HUKUK VE ADALET DERSİ ( 3. ÜNİTE: ADALETİN SAĞLANMASINDA HUKUKUN YERİ ) DERS NOTLARI

Transkript

1 HUKUK VE ADALET DERSİ ( 3. ÜNİTE: ADALETİN SAĞLANMASINDA HUKUKUN YERİ ) DERS NOTLARI ZEKİ DOĞAN-Sosyal Bilgiler Öğretmeni Hukuki Sorun Hukuk kuralının ihlal edilmesi ya da hukuk kuralının çiğnenmesi olarak ifade edilen sorunları hukuki sorun olarak adlandırıyoruz. Aynen diğer sorunlar gibi hukuki sorunlar da iki şekilde ortaya çıkmaktadır. İlk olarak tamamen bizim dışımızdaki nedenlerden kaynaklanabilir. Örneğin, bir başka kimse, bize ait olduğunu bildiğimiz bir eşyanın, bilerek ya da hata sonucu, kendisine ait olduğunu iddia edebilir. Bu durumda bu eşyanın kime ait olduğu konusunda hukuki bir sorun ortaya çıkar. İkinci olarak, karşılaştığımız hukuki sorunlar bizim bir hukuk kuralına aykırı hareket etmemizden kaynaklanabilir. Örneğin, okulda bir kurala uymaz isek bir disiplin cezası ile karşılaşabiliriz. Disiplin cezası bizim yaptığımız bir hatadan kaynaklanan hukuki bir sorundur. Nasıl ki diğer kurallara uymadığımız zaman bu hareketimizin toplumsal bir karşılığı oluyorsa, hukuk kurallarına uyulmadığı zaman da bu davranışın, sözün veya ihmalimizin bir karşılığı olması gayet doğaldır. Ancak hukuk kuralları devlet tarafından konulmuş olan yazılı kurallardır ve her kuralın beraberinde kurala uyulmaması hâlinde ne tür bir karşılığı olacağı da yine hukuk kuralları ile belirlenmiştir. Hukuki Yaptırım Hukuki yaptırım hukuk kuralına aykırı davranmanın yine kurallara bağlanmış karşılığıdır. Hukuk devletinin görevi ortaya çıkan bu olumsuzlukları gidermektir. Yaptırımlar suçluları cezalandırmak, hukuka aykırı hareketleri düzeltmek ve zararları gidermek için kullanılan araçlardır. Yaptırımların olmadığı bir ülkede hukuki sorunların kötü sonuçları giderilemediği gibi yeni hukuki sorunların ortaya çıkmasının da önüne geçilemez. Bu nedenle bir hukuk devletinde hukuk kurallarına aykırı söz ve davranışların yaptırımlara bağlanması gerekmektedir. Diğer yandan hukuki yaptırımlar ancak devlet tarafından kurumlar aracılığı ile yerine getirilir. Kişilerin kendilerinin hukuka aykırı olduğunu düşündüğü bir konuda yaptırım uygulamaları doğru olmadığı gibi ayrı bir suç oluşturabilir. Hukuki yaptırımların başlıcaları karşımıza ceza, tazminat ve icra olarak çıkarlar. a) Ceza Ceza kavramı da bir yaptırım türüdür ve hukuk devleti için vazgeçilmezdir. Eğer hukuk kuralının ihlal edilmesi sonucunda suç, kabahat ya da disiplin suçu ortaya çıkıyorsa buradaki yaptırım türünü ceza olarak adlandırıyoruz. Bir kişiye ceza verilmesinde iki temel amaç vardır. Öncelikle bu cezayı alan kişinin uslanması ve bir daha suç işlememesinin sağlanması hedeflenir. Ceza alan kimse tekrar ceza almamak için hareketlerinde daha dikkatli olacaktır. Diğer amaç ise henüz suç işlememiş olan kimselerin verilen cezaları görerek hukuka aykırı davranmaktan çekinmelerini sağlamaktır. Suç işleyenlerin er ya da geç suçlu olduğunun çeşitli delillerle ispatlanması sonucunda cezalandırılacağını bilmesi gerekir. Hukuka aykırı hareketin türüne göre cezanın türü de değişir. Bir kişiye bir suç nedeniyle ceza verilebilmesinin temel koşulu o kişinin bu suçu işlediğinden emin olmaktır. Şüphe, söylenti, ihtimal gibi kesinliği olmayan kavramların söz konusu olduğu durumlarda bir kişinin suçlu olduğundan bahsetmek mümkün değildir. Suçun kim tarafından işlendiği ispatlanmış olmalıdır. Bir