Ünite : 8 TEİZM, DEİZM, PANTEİZM, PANENTEİZM Prof. Dr. Metin YASA İLAHİYAT FAKÜLTESİ İLAHİYAT LİSANS TAMAMLAMA DİN FELSEFESİ Sevgili Öğrenciler! Bugünkü dersimizde, Tanrı-evren ilişkisine açıklama gerektiren dört temel doktrin üzerinde duracağız: Teizm, Deizm, Panteizm, Panenteizm. Şimdi sırasıyla bu doktrinleri tartışabiliriz. Anılan doktrinleri tartışmadan önce hemen şunu ifade edelim ki, Tanrı-evren ilişkisi çok eski zamanlardan beri tartışılmaktadır. Tanrı-evren ilişkisini düzenleyen kavramlar arasında aşkınlık ile içkinlik ayrı bir yer işgal eder. Dolayısıyla da Tanrıevren ilişkisini anlatmada beliren doktrinler, son tahlilde, tanrısal aşkınlık ile tanrısal içkinlik açılarından beslenirler. 1
Teizm-Teizmin Tarihsel Ardalanı Aralarında anlayış farklılıkları olmakla birlikte, teizmi savunan teist pek çok filozof ve teologtan söz edilebilir. Bu bağlamda, Sözgelimi, İlk çağ filozoflarından Platon, İslam düşünürlerinden Gazali, on yedinci yüzyıl filozoflarından R. Descartes ve çağdaş din felsefesinde R. Swinburne rahatlıkla anılabilir. Teizm-Teizmin Tarihsel Ardalanı Teizm, geçmişte olduğu gibi, günümüz teolog ve filozoflarınca da savunulmaktadır. Burada iki temel noktaya işaret etmek gerekir: i. Oldukça şaşırtıcı bir biçimde, günümüzde teizm ile panenteizmi aynı gören düşünceler ileri sürülür. ii. Dini ve felsefi bir doktrin olarak teizm, Tanrı nın var olmadığını öngören ateizmin karşısında yer alır. Teizmin Açılımı Teizm, Yunanca Tanrı anlamına gelen Theus kavramından türetilmiş dini ve felsefi bir doktrindir. Genelde, monoteizme paralel bir öz taşır. Bu doktrine göre, Tanrı nın içkin yönü, aşkın yönüne oranla, daha etkindir. Teizmin Açılımı Teizmin Tanrı anlayışına gelince: Teizmin Tanrı anlayış, öncesiz, sonrasız, bilinçli ve evreni bilen bir varlıktır. Teizmin öngördüğü Tanrı, evreni yaratan ve koruyan, evrendeki tüm varlıkları bir düzen içine sokan, varlıklara yaşamlarına uygun koşullar hazırlayan, yaratıklarıyla ilahi iyilik, hikmet ve adalet çerçevesinde ilgilenen zorunlu bir varlıktır. 2
Teizmin Kimi Temel Özellikleri: i. Tanrı, evren ve içindekilere sürekli müdahildir. Bu nedenle Tanrı, dinamik ve aktiftir. ii. Teizm, büyük ölçüde kutsal metinleri temel alan bir Tanrı algısını savunur. iii. Teizm, din ile doğrudan bağlantılı olan vahiy, mucize, nübüvvet ve ölüm ötesi hayatı varoluşsal değerler olarak sunar. Teizme Yönelik Eleştiriler i. Teizm ağırlıklı olarak içkinliğe önem verir. ii. Teizm, taşıdığı öz gereği, özgür istence özlenen ölçüde açıklama getirememektedir. iii. Teizm, Tanrı nın evreni yoktan yarattığını ileri sürer. Oysa, mantıksal açıdan, yoktan hiçbir şey meydana gelmez. Deizm-Deizmin Tarihsel Ardalanı Deizm, aralarında anlayış farklılıkları olmakla birlikte, İlk çağ filozoflarından Aristoteeles in, İslam düşünürlerinden Ebu