliği 52 Bu kovancõklar, yumurtlayan ana arõlarõ alõnmõşsa bölme tahtalõ besleyicilerde şurupla beslenmelidirler. Şurup yerine eğer arõcõlõk yapõlan yöre nemli ise veya su taşõyõcõ arõlar su taşõyorlarsa taban tahtasõna şeker dökülebilir. Yumurtlayan ana arõ çõkarõldõğõnda, ana arõsõz veya zayõf kovancõklar, kuvvetli kovancõklardan arõ ve yavrulu peteklerle yeniden düzenlenebilir. Kovancõklar yaz aylarõnda ana arõ çiftleştirmek için kullanõlmayacaksa standart çerçeveli kovancõk işlemi ekonomik olmayabilir. Çünkü bebek kovancõktan daha fazla arõya gereksinim olmaktadõr. Paket arõcõlõk için kolonilerden sõk sõk arõ ve yavru alõnõr. Bu sebepten pek çok paket arõ satõcõsõ, bebek çiftleştirme kovancõklarõnõ tercih ederler. Bununla birlikte birkaç yüz veya daha az koloniyle çalõşan arõcõlar standart çerçeveli kovanlarõ gereksinimlerine daha uygun bulurlar. Bu kovancõklar uzun müddet kullanõlmayacaksa bal akõmõndan önce birleştirilmeleri gerekmektedir Bölünmüş Langstroth Kovan Gövdesi Kovancõğõ En yaygõn bölünmüş standart kovan gövdesi kovancõğõ, standart tam veya yarõm gövdenin uzunluğuna 2, 3, 4'e bölünmüş olanõdõr. Çaprazõna 2 veya 4 bölüme bölünebilir. Ayrõca uzunluğuna ve çaprazõna 4 bölüme ayrõlmõş olanõ da yoğun bir şekilde kullanõlmaktadõr. Her bir bölmenin girişi gövdenin farklõ yerinde olup her bir bölümün üzeri ince tahtayla örtülmelidir. Ayrõca her bir bölmeye bölme tahtalõ besleyici veya kuru şeker konulmalõdõr. Standart boyutlu çerçeveli kovancõklar koloni çoğaltmak için bölündüğü gibi aynõ yolla oluşturulurlar. Kovancõğõ oluşturan bölme tahtalarõ çõkarõlarak koloniye bir ana arõ bõrakõlõrsa yeni bir kovan oluşturulabilir. Kovancõk oluşturabilmek için yavrulu petek bulunamazsa küçük çerçeveli kovancõklar, düzenli kolonilerden elde edilen arõlarla oluşturulabilirler. Bu arõlar özel olarak yapõlmõş kutuya silkelenirler. Kutunun altõ tel elekle örtülerek havalandõrõlmasõ sağlanmõştõr. üst kõsmõ da kapak şeklinde tel elekle örtülmüştür. Kenarlarda ballõ iki petek koymak için destek vardõr. Arõlar kenarlarda ve petekler üzerinde olup havalandõrmayõ engellemektedirler. Arõlar soğuk ve karanlõk bir yere kullanõlmadan birkaç saat önce bõrakõlõrlar. 30:70 veya 40:60'lõk şeker şurubu ile üzerlerine püskürtme yapõlõr. Kurulan çiftleştirme kovanlarõnda en az bir taraftan delik açõlarak havalandõrma sağlanmalõdõr. Girişler kapatõlmalõdõr. Besleyiciler şurupla doldurulur ve her bir kenarda 2 petek bulunur. Olgun ana arõ yüksüğü dikkatli bir şekilde peteklerin birine yapõştõrõlõr. arõ kümesi kutusundan yeterli miktarda arõ, kovancõğõn içine silkelenir. Arõlarõn miktarõ çiftleştirme kovancõğõnõn hacmine bağlõdõr. Daha sonra petekler bir tarafa sõkõştõrõlõr ve kovan kapatõlõr. Hazõrlanan kovancõk serin ve karanlõk bir yerde 3 gün korunur. Sonra çiftleştirme arõlõğõna getirilerek giriş açõlõr. Yağma tehlikesi varsa tedbirler alõnõr.

