YÜK TAŞIMACILIĞINDA TÜR TERCİHİ VE KARAR DEĞİŞKENLERİ

Transkript

1 YÜK TAŞIMACILIĞINDA TÜR TERCİHİ VE KARAR DEĞİŞKENLERİ Sevil AY 1, Aydõn EREL 2 SUMMARY Facilitating economic growth and prosperity through efficient movement of goods is at the center of any comprehensive transportation plan. Each mode provides certain benefits when compared to the other, however those benefits typically entail a trade-off for some other cost. There are mainly five approaches and models about mode selection process: The Classical Economic Model, Behavioral Model, Inventory Theoretic Model, Trade off Model and Constrained Optimization Model. Furthermore, another important subject is decision variables for mode choice in freight transportation. This paper is a review of studies which deal with decision varõables affectõng freõght transportatõon mode choõce and types of mode choice models. The objective of this paper is to analyze and evaluate mode selection methods and decision variables for mode choice in freight transportation. ÖZET Yük taşõmacõlõğõnda hangi taşõt türünün seçileceği ile ilgili araştõrmalarõn başlangõcõ yaklaşõk 40 yõl öncesine dayanmaktadõr. Bu konuda çeşitli yaklaşõmlar geliştirilmiş ve bunlara göre modeller oluşturulmuştur. Bu bildiride Klasik Ekonomik Model, Davranõşsal Model, Teorik Envanter Modeli, Ödünleşme Modeli ve Kõsõtlanmõş Optimizasyon Modeli ile ilgili kapsamlõ literatür araştõrmasõ sonucu özetlenmiştir. Taşõt türü tercihinde diğer bir önemli konu da, modelleme çalõşmasõnda hangi karar değişkenlerinin kullanõlacağõnõ ve bunlarõn önem derecelerini belirlemektir. Tür seçimi ve karar değişkenleri, birbirleri ile çok yakõn iki konudur. Sunulacak bildirinin amacõ, yük taşõmacõlõğõnda taşõt türü seçimi yöntemlerini ve karar değişkenlerini analiz etmek ve değerlendirmektir. Bu nedenle yük taşõmacõlõğõnda tür seçimi ile ilgili ülkemizde yapõlan bir doktora tezinin verileri kullanõlarak taşõt türü tercihinde hangi karar değişkeninin ne derecede etkili olduğu belirlenecektir. 1. GİRİŞ Yük taşõmacõlõğõnda belli bir güzergah için min. maliyetle ve max. hizmet kalitesi ile hizmet verecek taşõt türünü belirlemek çok önemli bir konudur. Her bir taşõt türünün diğerine göre avantajlarõ ve bunlarõn getirdiği ek maliyetler vardõr. Bu nedenle, sunulan hizmet ile ortaya çõkan maliyetler arasõnda ödünleşmenin optimum denge noktasõnõ belirlemek gereklidir. Yük taşõmacõlõğõnda hangi taşõt türünün seçileceği ile ilgili araştõrmalarõn başlangõcõ yaklaşõk 40 yõl öncesine dayanmaktadõr. Bu konuda çeşitli yaklaşõmlar geliştirilmiş ve bunlara göre modeller oluşturulmuştur. Bu çalõşmanõn 1 Arş. Gör.Yõldõz Teknik Üniversitesi, İnşaat Fakültesi, Beşiktaş, İstanbul 2 Prof. Dr. Yõldõz Teknik Üniversitesi, İnşaat Fakültesi, Beşiktaş, İstanbul 99

