İSTANBUL TİCARET ODASI TÜRKİYE'DE TURİZM EKONOMİSİ HAZIRLAYANLAR Yard. Doç. Dr. Nagihan Oktayer Yard. Doç. Dr. Nazan Susam Dr. Murat Çak YAYIN NO: 2007-69 İstanbul, 2007
Copyright İTO Tüm haklar sakhdır. Bu yayının hiç bir bölümü, yazarm ve İTO'nun önceden yazılı izni olmaksızın mekanik olarak, fotokopi yoluyla veya başka herhangi bir şekilde çoğaltılamaz. Eserin bazı bölümleri veya paragrafları, sadece araştuma veya özel çalışmalar amacıyla, yazarın adı ve İTO belirtilmek suretiyle kullanılabilir. ISBN 978-9944-60-236-5 İTO ÇAĞRI MERKEZİ Tel : (212) 444 O 486 İTO yayınları için ayrıntılı bilgi Bilgi ve Doküman Yönetimi Şubesi Dokümantasyon Servisi'nden alınabilir. Tel : (212) 455 63 29 Faks : (212) 512 06 41 E-posta : ito.yayin@ito.org.tr İnternet: www.ito.org.tr Odamız yayınlarına tam metin ve ücretsiz olarak internetten ulaşabilirsiniz. YAYINA HAZIRLIK, BASKI, CİLT Elma Bilgisayar Basım ve Ambalaj San.Tic. Paz. Ltd. Şti. İkitelli Organize Sanayi Bölgesi Keresteciler Sitesi 14. Blok No: 1-9 Küçükçekmece-İSTANBUL Tel: 0212.670 05 25 Faks: 212.670 05 24 e-mail:elmabasim@elmabasim.com
ÖNSÖZ Dünyada en hızlı gelişen ve büyüyen sektörlerin başında yer almakta olan turizm sektörü, bugün dünya gayri safı hasılasının önemli bölümünü oluşturan bir sektör konumundadır. Tüm dünyadaki ekonomik duraklamaya karşın büyümesini devam ettirmekte olan bu dinamik sektör, diğer sektörlerin de motor gücü olarak işlev görmektedir. Turizm milli gelire olan katkısı yanında, sağladığı döviz geliri ile ödemeler dengesi açığının kapanmasında da önemli rol oynamaktadır. Geniş kitlelere iş imkanı sağlamasının bir sonucu olarak istihdamın en yoğun olduğu sektörlerden biri olma avantajına sahip olan turizm sektörü, aynı zamanda ülke için etkin bir pazarlama ve reklam aracı olma özelliğini de sürdürmektedir. Özetle bugünkü ekonomik ortamda kısa sürede harekete geçirilebilecek en büyük döviz getiri kaynağı ve en önemli büyüme potansiyeline sahip olan turizm sektörü Türkiye ekonomisi ve ödemeler dengesi içinde önemli bir yere sahiptir. Türkiye dünyanın pek az ülkesinde bulunan zengin ve tarih boyunca daima etkin rol oynamış coğrafyası, çoğu henüz keşfedilmemiş doğal potansiyeli ve çeşitli medeniyetlere ev sahipliği yapmış olması nedeniyle turizm alanında yüksek bir kalkınma potansiyeline sahiptir. Dünya'nın en çok turist çeken 8. ülkesi konumuna gelmiş olmasına rağmen Türkiye'nin turizm potansiyelinin henüz yeterli ölçüde değerlendirilebildiğini söylemek mümkün değildir. Turizmin deniz, güneş, kum üçlemesinden kurtanhnası kongre, kültür, tarih, din, kış imkanlarının ortaya konulması gereklidir. Önemli ve çok boyutlu turizm imkanlarına sahip olan ülkemizin seçenekleri günlük sorunlar içine hapsedilmemelidir. Dahili ve harici gelişmeler daha geniş ve ileri görüşlü perspektifler içinde ele almmahdır. Bu kapsamda hazırlanan kitapta, turizm sektörünün ekonomik alandaki katkıları ele alınmış olup, potansiyeli değerlendirilmiş ve ülke karşılaştırmaları ile çeşitu öneriler sunulmaktadır. "Türkiye'de Turizm Ekonomisi" isimh çalışmanın üyelerimize ve tüm ilgililere faydalı olmasmı diler, çalışmayı gerçekleştiren Yard. Doç. Dr. Nagihan Oktayer, Yard. Doç. Dr. Nazan Susam ve Dr. Murat Çak'a teşekkür ederim. Dr. Cengiz Ersun Genel Sekreter
İÇİNDEKİLER Önsöz 3 Tablolar 8 Giriş 11 1. BÖLÜM: TURİZM EKONOMİSİ: TEORİK ÇERÇEVE 1.1.Ekonomi ve Turizm 13 1.2. Turizm Sektöründe Arz 14 1.2.1. Turizm Arzı Kavramı 14 1.2.2.Turizm Arzının Özellikleri 14 1.2.3.Turizm Arzını Etkileyen Faktörler 15 1.2.3.1. Kültürel ve Tarihsel Faktörler 15 1.2.3.2. Coğrafi Çekicilik ve İklim Faktörü 15 1.2.3.3. Altyapı ve Üstyapı Olanakları 16 1.3.Turizm Sektöründe Talep 16 1.3.1. Turizm Talebi Kavramı 16 1.3.2. Turizm Talebinin Özellikleri 17 1.3.3. Turizm Talebini Etkileyen Faktörler 18 1.3.3.1. Ekonomik Faktörler 18 1.3.3.2. Sosyal Faktörler 20 1.3.3.3. Politik Faktörler 22 1.3.3.4. Psikolojik Faktörler 22 1.4. Turizm Sektöründe Tüketici Davranışları 24 1.5. Turizm Sektörünün Ekonomi İçerisindeki Yeri Ve Önemi 26 1.5.1. Turizm ve Kalkınma İlişkisi 26 1.5.2. Turizm ve İstihdam 27 1.5.3. Turizm ve Milli Gelir 28 1.5.4. Turizm ve Ödemeler Dengesi 28 1.5.5. Turizm ve Ekonomik Yapı 29 1.5.6. Turizm ve Sosyal Yapı 29 1.6. Küreselleşme ve Turizm 30 1.7. Turizmin Ekonomik Etkilerinin Ölçülmesi 31 1.8.Sürdürülebilir Kalkınma Ve Turizm 33