62 Ana Arõ Yetiştiriciliği Bebek Kovancõk Uzun zamandõr en popüler çiftleştirme kovanõ bebek kovancõktõr. Çünkü kurulmasõ için az arõ ve besine gereksinim vardõr. Bireysel veya iki adedi bir arada kolay idare edilir. Yumurtlayan ana arõ çabuk bir şekilde bulunur. Pek çok ticari ana arõ yetiştiricisi için bebek kovancõk en ekonomik olanõdõr. Bunlarõn sõcak havalarda sürekliliğini sağlamak çok zordur. Pek çok yörede ana arõlar ilkbahardan sonra yetiştirilecekse tercih edilmezler. Sõcaklõk sorununun çözümü için ön taraftan cm çapõnda delik açõlabilir. Bebek kovancõğõn Yaz aylarõnda gölgelik bir yere yerleştirilmesi çok yararlõdõr. Bebek kovancõk, kuluçkasõz küçük çerçeveli kovancõklar gibi aynõ yolla kurulurlar. Çiftleştirme sahasõndaki ana arõsõz ve zayõf kovancõklar, kuvvetli kovancõklardan arõ ve yavrularla desteklenmelidirler Çiftleşme Sahasõ ve Kayõtlar Çiftleşme sahasõnõn çevresi bakire ana arõnõn çiftleşme başarõsõna etki etmektedir. Bir kõsõm ana arõ yetiştiricileri kovancõğa verdikleri yüksüklerin %95'inden çiftleşmiş ve yumurtlayan ana arõlar elde ederken diğerlerinde bu oran %30 kadar düşüktür. Soğuk, yağmurlu veya rüzgarlõ havalar çiftleşmenin gecikmesine ve yumurtlayan ana arõ oranõnõn düşmesine neden olur. Güneş altõnda kalan kovancõklarda da verim düşüklüğü olabilir. Kovancõklar gölgelik veya yarõ gölgelik yerlerde tek veya küçük gruplar halinde koyulmalõdõrlar. Karõncalar ve diğer düşmanlardan korunmalõ ve rüzgarlara maruz bõrakõlmamalõ, uçuş sahasõ içinde su kaynağõ bulundurulmalõdõr. Ticari ana arõ yetiştiricileri gereksinimleri olduğu zaman paket arõcõlõk veya beysel satõş için kullanõlabilecek ana arõ sayõsõ kadar kovancõğõ sistemli bir şekilde oluştururlar. Gereksinim duyulan ana arõ kadar oluşturulan gruplar da çiftleşme sahasõ içerisinde gruplar halinde yerleştirilir ve kayõtlarõ tutulur. Yüksük dağõtõmõnõn yapõldõğõ gün aşõlama kayõtlarõna not edilir. Ek bir kayõt çok yararlõdõr. Kovancõğa bir yüksük verildiği zamanki tarih renkli kalemle yazõlõr. Yaklaşõk 14 gün sonra çiftleşen ana arõ alõnõr ve tarihin üzeri çizilir. Eğer kovancõk ana arõsõz ise tarih daire içerisine alõnõr. Ana arõ var, fakat yumurtlamõyorsa tarih değiştirilmez. Bu tip kayõt tutma işlemi çok az zaman ve çaba ister. Kovancõk iki kere gözden kaçmõşsa yeniden kontrol edilebilir. Çünkü bu zamana kadar arõlar yaşlanõr ve bazen de yumurtlayan ana arõ yaparlar. Tarihler bakire ana arõlarõn belirlenmesinde yardõmcõ olurlar. Bu olay stok seleksiyonda ve ana arõnõn verimini etkileyen istenmeyen özelliklerde veya hastalõklara duyarlõlõkta önemlidir. Arõcõlar bazen kovancõklarõ için hazõrlanmõş kayõt sistemi tutarlar. Bunlar gerçekte kullanõm amacõna hizmet etmezler. Çünkü ana arõ yaklaşõk 7 gün yaşlõ