hukuk devletinde bu ispat görevi, suçun işlendiğini iddia eden devlet görevlilerine aittir. Devlet görevlileri ise, olayla ilgili bilgisi ve görgüsü olanların sözleri ya da parmak izi ve DNA incelemesi gibi değişik yöntemlerle bu suçun kim tarafından işlendiğini ispat etmek durumundadır. Bu yöntemlere kanıt ya da delil denir. Bir kişiye ceza verebilmek için suç işlediğinin deliller ile ispat edilmesi gerekir. Kişinin suç işlediği mahkeme kararı ile tespit edilinceye kadar kişi suçsuz sayılır. Bu duruma masum sayılma hakkı denir. Ceza ile hukuka aykırı hareketi gerçekleştiren kişi arasında doğrudan bir bağlantı vardır. Bu nedenle ceza, sadece suçu işleyen kişilere verilebilir. Hiçbir şekilde suç işlemeyen ya da suça herhangi bir şekilde katılmayan kişiye ceza verilemez. Bu ilkeye cezaların şahsiliği ilkesi diyoruz. Örneğin bir kişinin işlediği suç nedeniyle bu kişinin akrabaları, anne-babası ya da arkadaşları cezalandırılamaz. Toplu olarak işlenen bir suçta dahi her bir kimse ancak kendi hareketinden dolayı sorumlu tutulabilir ve cezalandırılabilir. Verilen cezalar devlet görevlileri tarafından uygulamaya konulacaktır. Cezalandırılan kişi, verilen cezanın türüne göre, cezaevine konulabilir ya da ödemekle yükümlü olduğu para kendisinden alınabilir.

2 b) Tazminat Bazı hukuka aykırılık halleri devlet tarafından kişiler arasındaki bir anlaşmazlık olarak görülür ve bu anlaşmazlıklara doğrudan müdahale edilmez. Bu gibi durumlar için yaptırım ne olacaktır? Örneğin bir borcun ödenmemesi ya da bir kişiye ait eşyaya dikkatsizlikle, istenmeyerek zarar verilmesi durumlarında yaptırım nedir? Bu gibi durumlarda devlet, anlaşmazlığa doğrudan müdahale etmemekle birlikte kişilerin haklarını almaları için gerekli düzenlemeleri yapmıştır. Haksızlığa uğrayan kimseler bir mahkemeye başvurarak borçlarının ödenmesini ve zararlarının giderilmesini isteyebilirler. Bu durumda kişiler, mahkeme önünde, bir önceki konuda öğrendiğimiz davalı ve davacı durumuna girerler. Mahkemeler, eğer gösterilen delilleri yeterli görürlerse, alacaklı olan ya da zarar gören kimsenin alacağının ödenmesine veya zararının giderilmesi için belli bir miktar paranın davalıdan alınarak davacıya verilmesine karar verebilir. Eğer dava, verilen bir zarar nedeniyle açılmış ise alınan bu paraya tazminat; yapılan işleme de zararın tazmin edilmesi denilmektedir. Örneğin bir kişiye hakaret edilmesi halinde kişinin manevi bir zararı doğacaktır. Bu zararın da tazminat verilmek suretiyle karşılanması mümkündür. Aynı şekilde bir kişiye ait eşyayı ondan izinsiz kullanmak da, bir zarar olmasa bile, o kişiye tazminat verilmesini gerektirebilir. Bunlar ve daha pek çok durum zarar kavramının içinde görülebilir. c) İcra Pekâlâ mahkeme kararından sonra ne olacaktır? Eğer davalı tazminat davasını kaybetmiş olmasına rağmen söz konusu tazminatı ödemiyorsa davacı ne yapacaktır? İşte bu aşamadan sonra icra olarak adlandırdığımız sistem devreye girmektedir. İcra, elinde bir mahkeme kararı ya da alacaklı olduğunu açıkça gösteren bir belge (senet, çek gibi) bulunan kişinin alacağını almak için başvurduğu yoldur. Bu sistem bir hukuk devletinin vazgeçilmez bir unsurudur. Aksi halde, bu sistem olmaksızın mahkemeler tarafından verilen kararlar veya borcu gösteren diğer belgeler, yazılı kağıtlar olmanın ötesine geçemeyecektir. İcra, kelime olarak yerine getirme demektir. İcra sistemi