Bekr er-razi nin, Yeniçağ ve sonrasında ise Voltaire, J. J. Ruusseau, J. Toland, M. Tingal ve T. Chubb gibi Batılı filozoflarca desteklenmiş ve savunulmuş bir doktrindir. Deizm, Latince Deus kavramından türetilmiş felsefi bir doktrindir. Deizmin türetildiği Deus, Tanrı ile yaratıkları arasında var olan her tür ilişkiyi yadsıma anlamına gelir. Bu doktrine göre, Tanrı nın aşkın yönü, içkin yönüne oranla, daha etkindir. 3
Daha açık konuşmak gerekirse, deizm, ya 1. evrenin yaratıcısı olan, fakat bir kez yarattıktan sonra ona bir daha müdahale etmeyen bir Tanrı nın var olduğuna inanmak ya da 2. varlığı akılla bilinen ve evrene müdahale etmeyen Tanrı anlayışı şeklinde anlaşılır. Açıkça görüleceği üzere her iki tanımda da ortak olarak beliren nokta, evrene müdahale etmeyen Tanrı söylemidir. Evrene yönelik tanrısal müdahalenin kesilmesi ve bu müdahalesizliğin ilkeleştirilmesi halinde, mucizenin, vahyin, nübüvvetin ve dinin inkarı kaçınılmaz bir hal alır. Deistleri böyle bir Tanrı nın varlığına ileten kimi nedenler üzerinde durulabilir: i. Evrenin işleyişine ilişkin kimi bilimsel veriler. ii. Akla ve rasyonel düşünceye olan aşırı güven. iii. Kozmolojik ve teleolojik kanıtlar gibi Tanrı nın varlığının kimi kanıtlarının yaptıkları analojiler ve bu analojilerin Tanrı konusunda ilettiği antropomorfik zayıflıklar. iv. Bilinçli bir varlık olarak insanın, aşırı ve sınırı zorlayacak şekilde özgürlüğüne olan düşkünlüğü. 4
Deizme göre, Tanrı, uzay ve zamanın ötesindedir. Evren ve içindekiler, insan da dahil, Tanrı dan bağımsız bir biçimde varlığını sürdürür. Dahası, deizm açısından, Tanrı-evren ilişkisi saat analojisi ile ortaya konulabilir. Nasıl ki, saat ile saati yapan arasındaki ilişki, saatin tam olarak tamamlanmasıyla son bulursa, benzer şekilde, Tanrı nın evrenle ilişkisi de, evrenin tam olarak oluşmasıyla son bulmuştur. Deizme Yönelik Eleştirirler i. Deizm, teizmin aksine, ağırlıklı olarak aşkınlığı öne çıkardığından, Tanrı-evren ilişkisini açıklamada yeterince başarılı değildir. ii. iii. Deizmin; evreni, evrenin oluşu sonrası, evrenin Tanrı ile olan ilgisini keser. Deizm, insanın dinsel gereksinimlerine cevap vermekten uzaktır. Panteizm-Panteizmin Tarihsel Ardalan Panteizmin tarihsel gelişimi dikkate alındığında, bu alanda, filozof olarak Plotinos ve Hegel, teologlardan G. Bruno ve Spinoza akla gelebilir. Bununla birlikte, geleneksel İslam düşüncesi sınırları içinde atıf yapılan vahdet-i vücud ile panteizm arasındaki farklılıklar zaman zaman tartışma konusu edilir. Panteizm-Panteizmin Tarihsel Ardalan Bu bağlamda öne çıkan en temel farklılıklardan biri, panteizmin rasyonel, vahdet-i vücudun ise mistik bir öz taşımasıdır. Genel kanı bu olmakla birlikte, her iki doktrin de, her şey Tanrı dır ortak paydasında birleştiklerinden, bize göre, aralarında önemli bir farkın var olduğunu ileri sürmek güçtür. 5
