FEKE I REGÜLATÖRÜ VE HİDROELEKTRİK SANTRALİ PROJESİ

Akenerji Elektrik Üretim A.Ş. FEKE I REGÜLATÖRÜ VE HİDROELEKTRİK SANTRALİ PROJESİ YENİDEN YERLEŞİM EYLEM PLANI Ankara Aralık 2010

YÖNETİCİ ÖZETİ 6 1 GİRİŞ 9 1.1 ARKAPLAN 9 1.2 PROJENİN KISA TANIMI 10 1.3 PROJENİN YARARLARI 10 1.4 ETKİLENEN BÖLGELER VE YERLEŞİMLER (KÖYLER VE MAHALLELER) 11 1.5 YENİDEN YERLEŞİM EYLEM PLANININ KAPSAMI 14 2 YASAL ÇERÇEVE 16 2.1 ULUSAL YASAL ÇERÇEVE 16 2.1.1 TÜRKİYE CUMHURİYETİ ANAYASASI 16 2.1.2 TÜRKİYE DE YÜRÜRLÜKTEKİ YASAL ÇERÇEVE VE GELENEKSEL MÜLKİYET HAKLARI 16 2.1.3 KAMULAŞTIRMA KANUNU 17 2.1.4 ORMANLAR ARAZİLERİ 19 2.1.5 HAZİNE ARAZİLERİ 20 2.1.6 KÖY TÜZEL KİŞİLİĞİNE AİT ARAZİLER 21 2.1.7 TARIMSAL ARAZİLERİN KULLANIMI VE İFRAZI 21 2.2 DÜNYA BANKASI / IFC POLİTİKALARI VE İLKELERİ 22 2.2.1 IFC POLİTİKALARI 22 2.2.2 EKVATOR PRENSİPLERİ 23 2.3 AKENERJİ NIN ŞİRKET POLİTİKASI 24 3 PROJEDEN ETKİLENEN NÜFUSA GENEL BAKIŞ 26 3.1 MEVCUT SOSYO-EKONOMİK DURUM 26 3.2 SOSYO-EKONOMİK ARAŞTIRMA 28 3.3 ETKİLENEN HANELERİN ÖZELLİKLERİ 32 3.3.1 GÖRÜŞÜLEN KİŞİLERİN (CEVAPLAYICILARIN) ÖZELLİKLERİ 32 3.3.2 HANELERİN EKONOMİK ÖZELLİKLERİ 37 3.3.3 HASSAS GRUPLARIN ÖZELLİKLERİ 39 3.4 ETKİLENEN VARLIKLAR 41 3.5 YEREL DESTEKLERDE GÖZETİLMESİ GEREKEN ÖNCELİKLER 41 3.5.1 KÖY DÜZEYİNDE ÖNCELİKLER 41 3.5.2 HANEHALKI DÜZEYİNDE ÖNCELİKLER 42 3.6 PROJE HAKKINDAKİ GÖRÜŞLER 42 4 ARAZİ EDİNİM PROSEDÜRLERİ 44 4.1 GENEL 44 4.2 ARAZİ EDİNİMİNE İLİŞKİN GEREKLİLİKLER 44 4.3 ARAZİ EDİNİM PROSEDÜRLERİ 44 4.3.1 KAMU ARAZİLERİ 44 4.3.2 ŞAHIS ARAZİLERİ 46 4.4 VARLIK TESPİTİ VE DEĞERLEMESİ 49 4.4.1 TAŞINMAZ VARLIKLAR VE MÜTEMMİM CÜZLERİ İÇİN DEĞERLEME YÖNTEMİ 50 4.4.2 MÜZAKERE SÜRECİ VE TAZMİNATA İLİŞKİN UYGULANAN STRATEJİLER 52 4.5 ARAZİ EDİNİMİ VE TAZMİNAT SÜRECİNE İLİŞKİN GÖREV VE SORUMLULUKLAR 55 Feke I HESProjesi YYEP Aralık 2010 2