de mahkemelerce verilen kararların veya alacaklı olduğunu açıkça gösteren belgelerin gereğinin yerine getirilmesini hedeflemektedir. Davayı kazanan kişiler, mahkemelerden aldıkları kararları veya alacaklı olduklarını gösteren belgeleri icra müdürlüğü olarak adlandırılan devlet kurumlarına götürerek alacaklarının kendilerine verilmesini isteyebilirler. İcra müdürlükleri alacaklıların alacaklarını alabilmeleri için kanunlar doğrultusunda gerekli işlemleri yaparlar. Örneğin, eğer bir zarar nedeniyle tazminata karar verilmiş ise gerektiğinde davayı kaybeden kimsenin mallarını zorla alarak satarlar ve elde edilen parayı davayı kazanan kimseye verebilirler. İcra, kişinin hakkını alması için son aşamadır. Hukuka Aykırı Davranışların Sonuçları Sorumluluklarının bilincinde olmayan ve hukuk kurallarını ihlal eden bireyler hukuki sorunlara yol açarlar. Bu hukuki sorunların bireysel, ekonomik ve toplumsal sonuçları vardır. Bu yaptırımlar, hukuka aykırı davranışların bireysel nitelikteki doğrudan sonuçlarıdır. Örneğin işlenen bir suç nedeniyle kişinin ceza alması gibi. Diğer yandan bu hukuka aykırı davranışların kişinin tüm hayatını etkileyen başka sonuçları da olabilecektir. Her şeyden önce, işledikleri suç nedeniyle ceza almış kişiler toplumun tepkisi ile karşılaşabilirler. Hatta işledikleri suçun niteliğine göre toplumdan dışlanabilirler. Bununla birlikte işlenen bir suça ve alınan bir cezaya ilişkin kayıtlar devlet tarafından tutulmaktadır. İlerleyen yıllarda bu kayıtlar nedeniyle suç işleyen kişinin bazı hakları sınırlandırılabilir. Belli nitelikteki suçları işleyenlerin oy kullanamaması ya da devlet memuru olamaması sınırlandırılan haklardan bazılarıdır. Hukuka aykırı davranışların bazen de ekonomik sonuçları olabilir. Sağlık kurallarına uymayan bir lokantanın kapatılması ya da alınan bir ceza nedeniyle ekonomik faaliyette bulunulmasının yasaklanması gibi. Hukuk kuralına aykırı davranışların olumsuz sonuçları sadece bu davranışı gerçekleştiren kişiyi değil bütün bir toplumu etkiler. Hukuk kurallarına aykırı hareketlerin toplum üzerindeki olumsuz etkileri doğrudan ya da dolaylı olabilir. Örneğin, bir trafik kuralına uyulmaması halinde masum insanların yaralanması ve hatta ölmesi doğrudan verilen bir zarardır. Aynı şekilde çevrenin kirletilmemesi ile ilgili hukuk kuralına uyulmaması o toplumda salgın hastalıkların ortaya çıkmasına yol açabilir. Bunların yanında hukuk kuralına aykırı davranışlar toplumda dolaylı olumsuz etkilere de sahiptir. İlk olarak hukuka aykırı her bir davranış o toplumda yaşayan diğer kişileri tedirgin eder, kişilerin topluma olan güvenini zedeler. Örneğin, yasak olmasına rağmen sınav sırasında iki öğrencinin birbirinden kopya çekmesi, diğer öğrencilerde biz çalışıyoruz ama çalışmadan da yüksek not alınabiliyormuş düşüncesinin doğmasına yol açar. Hukuk devletinde bir hukuk düzeni vardır ve bu düzenin temelinde de hukuk kuralları yer alır. Bir suç işlendiğinde ya da herhangi bir hukuk kuralı ihlal edildiğinde bu durumun yaptırımının ne olacağı kurallara bağlanmıştır. Hukuk devletinde keyfilik yoktur, kurallar vardır. Devlet görevlileri ve kurumları da dâhil olmak üzere herkesin bu kurallara uyması gerekir. Kurallara uyulmaması halinde uymayanlar yaptırımlarla karşı karşıya kalırlar. Devlet de diğer kişiler gibi mahkeme kararlarını uygulamakla yükümlüdür. Bu duruma hukukun üstünlüğü denir.