63 Ana Arõ Yetiştiriciliği 54 olduğu zaman çiftleşecek ve 3-4 gün sonra yumurtlayacaktõr. Böylece arõcõlar, kovancõklara yüksükler verildikten sonra ana arõlarõ hasat edeceklerdir. Çiftleşme uçuşlarõnõ kötü hava koşullarõ engellemektedir. Taşlar ve yapõşkan kağõtlar da kovanlarõ işaretlemek için kullanõlabilir. Kovancõklar üzerinde bulunma yerlerine göre belirleyici olabilirler Çiftleştirme İstasyonlarõ Bal arõsõ kolonilerinin ayrõlmaz parçasõ olan ana arõlar tamamen havada çiftleştiklerinden dolayõ hangi erkek arõyla veya hangi õrkõn erkek arõsõyla çiftleştiğini saptamak oldukça güçtür. Bu güçlük özellikle kaliteli ana arõ yetiştirme veya õrklara dayalõ araştõrma çalõşmalarõ yapõlmak istendiği durumlarda karşõmõza çõkmaktadõr. Bu durumda araştõrõcõ veya üreticinin karşõsõna iki alternatif çõkmaktadõr. Ya ana arõ çiftleştirme istasyonlarõ kuracak ya da yapay tohumlama yapacaktõr. Yapay tohumlamanõn uzman ve teknik eleman gibi zorluklarõnõn yanõnda yapay tohumlanan ana arõlarõn doğal döllenenlere göre verimsiz olmasõ kontrollü doğal çiftleşmeyi ön plana çõkarmaktadõr. Bu sebepten ana arõ çiftleştirme istasyonlarõ, ana arõlarõn kontrollü çiftleştirilmelerini sağlamak amacõyla, arõlardan arõndõrõlmõş ve istenmeyen erkek arõlara karşõ oldukça geniş bir alana yasa ve yönetmeliklerle korunma yasağõ bulunmuş bölgelerdir. Bu bölgelerin sağlõklõ bir işlev kazanabilmesi için de bazõ kurallara uymak işin doğasõ açõsõndan çok önemlidir. Çiftleştirme istasyonu olarak kullanõlabilecek yegane alanlar adalardõr. Erkek arõlar da kovanlarõndan 5 km kadar uzaklaşabilecekleri göz önüne alõnarak kõyõdan en az 5 km uzaklõkta bulunan adalarõn seçilmesi yerindedir. Eğer istasyon ada olmayan yerlerde kurulacaksa en az 10 km yarõçaplõ bir çember içerisinde amaca uygun olmayan kolonilerin olmamasõ gerekmektedir. Ayrõca etkin bir çiftleşme olabilmesi için ergin erkek arõ sayõsõnõn da bölgede yeterli olmasõ zorunludur. Yapõlan çalõşmalar sonucu sağlõklõ çiftleşme olabilmesi için bir ana arõ başõna en az 50 adet erkek arõ bulunmasõ gerekmektedir. Çiftleşecek sadece birkaç ana arõ için bir istasyonda bir erkek arõ kolonisi yeterli olmaktadõr. Bir defada 50 adetten fazla çiftleşecek ana arõsõ olmayan istasyonlar için 4, ana arõsõ çiftleşecek olanlar için 6, 400 ana arõsõ çiftleşecek olanlar için 10, 800 adetten fazla ana arõsõ çiftleşecek olan istasyonlar için 20 adet erkek arõ kolonisi bulundurmak yeterlidir. Eğer bu durumlarda da çiftleşmemiş ana arõ sayõsõnda artõş varsa ergin erkek arõ sayõsõnõ artõrmak için koloni sayõsõ artõrõlmalõdõr.