2 amacõ, yük taşõmacõlõğõnda taşõt türü seçimi yöntemlerini ve karar değişkenlerini analiz etmek ve değerlendirmektir. Taşõt türü tercihinde diğer bir önemli konu da, modelleme çalõşmasõnda hangi karar değişkenlerinin kullanõlacağõnõ ve bunlarõn önem derecelerini belirlemektir. Tür seçimi ve karar değişkenleri, birbirleri ile çok yakõn iki konudur. Karar değişkenleri ile ilgili yapõlan eski çalõşmalarda, maliyet değişkeninin en önemli faktör olarak ele alõndõğõ görülmüştür. Ancak günümüzde tedarik zinciri yönetimi kavramõnõn gelişmesi sonucunda hizmet düzeyi ile ilgili kriterlerin maliyetten daha önemli hale geldiği görülmüştür. Bu çalõşmada ikinci bölümde, yapõlan kapsamlõ literatür araştõrmasõ sonucunda, tür seçiminde en yaygõn olarak kullanõlan modeller ve yaklaşõmlar sunulmuştur. Üçüncü bölümde, tür seçiminde çeşitli karar değişkenleri ve önem derecelerinin belirlenmesinde kullanõlan veri toplama yöntemleri tanõtõlmõş, bu konuda yapõlan çalõşmalar anlatõlmõştõr. Dördüncü ve son bölümde ise, sonuçlar ve öneriler sunulmuştur. 2. YÜK TAŞIMACILIĞNDA TÜR TERCİHİ VE KARAR DEĞİŞKENLERİ 2.1. KARAR DEĞİŞKENLERİ Yük taşõmacõlõğõ hizmeti incelendiği zaman, taşõt türü tercihini bir çok faktörün etkilediği görülmektedir. Yük taşõmacõlõğõ, başlõca Tablo 1 de görülen karar değişkenleri ile karakterize edilir[6]. Tablo 1. Yük taşõmacõlõğõnda tür seçimindeki karar değişkenleri Sipariş ve elleçleme maliyetleri Taşõmacõlõk ücretleri Kayõp ve zarar maliyetleri Taşõmacõlõktaki fõrsat maliyeti Tüketim noktasõnda envanterdeki fõrsat Toplam lojistik maliyetler maliyetleri Ekipmanõn mevcut olmayõşõnõn maliyeti Hizmet güvenilirliği maliyeti Doğrudan ifade edilemeyen hizmet maliyetleri (örn. Faturalama işlemleri) Taşõnan ürün miktarõ Paketleme özellikleri Taşõnan ürünün fiziksel özellikleri Taşõnan ürünün raf ömrü Taşõnan ürünün parasal değeri Taşõnan ürünün yoğunluğu Nakliyenin frekansõ Nakliye tipinin özellikleri Nakliyenin yapõldõğõ mesafe Kapasite Yolculuk süresi ve güvenilirliği Ekipmanõn mevcut oluşu Taşõt türü özellikleri Müşteri hizmeti Elleçleme kalitesi-zarar/kayõp konusunda firmanõn itibarõ 100

3 Karar değişkenlerinin ve bunlarõn önem derecesinin belirlenmesi ile ilgili yapõlan çalõşmalarda kullanõlan veri sağlama yöntemleri başlõca 3 gruba ayrõlõr[7]: 1. Klasik Yöntem: Bu yöntemde, ilk olarak incelenecek karar değişkenleri belirlenir ve bu karar değişkenlerine ne derecede önem verildiğinin saptanmasõnõ sağlayacak basit bir ölçek oluşturulur. (Örneğin 1=Önemli değil, 2=Önemli, 3=Çok önemli). Daha sonra nakliye sahibinden belirlenen ölçeğe karar değişkenlerini puanlandõrmasõ istenir ve elde edilen sonuçlar yapõlacak çalõşmada veritabanõ olarak kullanõlõr. 2. Açõklanmõş Tercihler (Revealed Preferences) Yöntemi: Bu yöntemde yük taşõmacõlõğõ hizmetinde karar değişkenlerinin önem derecesinin belirlenmesi için mevcut piyasa verileri kullanõlõr. 