3 HAK, ADALET VE BİREYLER Hak kavramı, hukuk düzeni tarafından kişilere tanınan ve kullanımı kişiye bırakılmış yetkilerdir. Hak Türleri; Kamu Hakları ve Özel Haklar olarak ikiye ayrılır. Haklar kamu hakları ve özel haklar olmak üzere iki grupta incelenmektedir. Kamu hakları, kişilerin devletle veya toplumla olan ilişkilerini düzenleyen kurallardan doğan, vatandaşların devlete karşı sahip oldukları haklardır. Örneğin, yerleşme ve seyahat etme ile eğitim ve öğrenim hakları, zorla çalıştırma yasağı, haberleşme hürriyeti, hak arama hürriyeti, ailenin korunması, sağlık hizmetleri ve çevrenin korunması, gibi temel hak ve hürriyetler kamu hakları arasında yer almaktadır. Özel haklar ise bireylerin birbirleri arasındaki ilişkileri düzenleyen kurallardan doğan haklardır. Özel hakların en önemli örneklerini mülkiyet hakkı ve alacak hakkı oluşturur. Örneğin sizin kendinize ait olan çantanız, silginiz ve kaleminiz üzerindeki hakkınız, babanızın veya annenizin sahip olduğu ev veya araba üzerindeki hakkı bir mülkiyet hakkıdır. Hakkın korunması, hukuk düzeni tarafından kişilere tanınmış olan bir yetkinin yine hukuk düzeni tarafından devamının sağlanması ve müdahalelere karşı korunmasıdır. Hakkın korunması, kişilerin sahip olduğu hakların, hukuk düzeni tarafından korunmasıdır. Örneğin, ödenmeyen kira bedelinin, kiracıdan istenmesi bir talep hakkıdır. Kiracının bu bedeli ödememesi halinde, mahkemeye başvurmak suretiyle ödemenin devlet eliyle sağlanması ise bir dava hakkıdır. Bazı durumlarda ise kişiler, haklarını bizzat kendileri korumak zorunda kalabilirler. Bu koruma, haklı savunma ve zorda kalma olarak çeşitlendirilebilir. Örneğin, kendisini kovalayan köpekten kaçan birinin, komşusunun bahçesinin kapısını kırmak zorunda kalması ve kırılan çitten dolayı sorumlu tutulmaması veya çantası zorla çalınmaya çalışılan birinin kapkaççıyı engellemeye çalışması kişinin kendi hakkını bizzat korumasıdır. Bireyler hak arama, hakkın korunması ve adaletin sağlanması sürecine çeşitli şekillerde katılmaktadırlar. Bunlardan bazıları; şikâyet, ihbar ve tanıklıktır. Şikâyet: Bireylerin, hak ihlali durumunda haklarının korunması için yaptıkları başvuru yolu olarak nitelendirilebilir. Şikâyetin olabilmesi için mutlaka bir suç durumunun var olması gerekir. Suç işlendiğinde bireyler polis, jandarma ya da Cumhuriyet savcısına başvuruda bulunurlar. Cumhuriyet savcısı suçlunun yargılanıp ceza alması için gerekli işlemleri yürütür. Birey, kendisi haksızlığa uğradığında şikâyet eder; ancak başkası haksızlığa uğradığında şikâyet değil, ihbar gerçekleşir. Buna göre ihbar; haber verme, bildirme veya duyurma olarak tanımlanabilir. Tanıklık ise bir olay gerçekleştiğinde ya da bir suç işlendiğinde bu duruma taraf olmayan kimselerin olay hakkında gördüklerini ve bildiklerini anlatmasıdır. Tanık olarak gösterilen kimse Cumhuriyet savcılığına ve mahkemeye gelmek, gördüklerini ve bildiklerini doğru olarak anlatmak zorundadır. Yalan tanıklık suçtur. Hâkim yalan söylendiğini düşünürse yalan söyleyen kişi hakkında hukuki işlem yapar ve sonuçta ceza bile verebilir. Bireyler haksızlığa uğradıklarında, hukuk kuralları çerçevesinde hak arama yolunu seçerler ki adalet ancak böylelikle sağlanabilir. Bireyler hak arama, hakkın korunması ve adaletin sağlanması sürecine çeşitli şekillerde katılmaktadırlar. Bunlardan bazıları; şikâyet, ihbar ve tanıklıktır. HAK ARAMA HÜRRİYETİ VE SAVUNMA HAKKI. Hak arama, hakkın kişi tarafından ileri sürülmesini ifade ettiği için geniş bir kavramdır. Hak arama için kişinin kendisine haksızlık yapıldığı, kendisine eşit davranılmayıp başka kimselere ayrıcalık yapıldığı düşüncesinde olması gerekir. Hak, hukuki yollar izlenerek aranabileceği gibi hukuk dışı birtakım usuller uygulanarak da aranabilmektedir. Hukuki olarak hak arama; ilgili kuruma, yasama organına veya yargı organına başvurularak gerçekleştirilebilir. Kişilerin sahip olduğu haklar, devlet kurumları, tüzel kişiler veya insanlar tarafından çeşitli yollarla ihlal edilebilmektedir. Haksızlıkların ortadan kaldırılması, kanuna aykırı işlemin iptali, zararın karşılanması ve söz konusu haksızlığın cezalandırılmasıyla sağlanır. Bunun gerçekleşmesi ise hak arama hürriyeti ile mümkün olmaktadır. Hak arama hürriyeti, Anayasa da güvence altına alınmıştır. Buna göre hak arama hürriyeti, kişilerin davacı veya davalı olarak hak ve özgürlüğünü arayabilmek için başvuru yapabilmesi ve adil yargılanma hakkının bulunması olarak ifade edilebilir. Hak arama hürriyeti doğrultusunda bireyler idari (kamu kurumları, belediyeler vb.) işlemlerle ilgili hak ihlallerinde işlemi yapan kuruma başvuru yapabilirler. Her hakkın bir sınırı bulunduğu gibi hak arama hürriyetinin de sınırları vardır. Bu sınır, başkalarının hakkını ihlal etmeme veya başkasına zarar vermemedir. Kişi, hak arama hürriyetini kullanırken, özellikle şikâyet hakkını, dilekçe hakkını ve diğer haklarını kullanırken başkalarına hakaret edecek, onların kişilik haklarını ihlal edecek ve ona zarar verici bilgiler içerecek tarzda kullanamaz. Savunma hakkı, hukuki olarak bir iddia karşısında kişinin, bu iddiaları açıkladığı ve ortadan kaldırdığı bir haktır. Anayasa da hak arama hürriyeti düzenlenirken davacı olarak iddia, davalı olarak savunma hakkının bulunduğu belirtilmiştir. Kişiler savunma haklarını bizzat kendileri kullanabilecekleri gibi avukatlar vasıtasıyla da kullanabilirler.