Panteizm; Yunanca her şey anlamındaki pan ile Tanrı demek olan theos kelimelerinden oluşmaktadır. Buna göre, yıldızlar, galaksiler, gezegenler, dağlar, rüzgarlar, yağmurlar, vs Tanrı denilen varlığın parçalarını oluşturur. Bu durumda, panteist her şeyin Tanrı olduğunu ve Tanrı ile evrenin aynı yapı ve özü paylaştığını söyler. Daha açık konuşmak gerekirse, Panteizmin ilk çağrışımı, Tanrı ve evren ikiliğini ortadan kaldırmasıdır. Bu noktada, daha çok herşeyin Tanrı olduğu dikkate alınır. Tanrı, bu doktrin içinde, bütünüyle içkindir. Panteizm, genel olarak, kamutanrıcılık, tümtanrıcılık ya da evrentanrıcılık olarak Türkçe ye aktarılır ve adı geçen doktrin, bir yönüyle, mistik düşünce biçimleriyle bir tür içiçelik arz eder. Tanrı-evren ilişkisini açıklama yönünde geliştirilmiş bir doktrin olan panteizm, yine aynı doğrultuda öne sürülmüş bir doktrin olan deizme karşıt bir öz taşır. Çünkü deizm bütünüyle Tanrı nın evrene aşkınlığını, panteizm ise Tanrı nın evrende içkin oluşunu ön görür. Düşünce tarihinde iki büyük panteist düşünür vardır: 1- Spinoza, Spinoza ya göre, her şey, her olay, her düşünce ve her eylem, başkası değil, bütünüyle Tanrı dır. Bu durumda, panteizm dolayımında ortaya konulan en temel düşünce özetle şöyledir: Evrensiz Tanrı niteliksiz bir Töz, Tanrı sız evren ise mutlak geçersizdir 6
Spinoza ya göre, sonsuz tanrısal niteliklerden yalnızca ikisini biliriz: Düşünce ve Yer Kaplama. Spinoza ya göre, insan ruhu ve bedenini de içerecek şekilde her şey Töz ün kendini iki değişik biçimde göstermesinden ibarettir. Buna göre, Spinoza ulaştığı bu görüşle Descartes ten ayrılır. Çünkü Spinoza, Descartes in düalizminin aksine, Tanrı ile evreni iki ayrı varlık alanı olarak görmez. 2. Hegel: Hegel in idealizmi de panteistiktir. Hegel de Gerçek in Mutlak Akıl ve İrade olduğu kanısındadır. Hegel e göre Mutlak ın dışında bir şey yoktur ve her şey Mutlaktır. Tanrı sonsuzdur ve her yerdedir. Panteizme Yönelik Eleştiriler i. Evren, Tanrı ile aynı olamaz; çünkü evren, önceli olduğundan, sonsuz olamaz. ii. Panteizm, evrenin, ben ve sen gibi kişisel varlıklar içerdiğini göz ardı etmektedir. iii. Panteizm, aşkınlık alanındaki boşluğu dolduramamaktadır. Bu, Tanrı ile özdeşleşen evrenin yapısından kaynaklanan bir sorundur. Panenteizm-Panenteizmin Tarihsel Ardalan Panenteizm, kendi düşünce sistemini anlatmak için C. F. Krause (1781-1832) tarafından oluşturulmuş bir kavramdır. Anılan kavramın en özgün bir biçimde C. Hartshorne, son zamanlarda ise M. Fox tarafından temsil edildiği kanısı yaygındır. Panenteizme göre, her şey Tanrı-da-dır ve Tanrı düzenlenmiş bütünün toplamından daha fazla bir şeydir. 7