3. Belirlenmiş Tercihler (Stated Preferences) Yöntemi: Bu yöntemde, karar değişkenlerinin belirlenmesi için klasik yönteme göre çok daha kapsamlõ bir ölçek oluşturulur ve nakliye sahipleri ile görüşmeler yapõlõr. En yaygõn kullanõlan Stated Preferences tekniği, nakliye sahiplerini her bir karar değişkeni için ne kadar ek ödeme yapmayõ göze alacağõnõn sorulmasõdõr. Cullinane ve Toy [4] tarafõndan 2000 yõlõnda yapõlan içerik analizi çalõşmasõnda, yük taşõmacõlõğõnda tür/rota tercihi ile ilgili 75 adet makaleyi taramõşlar ve Tablo 3 teki sonucu elde etmişlerdir. Tablo 2. Makalelerde model yapõlarõnda karar değişkeni ifadelerinin kullanõm sayõlarõ ve sõralamasõ Karar değişkeni Modellerde Modellerde kullanõlma sayõsõ kullanõlma yüzdesi Sõralama Toplam maliyet/ Birim 54 14,3 3 taşõmacõlõk maliyeti Hizmet karakteristikleri 1 0,3 14 Taşõmacõlõk süresinin 85 22,6 1 güvenilirliği Nakliye frekansõ 6 1,6 10 Mesafe 4 1,1 11 Hõz 59 15,6 2 Esneklik 18 4,8 7 Ekipmanõn mevcut 0 0,0 15 oluşu Taşõt özellikleri 41 10,9 5 Envanter özellikleri 2,5 12 Loss/Damage 43 11,4 4 Ürünün özellikleri 11 2,9 9 Firmanõn yõllõk işlem 2 0,5 12 hacmi Nakliyenin 17 4,5 8 izlenebilirliği Eski tecrübeler 34 9,

4 Tablo 2 ye göre karar değişkenlerinin model yapõlarõnda kullanõm sayõsõnõn sõralamasõnda ilk beş şu şekildedir: 1. Taşõma süresi güvenilirliği 2. Hõz 3. Maliyet 4. Kayõp/zarar 5. Kapasite 2.2. TAŞIT TÜRÜ SEÇİMİNİN MODELLENMESİ: Yük taşõmacõlõğõnda, kõsa mesafelerde genellikle karayolu taşõmacõlõğõ kullanõlmaktadõr. Uzun mesafe taşõmacõlõklarda ise, birden fazla taşõt türünün kullanõlmasõ en ekonomik yöntem olmaktadõr. Yük taşõmacõlõk sisteminin analizinde öncelikle başlõca taşõma türü(karayolu, demiryolu, suyolu, havayolu, boru hattõ veya hepsinin kombinasyonu) belirlenir. Tür seçimi işlemi, hizmet tipinin yanõsõra teknolojik gelişmelerle de yakõn ilişkilidir. Bir taşõmacõlõk sisteminde en uygun taşõt türünü bulmak, zor bir karar verme işlemidir. Sunulan hizmet ile ortaya çõkan maliyetler arasõnda ödünleşmenin optimum denge noktasõnõ belirlemek gereklidir. Yük taşõmacõlõğõnda hangi taşõt türünün seçileceği ile ilgili araştõrmalarõn başlangõcõ yaklaşõk 40 yõl öncesine dayanmaktadõr. Bu konuda çeşitli yaklaşõmlar geliştirilmiş ve bunlara göre modeller oluşturulmuştur. Bir yük taşõmacõlõğõ sistemi için bir çok model geliştirilmiştir. Bu modellerin ortak amacõ; taşõmacõlõk maliyetlerini ve riski azaltarak hizmet gereksinimlerini yerine getirmektir. İdeal bir taşõt türü seçimi modeli geçmişteki aktiviteleri tanõmlamalõ ve gelecekteki davranõşõ tahmin etmelidir Taşõt türü seçiminin genel prensipleri McKinnon(1989) tarafõndan şu şekilde özetlenmiştir[1]: Alternatifler karşõlaştõrõlõr Düzenli aralõklarla seçenekler karşõlaştõrõlõr Değerlendirme için çok miktarda kriter kullanõlõr Seçim işleminde doğru prosedür kullanõlmalõdõr. Taşõt türü seçimi ile ilgili Krapfel ve Mentzer(1982) tarafõndan genel model yapõsõ Şekil 1 deki gibidir TÜR SEÇİMİ MODELLERİ Yük taşõmacõlõğõnda türü seçimi modelleri 5 şekilde gruplanabilir: 1. Klasik Ekonomik Model 2. Davranõşsal Model 3. Teorik Envanter Modeli 4. Ödünleşme Modeli 5. Sõnõrlandõrõlmõş Optimizasyon Modeli Klasik Ekonomik Model Bu modelde, rekabet halindeki taşõmacõlõk türlerinin sabit ve değişken maliyetleri değerlendirilmekte ve teorik mesafe ile ilişkisi belirlenmektedir. Şekil 2 de x ekseni mesafeyi, y ekseni maliyeti göstermektedir. [10] Grafikte d 1 mesafesine kadar, tür 1 in maliyeti tür 2 den daha azdõr. Mesafe arttõkça tür 2 nin maliyetinin tür 1 den daha az olduğu görülmektedir[2]. 102