4 HAK KORUMA YOLLARI İnsanlar haksızlığa uğradıklarını düşündüklerinde haklarını iki şekilde korumaktadırlar. Bunlar hukuki ve hukuk dışı olmak üzere iki alt başlıkta incelenmektedir. Hukuki yollarla hakkını koruma; ilgili kuruma veya yargı organına başvurularak gerçekleştirilebilir. Asıl olan hakların hukuki başvuru yolları kullanılarak aranmasıdır. Hukuki başvuru yolları dışındaki hak koruma biçimleri hukuk dışıdır ve güce dayalı olarak hak elde edilmeye çalışılır. Hakkın hukuki yollarla korunması Anayasa ve kanunlarla teminat altına alınmıştır. Anayasa ve kanunlarda yer alan ve çoğunlukla hukuki hak koruma yollarına konu olan haklar şunlardır: Kişi dokunulmazlığı, özel hayatın gizliliği, mülkiyet hakkı, alacak hakkı, ailenin korunması ve çocuk hakları ile tüketici hakkı. Özel Hayatın Gizliliği Hakkı: Herkes, özel hayatına ve aile hayatına saygı gösterilmesini isteme hakkına sahiptir. Örneğin kişinin izni olmaksızın aile ortamında çekilmiş video görüntüleri yayınlanamaz. Mülkiyet Hakkı: Herkes, mülkiyet ve miras haklarına sahiptir. Bu haklar, ancak kamu yararı amacıyla, kanunla sınırlanabilir. Örneğin bir kimsenin evine izinsiz girilemez ve eşyası izinsiz kullanılamaz. Ayrıca kişilerin alacaklarının, borçlusu tarafından zamanında yerine getirilmesi gerekir. Kişi Dokunulmazlığı Hakkı: Herkes, yaşama, maddi ve manevi varlığını koruma ve geliştirme hakkına sahiptir. Tıbbi zorunluluklar ve kanunda yazılı haller dışında, kişinin vücut bütünlüğüne dokunulamaz. Örneğin bir kimse rızası olmaksızın ameliyata alınamaz. Yukarıdaki hakların korunması için kişiler polise, jandarmaya, Cumhuriyet savcısına başvuruda bulunabilirler ya da mahkemelere ve icra dairelerine müracaat edebilirler. Çocuk Hakları: Çocuk hakları, çocuğun bedensel, zihinsel, duygusal, sosyal ve ahlaki bakımlardan özgürlük ve saygınlık içinde, sağlıklı ve normal biçimde gelişebilmesi için hukuk kuralları ile korunan yararlardır. Başlıca çocuk hakları şunlardır:» Çocuklar arasında ırk, renk, cinsiyet ve dil ayrımı gözetilmez.» Çocukların, yeterli beslenme, barınma, dinlenme ve tıbbi (sağlık) bakım hakkı vardır.» Çocukların sevgi, saygı, korunma ve anlayış görme hakkı vardır.» Her çocuğun yeteri kadar oynama hakkı vardır.» Her çocuğun ücretsiz eğitim görme hakkı vardır.» Her çocuğun hoşgörü, barış ve kardeşlik ruhu düşüncesinde yetişme hakkı vardır.» Çocukların, bedensel ve ruhsal olarak sağlıklı gelişebilme hakkı vardır. Tüketici Hakkı: Tüketicinin satın aldığı mal veya hizmetin ayıplı çıkması durumunda sahip olduğu haklardır. Tüketicinin satın aldığı malın veya gördüğü hizmetin ayıplı çıkması yani satılanın taşıması gereken özellikleri taşımaması veya satıcı tarafından vaat edilen nitelikleri taşımaması halinde kanun, alıcı durumundaki tüketiciye seçimlik haklar tanımıştır. Tüketici, ayıplı malın değiştirilmesini, ödenen bedelin iadesini, ayıbın neden olduğu değer kaybının bedelden indirilmesini, ücretsiz olarak tamirini talep edebilir. Etiket fiyatı ile kasa fiyatı arasında fark olması durumunda tüketici lehine olan fiyat üzerinden satış yapılır. Ayrıca tüketicinin satıcıyla yaşamış olduğu anlaşmazlıklar sebebiyle il ve ilçelerde bulunan Tüketici Hakem Heyeti