2. BÖLÜM: TÜRKİYE'DE TURİZM EKONOMİSİ 2.1.Dünya'da ve Türkiye'de Turizm Sektörünün Yeri 35 2.2. Türkiye'de Turizmin Tarihsel Gelişimi 39 2.2.1. Planlı Dönem Öncesinde Türkiye'de Turizm Politikaları (1923-1962) 41 2.2.2 Türkiye'de Planlı Dönemde İzlenen Turizm Politikaları 44 2.3. Türkiye'de Turizm Yatırımları ve Gelişme Süreci 48 2.4. Türkiye'de Turizm Sektörüne Sağlanan Yatırım Teşvikleri 54 2.5. Türkiye'de Turizm Sektörüne Sağlanan Devlet Yardımları 60 2.5.1. 1985-1991 Yıllan Arasındaki Kaynak Kullanımım Destekleme Primli Dönem 61 2.5.2. 1991-1992 Yıllan Arasmdaki Kaynak Kullanımım Destekleme Fonu Kaynaklı Kredi Dönemi 62 2.5.3. 1992-1994 Yıllan Arasındaki Fon Kaynaklı Kredi Dönemi 63 2.5.4. 1994-2005 Dönemi 63 2.6. Avrupa Birliği Ülkelerinde Turizm Teşvik Uygulamaları 66 2.7. Türkiye'nin Turizm Gelirleri 68 2.7.1. Turizm Gelirlerinin Ulusal Gelir İçindeki Payı 68 2.7.2. Turizm Gelirlerinin İhracat Gelirleri İçindeki Payı 70 2.8. Türkiye'nin Turizm Giderleri 73 3. BÖLÜM: TURİZMİN EKONOMİK ETKİLERİ 3.1. Turizm Sektörünün Türkiye Ekonomisi Üzerindeki Olumlu Etkileri 77 3.1.1. Turizmin Ödemeler Dengesi Üzerindeki Etkisi 78 3.1.1.1. Ödemeler Dengesi İçerisinde Turizm Gelirleri ve Turizm Giderleri 78 3.1.1.2. Dış Ticaretteki Gelişmeler ve Turizm Gelir ve Giderlerinin Ödemeler Dengesi Üzerindeki Etkisi 81 3.1.2. Turizmin İstihdam Üzerindeki Etkisi 89 3.1.2.1. Turizm Sektöründe Eğitim Kalitesinin ve İstihdamın Arttırılmasına Yönelik Yapılan Çalışmalar 96 3.1.3. Turizm Sektörünün Gelir Yaratıcı Etkisi 101 3.1.4. Turizm Sektörünün Diğer Sektörlere Etkisi 104 3.1.4.1.Turizmin Tarım Sektörüne Etkisi 107
3.1.4.2. Turizmin Sanayi Sektörüne Etkisi 108 3.1.4.3. Turizmin Hizmet Sektörüne Etkisi 109 3.1.5. Turizm Sektörünün Bölgelerarası Dengeli Kalkmmaya Etkisi 110 3.1.6. Turizm Sektörünün Altyapı ve Üst Yapı Yatırımlarına Etkisi. 114 3.1.6.1 Altyapı Yatırımları ve Turizm Sektörüne Etkisi 114 3.1.6.2. Üstyapı Yatırımları ve Turizm Sektörüne Etkisi 118 3.2. Turizm Sektörünün Türkiye Ekonomisi Üzerindeki Olumsuz Etkileri 123 3.2.1.Fırsat Maliyeti 123 3.2.2.Turizme Aşırı Bağımlılık 124 3.2.3.Enflasyonist Baskı 124 3.2.4. Mevsimsel Dalgalanma 126 3.2.5. Dış Alım Eğilimindeki Artış 127 3.3. Turizm Sektörünün Ekonomik Faaliyet Alanını Etkileyen Diğer Faktörler 127 3.3.1. Turizm Çeşitliliği 129 3.3.1.1. Deniz ve Yat Turizmi 129 3.3.1.2. Kültürel Turizm 132 3.3.1.3. Doğa Turizmi 135 3.3.1.4. Kış Turizmi 141 3.3.1.5. Sağlık ve Termal Turizmi 143 3.3.2. Turizm ve Çevre 146 3.3.3. Turizm ve Terör 147 3.3.4. Yabancı ve Yerli Turist Profilindeki Değişmeler 149 4. BÖLÜM: TURİZMİN EKONOMİK BÜYÜME ÜZERİNDEKİ ETKİLERİNE İLİŞKİN AMPİRİK BİR DEĞERLENDİRME VE GÖRÜŞLER 4.1. Ampirik Analiz 155 4.1.1. Veri 155 4.1.2. Metodoloji.156 4.1.3. Ampirik Test sonuçlan ve Değerlendirilmesi 158 4.2. Sektörde Hizmet Verenlerin Değerlendirme ve Önerileri 161 SONUÇ VE ÖNERİLER 167
TABLOLAR Tablo 2.1. En Fazla Turist Alan Bölgeler Sıralaması 37 Tablo 2.2. En Fazla Turist Alan Ülkeler Sıralaması 37 Tablo 2.3. Uluslararası Turizm Gelirleri Sıralaması 38 Tablo 2.4. Sektörler İtibariyle Sabit Sermaye Yatırımları 51 Tablo 2.5. Özel Kesim ve Kamu Kesimi Tarafından Turizm Alanında Gerçekleştirilen Sabit Sermaye Yatırımları 53 Tablo 2.6. Teşvik Araçlarının Çeşitleri 55 Tablo 2.7. Türkiye'de Turizm Sektörüne Sağlanan Teşvikler 59 Tablo 2.8. Teşvik Alan Turizm Yatırımları (2005-2007) 65 Tablo 2.9. Yatırım Teşviklerinin Sektörel Dağılımı (Yüzde) 66 Tablo 2.10. Turizm Gelirlerinin Ulusal Gelir İçindeki Payı 69 Tablo 