5 1. Klasik Ekonomik Model yaklaşõmõna göre, verilen bir trafik kesiminde taşõmacõlõk alanõndaki rekabet düzeyi, taşõyõcõlarõn maliyet düzeylerinin birbirlerine ŞİRKETE ÖZEL FAKTÖRLER Stratejik plan Yük karakteristikleri KARAR İŞLEMİ Tek/toplu karar verme Çatõşmalarõn çözülmesi Karar mekanizmasõ BİLGİ KAYNAKLARI Ticari medya Firma promasyonu BİLGİ Erişebilirlik Seçilebilirlik Kullanõlabilirlik MÜŞTERİ Tecrübe Fikir Beklenti SEÇİM İŞLEMİ Değerlendirme gereksinimi Alternatiflerin araştõrõlmasõ SEÇİMİN YAPILMASI Taşõt türü Taşõyõcõ firma ÜRÜNE ÖZEL FAKTÖRLER Taşõma türünün özellikleri Standartlar Taşõyõcõ firmanõn özellikleri DEĞERLENDİ RME KRİTERLERİ Müşteri hizmeti Kontrol/esneklik Maliyet SONUÇLARIN DEĞERLENDİRİLMESİ Kişisel Departman bazõnda EN ÜST DÜZEYDE DEĞERLENDİRME Memnuniyet Memnuniyetsizlik Şekil 1. Taşõt türü tercihinin genel model yapõsõ benzerlikleri ile ölçülür. Yani bir kesimde yapõlan taşõma işlemlerinin maliyetleri birbirlerine yaklaştõkça, o kesimde taşõmacõlõk sektöründe rekabetin şiddeti artar. J.R.Meyer in The Economics of Competition in the Transportation Industries isimli kitabõnda, bu yaklaşõm türü kullanõlarak taşõmacõlõk sektöründeki rekabetin derecesi analiz edilmiştir. Bu özelliğinden dolayõ bu yayõn, kendi alanõnda klasik niteliği taşõr. Meyer in çalõşmasõna göre taşõmacõlõk işlemi yapanlar 100 mil den daha az mesafeli taşõmalarda karayolu ile yaptõklarõ taşõmalarda net maliyet avantajõ elde ederler. 200 mil in üstündeki mesafeli taşõmalarda demiryolu ile taşõmacõlõk yaparlarsa net maliyet avantajõ elde ederler[10]. 103

6 A.L.Morton tür seçiminde klasik ekonomik teori ile ilgili 2 problem öne sürmüştür. Bunlardan birincisi, taşõmacõlõkta meydana gelen bir çok maliyet faklõ niteliklere sahip olduğundan, her bir nakliye için bu maliyetlerin belli kurallar Maliyet Tür 2 nin taşõmacõlõk maliyeti ve hizmet dezavantajõ Tür 1 in taşõmacõlõk maliyetleri Tür 2 nin taşõmacõlõk maliyetleri Tür 1 hizmet avantajõ d 1 d 2 Mesafe Şekil 2.Tür tercihinde Klasik Ekonomik Model McGõnnis M. "A Comparative Evaluation of Freight Transportation Choice Models",Transportation Journal, Vol. 29, No. 2, Winter 1989, p 36) çerçevesinde belirlenmesi zordur. Klasik yaklaşõm tamamen maliyete dayalõ rekabet esasõna göre oluşturulduğu için, tür seçiminde yanlõş sonuçlar verebilir. Bu yöntemle ilgili 2. problem, hizmet düzeyinin tamamen ihmal edilerek sadece maliyet değerlerinin göz önüne alõnmasõdõr. Taşõmacõlõk sektöründe gittikçe kabul edilen görüş, taşõmacõlõk işleminin toplam dağõtõm sisteminin sadece bir alt elemanõ olduğu doğrultusundadõr. Artõk firmalar sadece maliyet minimizasyonuna göre taşõt türünü tercih etmemektedirler. Bir taşõt türünün tercihi, bir çok karar değişkeninin en iyi kombinasyonu esasõna dayanmaktadõr ve maliyet, bu karar değişkenlerinden sadece bir tanesini oluşturmaktadõr[5]. Sonuç olarak klasik yöntemle ilgili yapõlan diğer eleştriler şu şekilde özetlenebilir: 2. Bu yaklaşõma göre, taşõyõcõ firmalarõn yansõttõğõ maliyetler piyasada geçerli maliyetlerdir. Gerçekte bu maliyetler talep ya da hizmet kalitesine göre belirlenir. 