Panenteizm-Panenteizmin Tarihsel Ardalan Hartshorne dan söz edilirken, onun Tanrı anlayışının geleneksel Tanrı anlayışından farklı olduğu dile getirilir. Hartshorne, Tanrı nın çift kutuplu olduğu görüşünü savunur. Bu görüşe göre, Tanrı nın: i. Soyut, zorunlu yönü, özünü oluşturur ii. Somut, görece yönü ise eylemlerini oluşturur. Panenteizm-Panenteizmin Tarihsel Ardalan Aslına bakılacak olursa, gelenksel İslam düşüncesi sınırları içinde panenteistik çıkarımlar söz konusudur ve bu bağlamda anılması gereken düşünür, kuşkusuz, İbn Arabi dir. Açık konuşmak gerekirse, İbn Arabi nin düşünce sistemi içinde dile getirilen panenteistik veriler, Hartshorne un ileri sürdüğü düşüncelerden daha fazladır. Panenteizm-Panenteizmin Tarihsel Ardalan İbn Arabi, bu bağlamda, kısaca şöyle der: Tanrı nın iki yönü vardır: Bu yönlerden biri, mutlak olup, değişimden uzaktır. O, bu yönüyle, kendine bakar. Tanrı nın bir de görece, çoğalan ve artan yönü vardır. O nun bu yönü, evreni oluşturur ve evreni ifade eder. Açık konuşmak gerekirse, İbn Arabi nin düşünce sistemi içinde dile getirilen panenteistik veriler, Hartshorne un ileri sürdüğü düşüncelerden daha fazladır. Panenteizmin Açılımı Panenteizm, sırasıyla, pan, en, theos kavramlarından oluşan ve her şey Tanrı-da-dır anlamına gelen bir doktrindir. Panenteizm, Tanrı yı bütünüyle evrenden ayrı bir varlık olarak düşünmez, ama buna karşılık Tanrı ile evreni aynı gören panteizmden bütünüyle farklıdır. Panenteizm, Tanrı yı aşkınlaştıran deizm ile Tanrı yı içkinleştiren panteizmin bir kombinasyonudur. 8
Panenteizmin Açılımı Bu doktrine göre: 1. Tanrı evrenin her anında vardır. Şu halde Tanrı evrende içkindir ve bireysel olarak evrenle bağlantı halindedir. 2. Evren varlığını Tanrı ya borçludur ve Tanrı-da-dır, ama Tanrı değildir. Öyleyse, Tanrı evrenden aşkındır Panenteizmin Açılımı Panenteizmin açılımı bağlamında üç temel nokta öne çıkar: i. Evren, Tanrı nın bir görüntüsüdür. Tanrı, evrenin ötesindeki Büyük Neden dir. ii. Evren Tanrı-da-dır. Tanrı, bir yönüyle evrende içkin, bir yönüyle evrenden aşkındır. iii. Evren, Tanrı da olduğundan, Tanrı dan küçüktür. Panenteizmin Açılımı Panenteizme göre, Tanrı olarak, tek varlık ve tek güç vardır. Bu tür bir varlık, panenteist açıdan, her şeyin bilincindedir. Tanrı, bu doktrin içinde, aktif, seven, sevilen, amaçlı, seçen bir varlık olarak görülür. Panenteistik Tanrı anlayışının, bu haliyle, panteist Tanrı anlayışından farklı olduğu açıkça ortadadır. Panenteizme Yönelik Eleştiriler i. Tanrı eş zamanlı olarak nasıl hem aşkın hem içkin olabilir? Bu mantıksal açıdan tutarsızdır. ii. Bu doktrin, teizm, deizm ve panteizmin bir karşımı olduğuna göre, her üç kuramın da eksikliklerini içerir. Sonuç olarak, panteizmde, Tanrı-evren özdeşliği, buna karşılık panenteizmde ise Tanrı-evren bütünlüğü söz konusudur. 9
TEŞEKKÜRLER Prof. Dr. Metin YASA İlahiyat Fakültesi Din Felsefesi Ana Bilim Dalı Metin.yasa@omu.edu.tr 10