64 Ana Arõ Yetiştiriciliği 55 V. BÖLÜM BAL ARILARINDA YAPAY TOHUMLAMA Arõ yetiştiriciliğinin en önemli temeli olan kaliteli ana arõ yetiştiriciliği yüzyõllardõr arõcõlarõn uğraşlarõndan biri olmuştur. Ancak ana arõ ne kadar kaliteli olursa olsun çiftleşmenin kontrol edilememesinden dolayõ elde edilen döller o oranda kaliteli olamamaktadõr. Bu sorundan yola çõkarak bal arõlarõnda da yapay tohumlama yapõlmasõ yönünde çalõşmalar başlatõlmõş ve başarõya ulaşõlmõştõr. Doğal çiftleşme olayõ için her ne kadar izole sahalar kullanõlsa da doğada yaban hayatõ yaşayan oğullar ile kontrol edilemeyen arõcõlarõn bulunmasõ halinde kontrollü bir çiftleşme olasõlõğõ önemli oranda düşmektedir. Bu sebepten genotipik olarak üstün özelliklere sahip ana arõ elde etmenin tek koşulu yapay tohumlamadõr. Ancak yapay tohumlama bu kadar önemli ve yararlõ olmasõna karşõn, yapay tohumlama uygulanan ana arõlarõn sahip olduğu spermatozoa sayõlarõ doğal yollarla çiftleşenlere göre daha az olmakta, bu özelliğe bağlõ olarak da ana arõlarõn kuluçka etkinliği de azaldõğõndan seri üretimde ana arõlarõn doğal çiftleşmeleri sağlanmalõdõr. 1. Ana Arõlarõn Yapay Tohumlama Öncesinde Hazõrlanmasõ Her şeyden önce ana arõlar, larva transferi esnasõnda yapay tohumlama göz önüne alõnarak mümkün olduğu oranda genç larvalardan yetiştirilmelidirler. Ayrõca larvanõn ait olduğu genotipin özellikleri de bu olayda dikkate alõnmalõdõr. Zira yapay tohumlama pahalõ ve zahmetli bir uğraş olduğundan emek ve paranõn hesabõ her zaman yapõlmalõdõr. Yapay tohumlama yapõlacak ana arõlar tohumlamanõn yapõlacağõ odaya ana arõ kafesi içerisinde getirilmeli ve mümkün olduğu kadar güneş görmeyen ortamda tutulmalõdõrlar. Kafes içerisine konulmasõ esnasõnda çiftleşmemiş olmakla birlikte mümkün olduğu kadar nazikçe tutulmalõdõrlar. Ana arõnõn alõnmõş olduğu kovanõn numarasõ kafes üzerine yazõlarak tekrar geri verilmesi esnasõnda karõşõklõk önlenmelidir. 2. Erkek Arõlarõn Hazõrlanmasõ Yapay tohumlamada kullanõlacak olan erkek arõlar tõpkõ ana arõlarda olduğu gibi istenilen özelliklere sahip genotipten sağlanmalõ ve bir kafes içerisinde laboratuvara getirilmelidirler. Ancak erkek arõlar yaklaşõk 14 günde cinsel olgunluğa geldikleri için genç yaştaki erkek arõlarõ toplamamak gerekmektedir. Bunu garantilemenin en pratik yolu da ya kovan önünde bekleyip uçuştan dönen arõlarõ kovan uçma tahtasõ üzerinde iken yakalamak ya da kovan

65 Ana Arõ Yetiştiriciliği 56 giriş deliği önüne bir õzgara konularak burada biriken erkek arõlarõ toplamaktõr. Ancak petekler üzerinde bulunan ve cinsi olgunluğa gelmiş erkek arõlarõ toplayarak da bu işi yapmak olasõdõr. 3. Yapay Tohumlamada Kullanõlacak Alet ve Ekipmanõn Hazõrlanmasõ Yapay tohumlama işlemi ana arõ vücuduna bir çeşit tõbbi müdahale olduğu için mümkün olduğu kadar hijyenik koşullarõn sağlanmasõ zorunludur. Aksi halde ortaya çõkacak olan enfeksiyonlar sebebiyle yoğun ana arõ kayõplarõ yaşanõlmasõ kaçõnõlmaz olacaktõr. Bu nedenle tohumlama öncesinde eller dezenfektanla yõkanmalõ, alet ve ekipmanlar %70 alkol ile temizlenmelidirler. Ana arõnõn vücuduna dokunan tüm parçalar 120 C sõcaklõğa ayarlanmõş olan otoklavda 20 dakika sterilize edilmelidirler. 