3. Geleneksel yaklaşõma göre, taşõmacõlõk işleminde sabit maliyetler göz önüne alõnmaktadõr. Halbuki taşõmacõlõkta fõrsat maliyeti gibi değişik maliyetler de sözkonusudur. Tamamen maliyet esasõna dayalõ bir tür seçimi işleminde bazõ maliyet tiplerinin ihmal edilmesi, yanlõş sonuçlar ortaya çõkmasõna neden olur. 4. Bu yönteme göre, taşõmacõlõk işleminde maliyet tipleri arasõnda kesin bir ayrõm yapõlmamasõ sebebi ile, nakliye miktarõna ve yük tipine bağlõ olarak taşõmacõlõk maliyetleri net olarak ortaya konulmamaktadõr. Benzer maliyet düzeyindeki taşõmacõlõk işlemlerinin sektör içinde rekabet yaratacağõ kabul edilmektedir ancak gerçekte bu mümkün değildir. 104

7 Davranõşsal Model Bu model yapõsõna göre, taşõt türü seçiminde tüm etkenler tamamen hesaplanamaz. Taşõt türü seçiminde sadece sayõsal veriler sözkonusu değildir. Karar verici kişinin kişisel tercihleri de (mesela alõşkanlõk ) taşõt türünün tercihinde belirleyici etkendir. Mesela bir firma hep aynõ taşõt türünü tercih ediyor kabul edelim. Belli bir süre sonra, maliyetlerin artmasõ, daha değişik alternatiflerin ortaya çõkmasõ, ya da karar vericinin tamamen kişisel tercihi sonucu taşõt türü değiştirilebilir. Davranõşsal modellerde bilgi sistemi, performans değerlendirmesi, memnuniyet düzeyi gibi yeni karar değişkenleri ortaya çõkmaktadõr[5]. Davranõşsal modeller, daha çok taşõt türü seçiminde verilen kararõn gerçekliğini yansõtõrlar. Karar verici mevcut alternatifleri karşõlaştõrdõğõnda, tam hesaplanabilir bir şekilde hareket etmezler. Bunun yerine her karar vericinin taşõt türünün performansõ hakkõnda kişisel bir görüşü de mevcuttur. Mesela Evers(1996) bu kişisel görüşleri geçmiş tecrübeler, karar verici beklentileri ve bilgi eksikliği olarak sõnõflandõrmõştõr. Krapfel ve Mentzer(1982), karar vericilerin havayolu taşõmacõlõğõ alternatifini ekonomik analiz yapmadan pahalõ olduğu gerekçesi ile göz önüne almadõklarõnõ belirlemişlerdir Teorik Envanter Modeli Teorik Envanter Modeli, yük taşõmacõlõğõnda envanter kavramõnõn ilk olarak ele alõndõğõ model tipidir. Bu model, aşağõdaki maliyet fonksiyonuna dayanõr: C = Doğrudan nakliye maliyeti + taşõmacõlõk maliyeti + sipariş maliyeti + güvenli stok maliyeti + alõcõnõn envanter taşõmacõlõk maliyeti Bu modelin ilk yapõsõna göre brüt gelirler tür seçiminde etkilenmezler ve optimum taşõt türünün seçimi en düşük maliyetli taşõt türünün belirlenmesi ile çok basit hale gelir. Modeli geliştiren Marcus ve Roberts e göre optimal taşõt türünün seçimi lojistik stratejiye bağlõdõr. Satõn alma-sipariş