2.11. Turizm Gelirlerinin İhracat Gelirleri İçindeki Payı 71 Tablo 2.12. Turizm Gelirlerinin Dış Ticaret Açıklarını Karşılama Oram 72 Tablo 2.13. Turizm Giderlerinin İthalat Giderleri İçindeki Payı 74 Tablo 3.1. Ödemeler Dengesi Bilançosu (Milyon Dolar) 85 Tablo 3.2. Türkiye'de Sektörler ve Alt Sektörler İtibariyle İstihdamın Dağılımı ( Bin Kişi) 90 Tablo 3.3. Dünyada Turizm Sektöründe Yaratılacak İstihdam Beklentisi ve Toplam İstihdama Oranı (2007) 91 Tablo 3.4. Türkiye'de Hizmet Faaliyetinde Bulunan Otel ve Lokantalara İlişkin İstihdam ve Yaratılan Katma Değer ( KDV Dahil- YTL) 92 Tablo 3.5. 2006-2007 Öğretim Yıh Okul, Öğrenci ve Öğretmen Sayıları 98 Tablo 3.6. Eğitim Birimlerine Göre Öğrenci ve Öğretim Elemanı Sayısı 99 Tablo 3.7. Türkiye'deki Üniversitelerde Yer Alan Turizm ve Otelcilik Fakülte ve Yüksek Okullarının Öğrenci Sayıları 99 Tablo 3.8. Turizm Sektöründe Yapılan Harcamalardan Yararlanan Diğer Sektör ve İş Kolları 106 Tablo 3.9.Türkiye Özel Sektör Hava İşletmecilerine Ait Veriler 116 Tablo. 3.10. 2006 Yıl Sonu itibariyla THY Toplam Kapasite 117 Tablo. 3.11. Turizm İşletme ve Yatırım BelgeU Tesisler 120 Tablo 3.12. Turizm İşletme Belgeh Tesisler (2005) 121
Tablo 3.13. Geliş Nedenine Göre Yabancı Ziyaretçilerin Dağılımı...128 Tablo.3.14. Belgeli Yat İşletmeleri 130 Tablo.3.15.Türkiyede Kış Turizmine Yönelik Merkezler ve Yatak Kapasiteleri 142 Tablo 3.16. Türkiye'de Termal Turizm İşletme Belgeli Tesisler 145 Tablo 3.17. Turizm Pazarlarımızın Bölgesel Bazda Paylarmdaki Gelişmeler 149 Tablo 3.18. Türkiye'ye Gelen Turistlerin Ülkelere Göre Dağılımı 150 Tablo 3.19. Türkiye'ye Gelen Turistlerin Başlıca Turistik Merkezlere Göre Dağılımı 151 Tablo 3.20. Yabancı ve Vatandaş Ziyaretçilerin Gelir Düzeyine Göre Dağılımı, 2007 152 Tablo 3.21. Yabancı ve Vatandaş Ziyaretçilerin Eğitim Durumuna Göre Dağılımı, 2007 152 Tablo 3.22. Yabancı ve Vatandaş Ziyaretçilerin Mesleki Durumuna Göre Dağılımı, 2007. 153
GİRİŞ Özellikle 1980'lerden bu yana ekonominin yükselen sektörleri arasmda yer alan turizm, gerek politika yapıcılarm, gerek iktisatçılarm ve gerekse sosyologlarm ilgi odağı haline gelmiştir. Dünyada hızla gelişen ve "bacasız sanayi" olarak da adlandırılan bu sektör ülke ekonomilerinin karşılaştığı darboğazların aşılmasında önemli bir çıkış yolu olarak kabul edilmektedir. Kamu gelirlerine olan katkısı, istihdam yaratılması hususundaki pozitif etkileri, altyapı yatırımlarmı tetikleyici özelliği, bölgesel kalkınmadaki rolü ve bunun gibi bir çok müspet niteliği bünyesinde bulunduran turizm sektörü, Türkiye ekonomisi içinde önemli bir yere sahiptir. Ancak, klasik turizm anlayışmdaki doymuşluğun yanı sıra kimi bölgelerimizde güvenlik problemlerinin mevcut olması, çeşitli doğa sporlarmm yapılabileceği alanlara hemen hemen hiç yatırımın yapılmamış olması, uluslararası alanda ilgi çeken bazı organizasyonların ülkemize çekilememesi ve bunun gibi bir çok faktörün olumsuz etkileri, ülkemizdeki turizm faaliyetlerinin, potansiyelimizin oldukça altında gerçekleşmesine neden olmaktadır. Türkiye ekonomisinde turizm sektörünün ekonomik açıdan geliştirilmesi ve turizm gelirlerinin arttırılması hem milli gelir üzerinde hem de diğer ekonomik değişkenler üzerinde olumlu etkiler yaratacaktır. Ayrıca son yıllarda ülkemizin başlıca iktisadi somnlarmdan biri haline gelen yüksek cari işlemler açığı probleminin çözümüne, turizm potansiyelinin değerlendirilmesi sonucunda elde edilecek döviz gelirleri ile katkı sağlanması beklenmektedir. Turizm sektörünün ekonomik alandaki katkılarının ortaya konulduğu, sektörün potansiyelinin değerlendirildiği ve ülke karşılaştırmaları ile çeşitli önerilerin yer aldığı çalışmanm, ilgililere yararlı olacağını umar, çahşmamıza yaptıkları katkılar nedeni ile TÜRSAB ARGE departmanından Cengiz Yücel'e, SETUR seyahat acentası pazarlama ve satış koordinatörü Gökhan Dedeoğlu'na ve böyle bir çahşmayı desteklediği için İstanbul Ticaret Odası'na teşekkür ederiz.