4. Mikroşõrõnganõn Hazõrlanmasõ Yapay tohumlama işleminin en önemli aparatlarõndan biri olan mikroşõrõnganõn hazõrlanmasõ çok önemlidir. Şõrõnganõn hazõrlanmasõnda değişik yapõlarda olan fizyolojik sõvõlar kullanõlmaktadõr. Bunlardan yaygõn olarak kullanõlanlarõ Ringer (0.85 g NaCl g KCl g CaCl g glukoz ml damõtõk su), Kiev (0.30 g trisodyum sitrat-z-hidrat ml damõtõk su) ve serum fizyolojik (0.85 g NaCl ml damõtõk su) solüsyonlarõdõr. Bu solüsyonlar hazõrlandõktan sonra bir cam kap içerisinde otoklava konulara sterilize edilmeli veya içerisinde bakterilerin üremesini engellemek için %0.25 dihydrostreptomycin sülfat ilave edilmelidir. Hazõrlanmõş olan bu solüsyon piston ve tampon görevi görmesi amacõyla şõrõngaya çekilmeden önce olasõ alkol bulaşõklõğõnõ gidermek için şõrõnga içerisine saf su birkaç kere çekilerek temizlenmelidir. Bu işlemden sonra şõrõnga adaptörü fizyolojik sõvõ ile doldurulur ve şõrõnga iğnesi adaptöre takõlarak şõrõnga sperma toplama işlemi için hazõrlanõr. Şõrõnganõn kontrol düğmesi saat yönünde döndürülerek bir miktar sõvõ dõşarõ atõlõr ve semen çekilebilecek kadar bir boşluk oluşturulur. 5. Ana Arõlarõn Yapay Tohumlama İçin Hazõrlanmasõ Kafes içerisinde laboratuvara getirilen ana arõ kapalõ bir kap içerisine kafeste olduğu halde konulur. Bu kap içine CO 2 verilerek ana arõ bayõltõlõr. Bayõlan ana arõ, kafesten çõkarõlõr, abdomeninin son 5 ve 6. segmenti dõşarõda kalacak şekilde ana arõ tüpüne yerleştirilir. Bu sõrada CO 2 tüpü de hortumu

66 Ana Arõ Yetiştiriciliği 57 aracõlõğõyla ana arõnõn bulunduğu tüpe bağlanarak yapay tohumlama esnasõnda ana arõnõn ayõlmasõ engellenmiş olur. 6. Erkek Arõlarda Eversiyonun Sağlanmasõ ve Semenin Toplanmasõ Ana arõnõn bayõltõlmasõ sõrasõnda erkek arõlardan da semen toplama işlemi yapõlmalõdõr. Bunun için erkek arõlarõn toraksõ sağ elin işaret ve baş parmağõ ile abdomene doğru sõkõştõrõlarak eversiyon gerçekleştirilir. Bu sõrada erkek üreme organlarõ dõşarõ doğru patlar ve endophallus üzerinde sperma, mukoz ile birlikte ince bir film tabakasõ halinde dağõlõr. Eğer eversiyon tam gerçekleşmez ise karnõn iki tarafõndan sõkarak semenin tam boşaltõlmasõ sağlanmalõdõr. Dõşarõ çõkan sperma daha önce fizyolojik su kullanõlarak hazõrlanmõş olan mikroşõrõnga içerisine çekilir. Bu işlem yaklaşõk 8-10 mm 3 semen elde edilene kadar tekrarlanõr. Yalnõz bu işlem sõrasõnda spermanõn üzerinde bulunduğu mukoz tabakasõnõn şõrõnga içerisine girmemesine, ucuna değmemesine dikkat edilmelidir. Artõk yapay tohumlama işlemine başlanabilir. 7. Ana Arõnõn Döllenmesi Ana arõ tüpüne yerleştirilen ve baygõn durumda olan ana arõnõn iğne çemberi, ventral ve dorsal kancalar kullanõlarak 10-15X büyütmeli mikroskop altõnda açõlõr, ana arõnõn iğnesi dorsal kanca üzerinde bulunan delik içerisinden geçirilerek veya yeni geliştirilen sistemde iğne pensleri arasõna sõkõştõrõlarak tutturulur. Hazõrlanan şõrõnganõn ucu vajina girişinden vajinaya, oradan da vajinal valfi geçerek lateral ovidukta ulaşõncaya kadar yavaş ve dikkatlice hareket ettirilir. Şõrõnganõn kontrol düğmesi, saat yönünde döndürülerek toplanan sperma ana arõya enjekte edilir. İşlem bittikten sonra şõrõnga yavaşça çekilir. Şõrõnga çekildiğinde sperma gözükmüyorsa tohumlama işlemi başarõlõdõr. Bu işlemden sonra ana arõnõn iğnesi dorsal kancadan çõkarõlõr. Ana arõ bir müddet bekledikten sonra ayõlõr ve kolonisine verilir. Ancak ana arõnõn yumurtlamaya erken başlamasõ amacõyla 24 saat sonra tekrar kovandan alõnarak 10 dakikalõk bir CO 2 uygulanõr ve tekrar aynõ koloniye verilir. Bir müddet sonra ana arõ yumurtlamaya başlar.