ve taşõmacõlõk maliyetleri arasõnda ödünleşmeyi gerçekleştiren toplam lojistik maliyetin optimizasyonu ile elde edilen algoritma, lojistik stratejiyi oluşturur. Buradaki ödünleşme, optimum lojistik maliyet elde edilene kadar, kontrol edilebilir karar değişkenlerinin değerlerinin değiştirilmesi ile elde edilir. Burada kontrol edilebilir karar değişkenler R(tekrar sipariş noktasõ),q(sipariş miktarõ),m(kullanõlan taşõt türü)[5]. Bu modelin 3 adet kusuru vardõr: 1. Taşõt türü tercihinde stoksuz kalma maliyeti dikkate alõnmamõştõr. 2. Bu modelin oluşturulmasõ için çok miktarda veriye ihtiyaç vardõr 3. Taşõnan üründe yüksek seviyeli müşteri hizmetinin etkisi ihmal edilmiştir. Bu model yapõsõ, klasik ekonomik modele göre bir çok kriteri de göz önüne almasõ sebebi ile daha gerçekçi sonuçlar vermektedir. Yakõn zamanlarda daha gelişmiş hale getirilen diskriminant analiz, lojit modeller, analitik hiyerarşik proses ve kompütarize belirlenmiş tercihler tekniği ile model çok daha kullanõşlõ hale gelmiştir Ödünleşme Modeli Bu model yapõsõnda maliyetler 2 kategoride toplanmõştõr: Taşõmacõlõk maliyetleri(tc) ve taşõmacõlõk dõşõ maliyetler(ntc). Taşõmacõlõk maliyetleri, doğrudan yükün taşõnmasõ ile ilgili yapõlan navlun, yükleme-boşaltma, sigorta primleri gibi maliyetlerdir. Güvenilirlik, taşõma süresi, kayõp ve zarar maliyeti, gönderici firmanõn pazar görüşü, taşõnan ürünün özellikleri, sipariş ve elleçleme maliyetleri gibi maliyetler, taşõmacõlõk dõşõ maliyetler kategorisinde sõnõflandõrõlõr. Bir gönderici firma için herhangi 105

8 iki taşõt türünde bu maliyetlerinin toplamõnõn eşit olmasõ durumunda, hangi taşõt türünün seçildiği fark etmez. Bu durum şu şekilde ifade edilir: TC 1 + NTC 1 = TC 2 + NTC 2 Nakliye talebinde bulunan firmalar, herhangi bir taşõt türü için taşõmacõlõk maliyetlerinde çok fazla değişme yapõlamadõğõ için NTC lerde azaltma yapma yoluna gitmekte ve buna göre taşõt türünü belirlemektedir. Bu nedenle NTC, taşõt türü tercihinde kilit rol oynamaktadõr. Bu modelin eleştirildiği nokta, taşõt türü seçiminin sadece hesaplanabilir verilere göre belirlenmesidir. Bu model yapõsõnda pazar özelliklerindeki değişmeleri ve davranõşsal etkiler dikkate alõnmamaktadõr Sõnõrlandõrõlmõş Optimizasyon Modeli McGinnis, Corsi ve Roberts tarafõndan geliştirilen modelde taşõt türü seçimi, kõsõtlanmõş optimizasyon problemidir. Bu modelde, genellikle TC değişkenleri amaç, NTC değişkenleri kõsõt fonksiyonlarõnõ oluşturur[10]. Model yapõsõ için şu kabuller yapõlõr: 1. Bir çok NTC değişkenleri niteldirler 2. Bazõ NTC değişkenleri niceldirler ve TC den farklõ şekilde ölçülebilir niteliktedirler. 3. Bazõ değişkenlerin maliyetlerinin belirlenmesinde bir çok metodolojik problem mevcuttur. 4. Bir çok NTC değişkeni amaç veya kõsõt olarak ifade edilir. 5. NTC amacõ karşõlanmadõkça taşõt türü seçilemez. 