BİRİNCİ BÖLÜM* l.turizm EKONOMİSİ: TEORİK ÇERÇEVE 1.1. EKONOMİ VE TURİZM Turizm, dinlenmek, eğlenmek, görmek ve tanımak gibi amaçlarla yapılan geziler ve bir ülkeye veya bir bölgeye turist çekmek için alman iktisadi, kültürel, teknik önlemlerin, yapılan çalışmaların tümüdür. Turistik gezi, insanların sadece bir yerden bir yere gitmesi değil kültürel, iktisadi ve toplumsal olarak da iletişim içinde olmalarıdır. Turizm sayesinde insanlar hem diğer ülkelerin güzelliklerini görmüş bilgi edinmiş olurlar hem de gittikleri ülkeye gördükleri yerler karşılığmda para kazandırırlar. Yani turizm ziyaret edilen ülkenin ekonomisine de katkı sağlar. Turizm özellikle günümüzde bir çok ülkenin ekonomik bir enstrümanı haline gelmiştir. Son otuz yıl içerisinde gelişmekte olan ülkelerin, gelişmiş sanayi devletleriyle boy ölçüşecek nitelikte, hatta bazılarından daha fazla büyüme oranlarına ulaşması, turizm sektöründeki ilerleme ile gerçekleştirilmiştir. Böylece gelişmekte olan ülkeler turizmi sürdürülebilir bir ekonomik kalkınma stratejisinin ortasına yerleştirmişlerdir. Özellikle, gelişmekte olan ülkelerin bir çoğunda yaşanan teknoloji eksikhği, emek yoğun bir sektör olan turizm ile kalkınmayı bu ülkeler için bir çok açıdan cazip hale getirmiştir. Bu sayede, başta ödemeler dengesi üzerindeki pozitif etkileri olmak üzere, turizmin gelir yaratma, istihdam, büyüme ve diğer bölgesel ekonomik etkileri, gelişmekte olan ülkelerin kalkınmalarının finansmanında önemli bir yer edinmesine vesile olmuştur(lee and Chang; 2008). Turizmin giderek büyüyen bir sektör olması, dünya içerisinde yaratılan gayri safı yurt içi hasılanın % 10,16'sının bu sektörde oluşturulması ve 385 milyon işin bu sayede meydana getirilmesi daha fazla ülkenin turizmin ekonomik anlamda önemli bir unsur olarak algılanmasını sağlamıştır (Sharpley; 2002: 83). Hükümetler de yeni iş alanları oluşturma " Bu bölüm Dr. Murat Çak tarafından hazırlanmıştın
ve gelir yaratma özelliklerinden dolayı turizm sektörüne geniş destekler verme eğilimi içerisine girmişlerdir (Singh; 2003: 40). Sonuç olarak turizm talebinin her geçen gün hızla artması, turizmin döviz darboğazı sorunlarma çözüm getirebilme özelliği, turizm endüstrisinin gehşme maliyetlerinin düşük olması, turizmin ekonomik kısıtlamalardan, tarife ve kotalardan daha az etkilenmesi, gehşmekte olan ülkelerin bu sektöre ağırlık vermelerine neden olmuştur. 1.2. TURİZM SEKTÖRÜNDE ARZ 1.2.1. TURİZM ARZI KAVRAMI Farklı pek çok tanımı olmakla birlikte turizm arzı, ekonomik olarak, belirli şartlar altında beliru bir fiyatla bir ülkenin veya bölgenin turistlere satmaya ya da turistlerin faydalanmasma sunmaya hazır olduğu turistik zenginliklerin bütünü şeklinde tanımlanabilir (ESÎAD,1994,s.52). Diğer bir tanıma göre turizm arzı, turistik tüketimde yer alan ve turizm talebinin gereksinimlerini karşılamak için gerekh mal ve hizmetlerin tedarik edilmesini içeren üretime dayalı işletmelerin tümüdür (UNEP). Farklı bir tanıma göre ise turizm arzı, belirli şartlar altmda belirli bir fiyatla bir ülkenin veya bölgenin turistlerin faydalanmasına sunmaya hazır olduğu turistik zenginliklerin bütünüdür (Acuner: 2006; 14). Turizm arzma yönelik olarak yapılan bu üç tanım piyasa, fiyat ve ürün olmak üzere üç kavramı da beraberinde getirmektedir. 1.2.2.TURİZM ARZININ ÖZELLİKLERİ Yukarıdaki tanımlar ışığmda turizm arzmm başlıca özellikleri şu şekilde sıralanabilir (Olalı, Timur; 1988;135): Turizm sektöründe arzın oluşturuhnası büyük yatırımlar gerektirmektedir, Turizm arzı, diğer turistik bölgelerdeki fiyatlarm etkisi, tüketici eğilimleri ve gereksinimlerindeki farklılıklar gibi, dış faktörlerin etkisi ile sunulan mal ve hizmetler açısmdan da farkhiıklar göstermektedir, Turizm sektöründe üretilen mal ve hizmetlerin ya da kazanılan deneyimlerin stok edilmesi mümkün olmadığından turizm arzını oluşturan mal ve hizmetlerin üretildiği anda tüketilmesi zorunluluğu söz konusudur.