ne ve Tüketici Mahkemesine başvuru imkânının tanınmasıdır. Hukuk dışı hak arama yolları neler olabilir? Herkesin hukuk dışı yollar kullanarak hakkını korumaya çalışması durumunda neler olabilir? İnsanlar haksızlıkla karşılaştıklarında hukuki yollara başvurmaktadırlar. Ancak bazen doğru olmasa da hukuk dışı yolları kullanmayı da tercih etmektedirler. Hukuki bakımdan hak arama faaliyeti dışında kalan haller, hukuk dışılık olarak tanımlanmaktadır. Hukuk dışılık, özellikle de kişinin hakkını koruma noktasında kendi tutum ve davranışları ile bunu gerçekleştirmesi şeklinde karşımıza çıkar. Kişi, haklarını korumak için hukuk düzeninin izin verdiği sınırları aşarak hukuk dışı yollara başvurduğunda iki olumsuz hukuki sonuç ortaya çıkabilir. İlk olarak korumaya çalıştığı hak, hukuk düzenince himaye görmeyecek ve korunmayacaktır. Dolayısıyla hukuk dışı bir şekilde hakkını korumaya çalışan kimse hakkını kaybedecektir. İkinci olarak, hukukun izin vermediği bir yolla hakkını korumaya çalıştığı takdirde, cezai bir yaptırımla, yani hapis cezası, para cezası veya hak mahrumiyeti gibi birtakım cezalarla karşılaşabilecektir. Bireyler, kişi dokunulmazlığı, mülkiyet hakkı ve alacak hakkı, ailenin korunması ve çocuk hakları, özel hayatın gizliliği, tüketici hakkı gibi haklarını hukuki yoldan koruyabilmektedirler.

5 HUKUKİ BİLGİ VE BELGELERE ERİŞME YOLLARI Hukuki bilgi ve hukuki belge ne demektir? Hukuki bilgi, kamu kurum ve kuruluşları ile kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşlarının sahip oldukları kayıtlarda yer alan her türlü veriyi ifade eder. Hukuki belge ise kurum ve kuruluşların sahip oldukları yazılı, basılı veya çoğaltılmış dosya, evrak, kitap, dergi, broşür, etüt, mektup, program, talimat, kroki, plan, film, fotoğraf, teyp ve video kaseti, harita, elektronik ortamda kaydedilen her türlü bilgi, haber ve veri taşıyıcılarıdır. Hukuki bilgi ve belge edinmede Bilgi Edinme Hakkı Kanunu ile birlikte ansiklopedi, sözlük, kitap, dergi, kararname, kanun, yönetmelik gibi yazılı ve görsel unsurlar da kullanılabilmektedir. Ayrıca internet üzerinden hukuki bilgi paylaşımı yapan kamu kurum ve kuruluşları da bulunmaktadır. Bunlardan bazıları aşağıda gösterilmiştir: T.C. Başbakanlık Mevzuat Bilgi Sistemi Adalet Bakanlığı İnternet Sitesi Anayasa Mahkemesi İnternet Sitesi Ulusal Yargı Ağı Projesi (UYAP) Yargıtay Başkanlığı İnternet Sitesi Danıştay Başkanlığ İnternet Sitesi Resmi Gazete Elektronik Erişimi Hukuki bilgi ve belge erişimine yardımcı olan en önemli görevlilerden biri de avukatlardır. Hukuki bilgi ve belgeye erişmenin bir diğer yolu da 4982 sayılı Bilgi Edinme Hakkı Kanunu dur. Bu kanun 24 Nisan 2004 te yürürlüğe girerek uygulanmaya başlanmıştır. Bilgi edinme hakkı kapsamında herkes bilgi edinme hakkına sahiptir. Bilgi edinme başvurusu, gerçek kişi ise başvuru sahibinin adı ve soyadı, imzası, oturma yeri veya iş adresini, başvuru sahibi tüzel kişi ise tüzel kişinin unvanı ve adresi ile yetkili kişinin imzasını ve yetki belgesini içeren dilekçe ile istenen bilgi veya belgenin bulunduğu kurum veya kuruluşa yapılır. Dilekçede, istenen bilgi veya belgeler açıkça belirtilir. Başvuru, gerekli bilgileri içermek kaydıyla