6. NTC değişkenleri durumu bağlõ olarak belirlenir. Problem şu şekilde ifade edilir: Minimize TR j Taşõmacõlõk maliyeti Subject to SPC j Ürün kõsõtõ SDP j Dağõtõm sistemi kõsõtõ SSN j Hizmet düzeyi kõsõtõ TAŞIT TÜRÜR SEÇİMİ MODELLERİNİN KARŞILAŞTIRILMASI Burada yük taşõmacõlõğõnda 5 model yapõsõ incelenmiştir. Bu beş modeli kullanõlan karar değişkenlerine göre karşõlaştõrõlmasõ, Tablo 3 de görülmektedir. Bu tabloda kullanõlan karar değişkenleri aşağõdaki gibi tanõmlanmõştõr: 1. Sipariş ve elleçleme maliyeti: Taşõnacak ürünün siparişi, siparişin takibi, yerleştirilmesi ile ilgili tüm elleçleme ve yönetim giderlerini(personel maaşõ, araç-gereç vb.) kapsar. 2. Taşõmacõlõk Maliyeti: Doğrudan yükün taşõnmasõ ile ilgili yapõlan navlun, yükleme-boşaltma, sigorta primleri gibi maliyetlerdir. 3. Kayõp ve zarar maliyeti: Taşõma esnasõnda taşõnan ürünün kaybolmasõ ya da zarar görmesi durumunda, taşõyõcõ firmadan talep edilen maliyettir. Bu maliyet kaleminin içine, varsa mahkeme masraflarõ da girer. 4. Taşõmacõlõktaki fõrsat maliyeti: Taşõma esnasõnda, taşõnan ürüne bağlanan parayõ ifade eder. 5. Final noktasõndaki envanter maliyeti: Final noktasõndaki depolama ve depolanan ürüne bağlanan parayõ ifade eder[9]. 106

9 6. Taşõmacõlõk hizmetinin güvenilirlik maliyeti: Taşõnan ürünün zamanõnda teslim edilememesi durumunda ortaya çõkacak maliyetleri ifade eder. Eğer ürün planlanan zamandan erken teslim edilirse, ekstra depolama maliyeti ortaya çõkar. Geç teslimi durumunda ise, stoksuz kalma maliyeti durumu ortaya çõkar[3]. 7. Taşõmacõlõk süresi: taşõmacõlõk işlemindeki hõz, zaman, mesafe gibi değişkenleri içerir. 8. Ürün özellikleri: Taşõnan ürünün boyutu, paketlenme gereksinimi, raf ömrü gibi özelliklerini içerir. 9. Ürünün gönderen firmanõn pazar görüşü: Müşteri memnuniyeti, hizmet düzeyi, davranõşsal faktörler, pazarõn rekabet düzeyi gibi karar değişkenlerini içerir. Eğer Tablo 3 incelenirse, incelenen taşõt türü seçimi model yapõlarõnda en çok taşõmacõlõk maliyetleri ve taşõmacõlõk süresi karar değişkenlerinin kullanõldõğõ görülür. Tablo 3 e göre, modellerde kullanõlan karar değişkenlerinin kullanõm sõklõğõna göre sõralanmasõ şu şekildedir: 1. Taşõmacõlõk maliyetleri, taşõmacõlõk süresi 2. Sipariş ve elleçleme maliyeti, kayõp ve zarar maliyeti, taşõmacõlõk hizmetinin güvenilirlik maliyeti, taşõnan ürünün özellikleri 3. Taşõmacõlõktaki fõrsat maliyeti, ürünü gönderen firmanõn Pazar görüşü 4. Envanter maliyeti Yapõlan araştõrmalar sonucunda, bu konuda Türkiye de yapõlmõş çok fazla çalõşma olmadõğõ görülmüştür. Yapõlan en son çalõşmalardan birisi, Gürsoy un Ülkemiz Yük Ulaşõmõnda Çok Türlü Taşõmacõlõğõn Sõnõrlarõnõn ve/veya Boyutlarõnõn Belirlenmesine Yönelik Bir Karar Destekleyici Model isimli doktora tezidir. Bu çalõşmada, dikkate alõnan karar değişkenlerinden başlõcalarõ şunlardõr: Güvenilirlik, taşõmacõlõk süresi, maliyet ve erişebilirlik(kapõdan kapõya taşõma). Taşõt türü seçiminde tekstil sektörü için karar değişkenlerinin önem derecelerine göre sõralamasõ şu şekildedir[8]: 1. Taşõmacõlõk süresi 2. Maliyet 3. Güvenilirlik 4. Erişebilirlik 3. SONUÇLAR Buradaki