Turizm arzmm temel özelliği, emek-yoğun üretime dayalı olmasıdır, Turizm arzı kısa dönemde inelastik bir özelliğe sahiptir ve turizm arzını kısa dönemde arttırmak mümkün ohnayabilir, Bir tüketici turizm faaliyetlerinden tam olarak yararlanabiknek için üretim yerine gitmek zorundadır, Turizm arzı çok değişik alanları ilgilendiren bir özelliğe sahiptir. Bir bölgedeki fiziksel, doğal, kültürel ve insani değerler bu bölgeyi ziyaret eden turistin zihninde bir bütün olarak kalmakta ve turistin tatil deneyiminin oluşmasına bir bütün olarak katkıda bulunmaktadır. 1.2.3.TURİZM ARZINI ETKİLEYEN FAKTÖRLER Bir ülkedeki turistik arz kapasitesinin nicelik ve nitelik olarak durumu, turizmi teşvik eden başlıca unsurdur. Bir ülkedeki turizm arzı kültürel, tarihsel, iklim, eğlence olanakları gibi unsurların kompozisyonu tarafından belirlenmektedir. 1.2.3.1. KÜLTÜREL VE TARİHSEL FAKTÖRLER Bir çok farkh çalışmada turizm arzmı belirleyen sosyal unsurlar olarak da nitelendirilen kültürel ve tarihsel faktörler, her ülkenin tarihi ve kültürel zenginlikleri ile yakmdan ilgilidir. Bunların yanı sıra, bir ülkenin ya da bölgenin arkeolojik ve sanatsal zenginlikleri de bu başlık altında değerlendirilebilir. Özellikle eski uygarlıklara ait tarihi kalıntılar birçok insanın ilgisini çekmekte ve bu konuda önemli bir çekim merkezi oluşturmaktadır. Günümüzde bu tip unsurlara sahip olan ülke ve bölgelere önemli kültürel turlar düzenlenmektedir. Bu özelliklere sahip ohnayan ülkeler ise, diğer ülkelerle turizm konusunda rekabet edebilmek için yapay kültürel zenginlikler yaratarak turistik çekim merkezi olma yolunu seçmektedir. Amerika Birleşik Devletleri'nde geçmişi en fazla 200 yıl geriye gidebilen yerlerde yaratılan farklı sunuş tarzları bunlara örnek olarak gösterilebilir. 1.2.3.2. COĞRAFİ ÇEKİCİLİK VE İKLİM FAKTÖRÜ Coğrafi çekicilik ve iklim faktörü o ülkenin doğal güzellikleri içerisinde değerlendirilebilecek unsurlardır. İnsanların herhangi bir katkısı ve emeği obuadan doğal olarak meydana gehniş olan zenginliklerdir. Dolayısıyla turistler için çekim faktörü oluşturan fiziksel faktörlerden başhcaları bir ülkenin ya da bölgenin doğal coğrafi güzellikleri ve o
bölgenin iklimidir (Zengin; 2001: 51). Gidilecek yerdeki iklim koşuuarmm turist gönderen ülkedeki iklimsel koşullara benzer ya da farklı olması önemli bir unsurdur. Turist gönderen ve turist çeken ülke iklimleri arasında var olan iklimsel benzerlikler tatil zamanmm planlanması hususunda kolaylıklar sağlayabilirken, kimi zaman farklı iklimler de çekim ortamı yaratabilmektedir. Örneğin, kuzey yarımkürede bulunan bir ülkede kış mevsimi yaşanırken, tatilini sıcak bir bölgede değerlendirmek isteyen turistler için ülkenin güney yarımkürede bulunması bir tercih nedeni olabilmektedir. Kitlelerin genel tercihlerine uyan iklim özelliklerine sahip bölgeler, başka bir deyişle güneşlilik süresinin uzun, ısının düzenli, yağışın ve havasmdaki nemlilik oranının az olduğu yöreler, turist akmlarından olumlu yönde etkilenmektedir (Içöz;2005:47). Bir bölgenin manzarası, doğal yapısı, bitki örtüsü, v.b. unsurları da bu başlık altında incelenebilecek diğer coğrafi çekim faktörleri arasmda sayılabilir. 