yazılı veya elektronik ortam ile diğer iletişim araçlarıyla da yapılabilir. Kurum ve kuruluşlar, bilgi edinme başvurularıyla ilgili cevaplarını yazılı olarak veya elektronik ortamda başvuru sahibine bildirirler. Başvurunun reddedilmesi halinde bu kararın gerekçesi ve buna karşı başvuru yolları belirtilir. Başvuruya cevap verme süresi 15 ile 30 gün arasında değişebilir. Gizlilik dereceli veya açıklanması yasaklanan bilgiler verilmez. Bireyler hukuki bilgi ve belgelere erişmede, Bilgi Edinme Hakkı Kanunu, BİMER, T.C. Başbakanlık Mevzuat Bilgi Sistemi, Adalet Bakanlığı Web Sitesi, Anayasa Mahkemesi Web Sitesi, Ulusal Yargı Ağı Projesi (UYAP), Yargıtay Başkanlığı Web Sitesi, Danıştay Başkanlığı Web Sitesi, Resmi Gazete Elektronik Erişimi ve avukatlardan yararlanabilmektedir. HUKUKİ SÜREÇLER IŞIĞINDA HAK ARAMA Hukuk devletlerinde insanlar haklarını aramak için hukuki süreçleri kullanırlar. Diğer bir anlatımla insanlar haklarını aramak için ilgili kuruma, yasama veya yargı organına başvuru yaparak hukuk sürecini başlatmak istediklerinde çeşitli işlemler yapmak durumundadırlar. Dilekçe, bir isteği bildirmek, bir şikâyeti duyurmak veya herhangi bir konuda bilgi vermek/ almak amacıyla resmi veya özel kurum ve kuruluşlara yazılan resmî yazıdır Anayasası nın 74. maddesi vatandaşına yetkili makamlara başvurma hakkı tanımıştır. Ayrıca kişilerin bilgi edinme hakkını kullanmaları kanunlarla güvence altına alınmıştır. Dilekçe hakkı, sorunlara cevap almak için bilgi edinmeyi, şikâyette bulunmak suretiyle denetlemeyi, dilek ve öneride bulunmak suretiyle de demokratik katılımı sağlayan siyasal haklardandır. Dilekçenin konusuyla ilgili olmayan bir idari makama verilmesi durumunda, bu makam tarafından, dilekçe yetkili idari makama gönderilir ve ayrıca dilekçe sahibine de bilgi verilir. Yetkili makamlar dilekçelere en geç otuz gün içinde cevap vermek zorundadırlar. Bilgi Küpü Hazırlanan dilekçe ilgili kuruma götürülüp evrak kayıt bölümüne verilerek evrak kayıt numarası ve tarihi alınmalıdır. Evrak kayıt tarihi ve numarası, daha sonra dilekçenin durumunun takip edilmesi ve hakkın korunması açısından son derece önemlidir. Bazen dilekçe verildiğinde işler yolunda gitmeyebilir ve size Biz dilekçe kabul etmiyoruz. Dilekçeyi almaya yetkili değiliz. Dilekçeyi bize değil, bir başka kuruma vermelisiniz. gibi cevaplar verilebilir. Bu durumda yapılacak iş gayet basittir. Çünkü kanun gereği kurum evrak kayıt görevlisi ve diğer yetkililer dilekçeyi almakla yükümlüdürler. Eğer yine de almazlarsa şu yollar kullanılabilir: Görevli memur bir üst amirine şikâyet edilip, dilekçe verme ve bilgi edinme hakkının bulunduğu konusunda ısrarcı olabilirsiniz. Dilekçe, ilgili kuruma telgraf, iadeli taahhütlü mektup veya noter kanalıyla gönderilebilir. Kurumun bağlı olduğu bir üst makama şikâyet hakkı kullanılabilir. Hak arama konusunda izlenebilecek hukuki süreçlerden biri de dava hakkıdır. Dava hakkı, bir başkası tarafından hakkı ihlal edilen veya tehlikeye sokulan veya kendisinden haksız bir talepte bulunulan kimsenin, mahkemeden hukuki koruma istemesidir. Mahkemelerin, söz konusu taraflar arasındaki uyuşmazlığı çözümlemek amacıyla yürüttüğü faaliyete de dava denir.