67 Ana Arõ Yetiştiriciliği 58 VI. BÖLÜM RESİMLERLE ANA ARI YETİŞTİRİCİLİĞİ Şekil 5. Ana Arõ Yetiştiriciliğinde Kullanõlan Malzemeler (Plastik Ana Arõ Yüksükleri, Larva Transfer Kaşõklarõ ve Yüksük Koruma Kaplarõ, Yaspay Tohumlama aleti, Ana Arõ İşaretleme Aleti, Larva Aşõlama çerçevesi, Strafor Çiftleştirme Kutusu)

68 Ana Arõ Yetiştiriciliği 59

69 Ana Arõ Yetiştiriciliği 60 Şekil 6. Ana Arõ Yüksüklerinin Hazõrlanmasõ (Boş Çõtalarõn Hazõrlanmasõ, Çõtalarõn Üzerine Mum Dökülmesi, Yüksük Kalõbõnõn Sabunlu Suya Batõrõlmasõ, Yüksük Kalõbõnõn Muma Batõrõlmasõ, Yüksük Kalõbõnõn Sağlamlaşmasõ İçin Muma Tekrar Batõrõlmasõ, Muma Batõrõlan Yüksük Kalõbõnõn Çõta Üzerine Konulmasõ, Yüksük Kalõbõnõn Kaşõkla Mum Dökülerek Çõta Üzerine Yapõştõrõlmasõ, Yüksük Kalõbõnõn Çõtayla Birlikte Alõnmasõ, Yüksük Kalõbõnõn Çõtayla Birlikte Soğuk Suya Batõrõlmasõ, Baş ve Serçe Parmaklarla Kalõp ve Yüksüklerin Birbirinden Ayrõlmasõ, Yüksüklü Çõtalarõn Hazõrlanmasõ ve Aşõlama Çerçevesine Takõlmasõ)

70 Ana Arõ Yetiştiriciliği 61 Şekil 7. Ana Arõ Yüksüklerine Larva Transferi Yapõlmasõ (Larva Transfer Edilen Aşõlama Çerçevelerinin Konulacağõ Kovanõn Düzenlenmesi, Damõzlõk Özellikte ve Günlük Larvalarõn Bulunduğu Çerçevenin Seçilmesi, Bir Işõk Kaynağõ Altõnda Larva Transfer Kaşõğõ İle Larvalarõn Petek Gözünden Alõnmasõ, Alõnan Larvanõn Hazõrlanmõş Olan Yüksük gözüne Bõrakõlmasõ, Aşõlamasõ Yapõlan Çõtalarda bulunan Larvalarõn Kuruma ve Üşüme Suretiyle Zarar Görmemeleri İçin Korunmasõ ve Kovana Vermeye Hazõr Hale Getirilmesi, Hazõrlanan Aşõlama Çerçevesinin Kovan İçerisinde Hazõr Olan Yerine Konulmasõ)