1.2.3.3. ALTYAPI VE ÜSTYAPI OLANAKLARI Altyapı hizmetleri ile, gidilmek istenen ülke ya da bölgedeki ulaşım ağı ve hizmetlerinin gelişmiş, ulaşım araçlarının güvenli, konforlu ve sayıca yeterh, konaklama ve yeme-içme tesislerinin ise kaliteli ve hijyenik koşullara sahip obuaları anlatılmak istenmektedir. Üst yapı olanakları ise dar ve geniş manada iki şekilde tanımlanmaktadır. Dar manada üst yapı denildiğinde genellikle turistik tesisler akla gelmekte ve turistlerin barınma, beslenme ve eğlenme gibi ihtiyaçlarının karşılanması ön plana çıkmaktadır. Su problemi, sinek, bulaşıcı hastalıklar gibi sorunlarm oknaması, herhangi bir sağlık sorununda sigorta sistemlerinin işlemesi, güvenlik sorununun olmaması, turist gönderen ve kabul eden iki ülke arasında herhangi bir şekilde kanunlar çerçevesinde çatışmaya yol açacak ayrılıkların bulunmaması veya söz konusu problemlerin varlığı halinde turist gönderen ülkenin kanunlarının da geçerliliğinin kabul edilmesi gibi özel unsurlar ise geniş manada üstyapı hizmetleri arasında yer almaktadır. 1.3.TURÎZM SEKTÖRÜNDE TALEP 1.3.1. TURİZM TALEBİ KAVRAMI Turizm talebini, temel olarak bireyin harcanabilir geliri ile bireyin diğer mal ve hizmetler karşısında turizme olan tercihi belirler, diyebiliriz. Kişiler harcanabilir gelirinin tamamını turizm hizmeti için harcayabilirken, öte yandan sözkonusu bütçeyi ihtiyaç duyduğu diğer mal ve hizmetlere sahip olmak için de kullanabilir. Böylece birey kendi bütçe doğrusunu
aşmamak suretiyle gerek turizm hizmetinden gerekse arzulamış olduğu diğer mal ve hizmet bileşimlerinden yararlanabilir (Sinclair; 1997:19). Turizm talebi kavramma yönelik olarak geliştirilmiş başka bir tanımda turizm talebi, seyahat etme isteğinde bulunan ve bu isteği karşılamaya yeterh gelire sahip olan insanların sayısı olarak verilmekte ve turizm talebi ülke içi ve ülke dışı olmak üzere ikiye ayrılmaktadır (Turanlı, Güneren;2), Turizm talebi iki biçimde olabilmektedir. Bunlar (Yarcan; 1994:24); Seyahat hizmetlerini talep eden, bu hizmetleri kullanıp çekim merkezlerine giden kişilerden oluşan gerçek talep, Seyahat etme ve turizm hizmetlerini kullanma güdülerine sahip olan ancak geçici veya parasal nedenlerle fiili olarak talebi gerçekleştiremeyenlerden oluşan potansiyel talep. 1.3.2. TURİZM TALEBİNİN ÖZELLİKLERİ Turizm talebi, ekonomideki diğer mal ve hizmetlere yönelik talebe göre bazı farklılıklar ve değişik özelikler gösterir. Bu özellikleri aşağıdaki şekilde sıralamak mümkündür (01ah;1988:196): Turizm talebi bağımsız bir talep niteliğindedir yani kişiden kişiye değişir. İnsanları seyahat etmeye sevk eden çeşitli nedenler vardır ve her insanın turizm talebi farklı hedeflere dönük olabilir. Bu nedenler, insanların atmosfer değiştirme isteği ve kişisel bir takım etkiler altında kalmasının bir sonucudur. Turizm talebi çok yönlü özellikler taşır. Fiziksel bir rahatlığa, psikolojik bir mutluluğa ulaşmak için seyahat eden insanlarla, ticari amaçlarla seyahat eden insanlar arasında bir farklılık olduğu gibi; konaklama yerinde gıda, eğlence, konut, diğer mal ve hizmetler gibi değişik ihtiyaçların baskısına ve yoğunluğuna göre harcamaların serbestçe dağıtılması olanağı vardır. Turizm talebi kişisel harcanabilir gelirlerin kullanılması ile ilgilidir. Diğer bir deyişle, turizm talebi kişilerin gelirine bağılıdır ve talebin gelir esnekliği oldukça yüksektir. Turizm talebi ekonomideki lüks ve kültürel nitelikteki diğer mal ve hizmetlerle rekabet halindedir. İkame olanakları, turizm alanında başka alanlarda ve çok sayıda olduğu için, turistik mal ve hizmetlerin yerini kolaylıkla, özellikle lüks nitelikteki mal ve hizmetler alabilir.