6 İdari bir makam tarafından gerçekleştirilen bir işlem, alınan bir karar ve uygulanan bir cezai işleme karşı, işleme muhatap olan kişi tarafından işlemin ortadan kaldırılmasına ilişkin talep hakkına itiraz hakkı denir. Bir öğrencinin girmiş olduğu sınav sonucunda aldığı not veya dönem sonunda karnesine işlenen not, bir idari işlem niteliğindedir. Öğrenci, notunun hatalı yazıldığı, kâğıdında maddi hata olduğu veya değerlendirmenin hatalı yapıldığı gerekçeleri ile notuna itiraz edebilir. HAKLARIN HUKUKLA GÜVENCE ALTINA ALINMASI Hukuk devletlerinde haklar hukukla güvence altına alınmaktadır. Ülkemiz hukuk sisteminde haklar; Anayasa, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi, Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi, Çocuk Haklarına Dair Sözleşme ve ilgili kanunlar aracılığıyla korunmaktadır. Anayasaların ortaya çıkışındaki en büyük etkenlerden biri, temel hak ve hürriyetlerin korunmasının sağlanmasıdır. Bunun için Anayasanın, insan haklarını sadece düzenlemesi yetmez, onları koruyup güçlendirerek, devlete ve diğer kişilere karşı daha etkili bir şekilde ileri sürülebilir hale getirmesi gerekir. Temel hakları güvence altına alan bazı kanunlarımız: Türk Ceza Kanunu Türk Medeni Kanunu Türk Borçlar Kanunu Türk Ticaret Kanunu Çocuk Koruma Kanunu Ailenin Korunması ve Kadına Karşı Şiddetin Önlenmesine Dair Kanun Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi, 10 Aralık 1948 tarihinde Birleşmiş Milletler (BM) Genel Kurulu tarafından kabul edilerek ilan edilmiştir. Bir uluslararası sözleşme olmamasına rağmen bugün İnsan Hakları Evrensel Beyannamesinin bütün devletler üzerinde hukuki açıdan bağlayıcılık gücüne sahip olduğu kabul edilmektedir. Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi (AİHS) 18 Mayıs 1954 tarihinden itibaren Türkiye yönünden yürürlüğe giren AİHS, uluslar arası alanda insan hak ve özgürlüklerinin korunmasının en önemli hukuksal aracıdır. Sözleşme insan haklarını uluslar arası düzeyde güvence altına alır. Sözleşme, insan haklarını devletlerin içişleri olmaktan çıkarmakta ve devletlerin işledikleri insan hakları ihlallerinin uluslararası alana taşınmasına imkân tanımaktadır. Sözleşmenin getirdiği bireysel başvuru yoluyla başvuru hakkına sahip olan şahıslar ve sivil toplum kuruluşları sözleşmeye taraf olan bir devlete karşı, sözleşmede bulunan hak ve özgürlükleri ihlal ettiği gerekçesi ile Avrupa İnsan Hakları Mahkemesinde (AİHM) dava açma hakkına sahiptirler. Çocuk Haklarına Dair Sözleşme, Birleşmiş Milletler Genel Kurulu tarafından 20 Kasım 1989 tarihinde kabul edilerek 2 Eylül 1990 tarihinde yürürlüğe konulmuştur. Anlaşmaya göre devletler bu haklara saygı göstereceklerini kabul etmektedirler. Çocuk Haklarına Dair Sözleşme halen var olan en geniş uluslararası kabul görmüş ve katılımlı sözleşmelerden biridir. Çocuk hakları, çocuğun bedensel, zihinsel, duygusal, sosyal ve ahlaki bakımlardan özgürlük ve saygınlık içinde, sağlıklı ve normal biçimde gelişebilmesi için hukuk kuralları ile korunan haklardır. Esas itibariyle çocuk hakları, yetişkin haklarından ayrı bir alan değildir; aynı zamanda çocuk hakları da insan hakları hukukunun da bir parçasıdır. On sekiz yaşına kadar her bireyi çocuk olarak kabul eden sözleşmeye göre nerede doğduklarına, kim olduklarına; cinsiyetlerine, dinlerine ya da sosyal kökenlerine bakılmaksızın bütün çocukların hakları tanımlanmaktadır. Bu bağlamda yaşama, eksiksiz biçimde gelişme, zararlı etkilerden, istismar ve sömürüden korunma, aile, kültür ve sosyal yaşama eksiksiz katılma hakları gibi birtakım haklar koruma altına alınmıştır. İnsanların sahip olduğu haklar hukukla korunmaktadır. Bu kapsamda haklar; Anayasa, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi, Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi, Çocuk Haklarına Dair Sözleşme ve ilgili kanunlarla uluslar arası düzeyde güvence altına alınmaktadır. HUKUK VE ADALET DERSİ ( 3. ÜNİTE: ADALETİN SAĞLANMASINDA HUKUKUN YERİ ) DERS NOTLARI ZEKİ DOĞAN-Sosyal Bilgiler Öğretmeni