çalõşmada, yük taşõmacõlõğõnda taşõt türü seçimi modelleri ve sözkonusu seçimde etkili olan karar değişkenleri ile ilgili yapõlan bilimsel çalõşmalar kapsamlõ bir şekilde incelenmiştir. İlk olarak taşõt türü seçiminin modellenmesi için gerekli veri sağlama işlemi incelenmiştir. Modele hangi karar değişkenlerinin katõlacağõ ve önem dereceleri bu verilerden faydalanõlarak belirlenir. Bir sonraki adõmda bilimsel çalõşmalarda hangi karar değişkenlerinin, hangi önem derecesinde ne kadar sõklõkla kullanõldõğõ incelenmiştir ve karar değişkenleri öenm derecelerine gore sõralanmõştõr. Son adõmda da taşõt türü seçimi modelleri için oluşturulan başlõca beş adet model incelenmiş ve birbirleri ile karşõlaştõrõlmõştõr. Her bir model yapõsõ, karar işlemine değişik bir bakõş açõsõyla yaklaşmaktadõr. Yük taşõmacõlõğõnda taşõt türü tercihinin modellenmesi ile ilgili çalõşmalarõn genel bir analizi yapõlõrsa, karar verme işleminin bir çok değişkenin etkili olduğu kompleks bir yapõya sahip olduğu görülür. Söz konusu değişkenler, ürünü gönderen firma ve taşõyõcõ firma açõsõndan değişik düzeylerde ele alõnabilir. 107

10 Bu konuda gelecekte yapõlacak çalõşmalarõn, daha kapsamlõ karar değişkeni çerçevesinde, hizmet düzeyi ve buna bağlõ olarak müşteri memnuniyetini daha ön plana alacak şekilde yapõlmasõ önerilir. KAYNAKLAR 1. Bell S.,(2000), Mode and Freight Forwarder Selection:A Study of Shippers and Forwarders in the West of Scotland, Yüksek Lisans tezi, Edinburg Üniversitesi, ss Beresford A.K.C., (1999), Modelling freight transportation costs: A Case Study of the England-Greece Corridor, International Journal of Logistics: Research and Applications, ss Cook P., Das S., Aeppli A. ve Martland C.,(1999), Key factors in road-rail mode choice in India: Applying the logistics cost approach, Proceedings of the 1999 Winter Simulation Conferences, ss Cullinane K.ve Toy N.,(2000), Identifying İnfluential Attributes in Freight Route/Mode Choice Decisions: A Content Analysis, Transportation Research Part E, ss Cunnõngham W. J.,(1982) "Freight Modal Choice and Competition in Transportation: A Critique and Categorisation of Analysis Techniques", Transportation Journal, ss CUTR(2000), Analysis of Freight Movement Mode Choice Factors, Report for Florida Department of Transportation Rail Planning and Safety, ss Danielis R. and Rotaris L.(2002), Shippers Preferences for Freight Transport Services: A Conjoint Analysis Experiment for an Italian Region, Globalisation, E- economy and Trade Konferanslarõ,İtalya, ss Gursoy M., (2003), Model Choice Decision Support Tool for Turkey,Doktora tezi, Yõldõz Teknik Üniversitesi, ss Jõang F., Johnson P. ve Calzada C.(1999), Freight Demand Characteristics and Mode Choice: An Analysis of the Results of Modelling with Disaggregate Revealed Preference Data, Journal of Transportation and Statistics,ss McGõnnõs M.,(1989), A Comparative Evaluation of Freight Transportation Choice Models", Transportation Journal, Vol. 29, No. 2, ss