Turizm talebinin ikame olanaklarmm fazla olması, turistik tüketimdeki tercihlere ekonomik, sosyal, politik ve mali nitelikteki faktörlerin etkisinin oldukça fazla olmasma yol açar ve talebin aşırı esnek olmasmı sağlar. Turistik tüketime konu olan mal ve hizmetler arasmda da aşırı bir rekabet vardır. Bu rekabet kişisel tercihlere bağlı olarak ortaya çıkar. Turizm talebi mevsimsel bir özellik taşır ve turizm talebini yılın değişik mevsimlerine dağıtmak oldukça zordur. Bu, yeni ve değişik türde turizm yatırımlarını gerektirir. 1.3.3. TURİZM TALEBİNİ ETKİLEYEN FAKTÖRLER Seyahat etme isteğinde bulunan ve bu isteğini gerçekleştirebilecek kadar gelire sahip olan insanlarm talepleri olarak tanımlanabilen turizm talebi üzerinde etkili olan faktörler ekonomik, sosyal, politik ve psikolojik faktörler olmak üzere dört ana başlık altmda incelenebilir (İçöz, Kozak; 2005:96-130). L3.3,l. EKONOMİK FAKTÖRLER Turizm talebini etkileyen en önemli ekonomik faktörler, turistik mal ve hizmet fiyatları, kişilerin harcanabilir gelir düzeyleri, seyahat edilen yerin mesafesi ile alt ve üstyapmm durumlarıdır. İ-) Turistik Mal ve Hizmetlerin Fiyatları Turistik mal ve hizmetlerin fiyatları, seyahat, barmma ve gidilecek yerde yapılması planlanan aktivitelerin fiyatları olmak üzere üç ana kategoriyi oluşturmaktadır (Ryan; 2003:38). Uluslararası turizm gözönüne almdığmda gidilecek ülkedeki fiyat düzeyi, döviz kurları, ulaştırma maliyetleri ve barınma fiyatları ön plana çıkmaktadır. Bu kriterler neticesinde, ilgili ülkeye gidilip gidilmeyeceği, gidilecek ise tatil süresinin ne kadar tutulacağı ve gidilmeyecek ise alternatif ülkenin neresi olacağı konusundaki nihai kararlar verilmiş olur. ii-)harcanabilir Gelir Seviyesi Ekonomik teoride olduğu gibi, kişinin harcanabilir gelir seviyesi arttıkça o kişinin talep ettiği mal ve hizmetlerin seviyesi de artmaktadır. Bu alanda yapılan bir çok ampirik çalışma göstermiştir ki özellikle gelişmiş ülkelerde kişi basma düşen milli gelir arttıkça turizm talebi gelir artışmdan daha fazla bir oranda artmaktadır (Cooper v.d., 1993).
Turizm talebinin gelir esnekliği konusunda yapılmış olan çok sayıdaki uygulamalı araştırmada da genel olarak turizm talebinin gelir elastikiyetinin nispeten jâiksek olduğu gözlenmektedir. Bunun başlıca nedeni olarak ise, sınırlı bir zaman aralığında tatil yapan fakat gelirleri artan turistlerin daha yüksek kalitedeki yüksek fiyatlı mal ve hizmetleri talep etmeleri gösterilmiştir. Turizm talebinin gelir ile ilgili diğer bir bağlantısı da, turizm talebinin aile bütçelerinin bir fonksiyonu olmasıdır. Aileler bütçelerinden ayırabildikleri pay oranmda turistik mal ve hizmetleri talep edebilmektedirler. Her aile harcamalarını öncelikle daha zaruri ve öncelikli gördüğü mal ve hizmetler üzerine yapar ve eğer bu tür harcamaların dışında aile bütçesinde boş zamanlarm değerlendirilmesi için bir meblağ kalırsa, ilgih aile turizm hizmeti satın almaya yönelebilir. Örneğin, bir ailenin bütçesinde mutfak masrafları, kredi ile satın almış olduğu konuta ait geri ödemeler, okul taksitleri gibi harcama kalemleri mevcutsa, aile öncelikle bu kalemlere ait harcamalara ödeme yapacak ve daha sonra eğer aile bütçesinde boş zamanları değerlendirmek için bir tutar artarsa, turizm hizmeti satın alma yönünde bir eğilim gösterebilecektir. iii-)uzaklık Uzaklık, turizm talebi açısından caydırıcı etki yapan önemli bir faktördür. Bir ülkenin diğer ülkelere olan uzaklığı ve ulaşım olanakları, aynı zamanda ekonomik bir faktör olarak da turizm talebini etkilemektedir. Uzaklığın talep üzerinde çift yönlü etkisi vardır; birincisi, seyahat mesafesi arttıkça seyahatin süresi de artacağmdan bu mesafe ek olarak bir fedakârlık gerektirecek ve konaklama süresinin azalmasına neden olacaktır. Ayrıca uzun mesafelere yapılan yolculuklar daha yorucu ohnaktadır. Uzaklığın talep üzerindeki ikinci etkisi ise, insanların zamanı yeterh olsa da daha uzak bölgelere ve ülkelere seyahat etmek maliyet açısından daha büyük giderlere katlanmayı gerektirme sidir. İV') Turizm Sektörünün Alt ve Üstyapısının Fiyat Profili Bir turistik bölgedeki turistik alt ve üstyapmm durumu, turist kabul olanakları ve turistlere sunulan mal ve hizmetlerin fiyat/kalite kombinasyonu da talep üzerinde etkili bir faktördür. Turist kabul eden bölgenin turistik hizmetlerinin kalitesinin yüksekliği yanında fiyatlarının uygunluğu da ekonomik açıdan o bölgeye yönelik turizm talebini arttırma yönünde rol oynayacaktır.
Turizm talebinde etkili olan başlıca ekonomik faktörleri özetlemek ve bunlara bazı ikincil unsurlar ilave etmek gerekirse, ailenin harcanabilir gelir seviyesinin, turist gönderen ülkede aile gelirini etkileyen vergi sisteminin yapısının, turizm dışmdaki mal ve hizmetlerin fiyatlarının, ülkedeki faiz oranlarının, turist gönderen ve turiste ev sahipliği yapan ülkelerdeki enflasyon ve döviz kuru seviyesinin, seyahat maliyetlerinin, ekonomik krizler v.b. unsurların turizm talebini belirleyen ana ve tali ekonomik faktörler olduğunu söyleyebiliriz (Ryan;2003:39). 1.3.3.2. SOSYAL FAKTÖRLER Ekonomik faktörlerin yanı sıra turizm talebinde rol oynayan; insanların kendilerine ayıracakları zaman yapısında meydana gelen değişimler, ücretli yıllık izinlerin varlığı, haftalık çalışma saatlerinde meydana gelen değişmeler, haftasonu tatilleri, nüfusun yapısı, eğitim seviyesi gibi sosyal unsurlardan da bahsedilebilir. i-)nüfus Yapısı Nüfusun hem büyüklüğü hem de kompozisyonu turizm talebi üzerinde etkili bir unsurdur. Örneğin yapılan bazı ampirik çalışmalar en fazla seyahate çıkan insanların 25-65 yaş grubuna dahil olduklarını göstermiştir. Sözkonusu yaş grubunun ağırlıklı olduğu ülkelerde turistik mal ve hizmetlere olan talep daha fazla oknaktadır. Bireylerin en fazla gelir elde ettikleri bu dönemde, bütçelerinden seyahat ve tatile daha fazla pay ayırabildikleri bilinmektedir. Sözkonusu yaş aralığında bulunan insanlar arasında da bir klasifıkasyona gittiğimizde orta yaş grubunun iş, evlilik, çocuk sahibi olma ve bakımı gibi nedenlerle seyahat için daha az zaman ve para ayırmakta olduğunu belirtmemiz doğru olacaktır. Uluslararası düzeyde düşündüğümüzde hayata dair çeşitli maddi beklentilerin karşılanmış olması, sosyal güvenlik ile ilgih bir sıkmtısımn kalmaması, boş zamanın artması gibi nedenlerden dolayı emekh oknuş kesimin seyahat ve tatile dönük taleplerinin daha fazla olabileceğini de belirtmemiz gerekir. ii')meslek Tipi İnsanların sahip oldukları mesleğin hem gelir düzeyi hem de eğitim düzeyi ile bağlantılı olduğu hususunda çeşitli çalışmalar mevcuttur. Dolayısıyla yüksek gelir getiren bir mesleğe sahip olan kişinin hem eğitim durumunun hem de gelir durumunun iyi olabileceği beklentisi içinde olunabilir. Bu faktörlerin tamamı da seyahat ve tatil için harcama yapma tutumları üzerinde etkili unsurlardır. Bu açıdan bakıldığında işadamları ve
üst düzey yöneticilerin genellikle en fazla seyahat eden meslek gruplarmı oluşturması şaşırtıcı obnamaktadır. iii-)eğitim Seviyesi Bireyin eğitim düzeyi yükseldikçe değişik yerleri görme, değişik kültürleri tanıma ve öğrenme eğiliminin arttığı yönünde bulgular mevcuttur. ABD'de yapılan bir araştırmaya göre, hane reisinin lise diploması olmayan ailelerin yalnızca %50'si tatil harcaması yaparken, bu oran lise diploması olanlarda %65, üniversiteyi bitirmiş olanlarda %75 ve Hsansüstü dereceye sahip olanlarda %85'dir. Diğer taraftan, turizm alanmda eğitime sahip olmak da turizm talebini arttırmaktadır. Bu sayede bireysel gelişimin desteklenmesi, sektör hakkında ileri düzeyde bilgi sahibi olunması ve sektöre ilişkin pratik bilgilerin kazanılması sağlanabilmektedir (Riley; 2002:171). iv-)aile Durumu Aile yapısı, çok ya da az çocuku olma, ataerkil aile yapısına sahip olma gibi faktörler, bireylerin seyahat etme alışkanlıklarını etkilemektedir. Fazla sayıda çocuğu olan aileler, az sayıda çocuğu olan ailelere nazaran seyahat etme konusunda da isteksiz davranmaktadırlar. Eğer gidilen bölgelerde bebek ve küçük çocuklar için herhangi bir aktivite ya da hizmet sunulmuyorsa bu durumda aile az çocuk sahibi olsa bile önemli bir sorunla karşılaşmakta ve bu da bireylerin seyahat kararı alma süreçlerinde olumsuz bir etki yaratmaktadır. Öte yandan ataerkil aile yapısına sahip bir ailede çocuk belirh bir yaşa ve gelir düzeyine sahip olduğunda anne-babasma bakmakla yükümlü olmaktadır. Bu ise, aile bireylerinin gerek ekonomik gerekse boş zaman sorunları nedeniyle seyahatini olumsuz yönde etkilemektedir. V'JŞehir Hayatı Kent yaşamında ulaşım araçlarmm yoğunluğu, trafik sorunları, çahşma koşullarının ağırlığı insanları taşımayacakları kadar ağır bir )^kün altına itmiştir. Bu nedenle kentte yaşayan insanlar kent yaşamının gürültüsünden, yıpratıcılığmdan, yapay çevre ve yapılaşmasından uzaklaşarak dinlenmek ve özlem duyduğu bir yaşamın nimetlerinden mümkün olduğu kadar yararlanmak istemektedir. Bu nedenle şehirleşme oranı ile turizm talebi arasında doğru yönlü bir ilişki ortaya çıkmaktadır. Şehirlerde yaşayanların pek çoğu sanayi, ticaret gibi alanlarda çahşmaktadırlar. Sağlanan tatil hakkı ve sosyal güvenlik olanakları sonucu.