4.6 TAŞINMAZ VARLIK EDİNİMİNİ ASGARİYE İNDİRME 56 5 PROJE ETKİLERİ VE ETKİYİ HAFİFLETİCİ ÖNLEMLER 57 5.1 TAŞINMAZ VARLIKLAR ÜZERİNDEKİ ETKİLER 59 5.1.1 ETKİLER 59 5.1.2 ETKİYİ HAFİFLETİCİ ÖNLEMLER 61 5.2 PROJEDEN ETKİLENEN İNSANLAR ÜZERİNDEKİ ETKİLER 64 5.2.1 ETKİLER 64 5.2.2 ETKİYİ HAFİFLETİCİ ÖNLEMLER 70 5.3 PROJE NİN YARARLARI 72 5.3.1 PROJE NİN EKONOMİK YARARLARI: YEREL HALK İÇİN İŞ OLANAKLARI 72 5.3.2 PROJE NİN BÖLGEDEKİ ALTYAPIYA DÖNÜK YARARLARI: ERİŞİM YOLUNU İYİLEŞTİRİLMESİ 73 5.3.3 PROJE NİN SOSYAL YARARLARI: EĞİTİME DESTEK 73 5.3.4 PROJE NİN EKONOMİK YARARLARI: YEREL EKONOMİYE KATKI 73 6 HALKLA İSTİŞARE VE HALKIN BİLGİLENDİRMESİ 75 6.1 HALKLA İSTİŞARE 75 6.1.1 PAYDAŞ TESPİTİ 75 6.1.2 PAYDAŞ KATILIMI (HALK KATILIMI) 77 6.1.3 PROJEDEN ETKİLENEN İNSANLARIN GÖRÜŞ VE ÖNERİLERİ 78 6.2 ŞİKÂYET MEKANİZMASI 79 7 İZLEME VE DEĞERLENDİRME 80 7.1 YYEP İZLEME ÇERÇEVESİ 80 7.2 İÇ İZLEME 81 7.3 DIŞ İZLEME 82 7.4 YYEP TAMAMLAMA DENETİMİ 82 7.5 ÇALIŞANLAR VE SORUMLULUKLARI 83 8 BÜTÇE 86 8.1 YYEP GELİŞTİRME VE UYGULAMA MALİYETLERİ 86 8.2 İZLEME VE DEĞERLENDİRME MALİYETLERİ 87 8.3 PROJE FİNANSMANI 87 9 UYGULAMA TAKVİMİ 88 REFERANSLAR 90 Feke I HESProjesi YYEP Aralık 2010 3

KISALTMALAR % Yüzde da Dekar (= 1000 m 2 ) ha Hektar (=10 da=10.000 m 2 ) Km Kilometre MW Megawatt TL Türk Lirası ÇED Çevresel Etki Değerlendirmesi ÇOB Çevre ve Orman Bakanlığı DB Dünya Bankası DG Derinlemesine Görüşme DHTA Devletin Hüküm ve Tasarrufu Altında DSI Devlet Su İşleri EP Ekvator Prensipleri EPDK Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu EPFK Ekvator Prensipleri Finans Kuruluşları GSTG Toplam Tarımsal Gelir HES Hidroelektrik Santrali HHA Hanehalkı Anketi HH Hanehalkı HKT Halk Katılım Toplantısı IFC International Finance Corporation (Uluslararası Finans Kurumu) KTK Köy Tüzel Kişiliği OP Operasyonel Politika PEİ Projeden Etkilenen İnsanlar PM Proje Müdürü PS Performans Standartları STK Sivil Toplum Kuruluşları TCMB Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası TG Telefon Görüşmesi THG Toplam Hane Geliri YİD Yap-İşlet-Devret YYEP Yeniden Yerleşim Eylem Planı Feke I HESProjesi YYEP Aralık 2010 4

TEŞEKKÜR Bu rapor, çok sayıda Akenerji çalışanının değerli katkılarıyla birlikte PAR Danışmanlık tarafından hazırlanmıştır. Raporda özetlenen Yeniden Yerleşim Eylem Planı (YYEP), birkaç yıldır Akenerji A.Ş. ve daha önceden Adana da hidroelektrik santral inşa etme lisansı olan ve de 2006 yılında Akenerji tarafından satın alınan Akkur Enerji A.Ş. uygulanmaktadır. Bu bağlamda Rapor, Proje nin yarattığı etkilerin ve sağladığı faydaların tespit ve değerlendirmesini ele aldığı kadar, sürmekte olan arazi edinim sürecinde gerçeklen işlerin ve atılan adımların yeniden yerleşim konusundaki ulusal mevzuat ve uluslararas standartlar çerçevesinde genel değerlendirmesini içermektedir. Ayrıca Akenerji nin halkla ilişkiler konusundaki genel yaklaşımı ile gerçekleşen veya gerçekleşecek olan faaliyetlerin izlenmesine ilişkin yükümlülükleri detaylı olarak anlatılmaktadır. Sonuç olarak Akenerji, YYEP nin hazırlanması için yaptığı çalışmalarından ötürü PAR ve Akenerji personeline ve de bu sürece katıldıkları için yerel kurum-kuruluşlar ile yöre halkına teşekkür eder. Feke I HESProjesi YYEP Aralık 2010 5

YÖNETİCİ ÖZETİ Bu Yeniden Yerleşim Eylem Planı (YYEP), projeden etkilenen iki kırsal yerleşimde, Feke I Regülatörü ve Hidroelektrik Santrali (HES) Projesi tarafından etkilenen arazi ve diğer varlıkların edinimi ile tazmininde uygulanan genel çerçeveyi ve izlenen prosedürleri tanımlamak için hazırlanmıştır. YYEP, aynı zamanda Temmuz 2008 Aralık 2010 tarihleri arasında gerçekleştirilen saha çalışmalarıyla ilgili derinlemesine bir kavrayış edinilmesine yardımcı bilgiler ile etkilenen yerleşimlerde 2010 yılında gerçekleştirilmiş sosyo-ekonomik araştırmanın bulgularını sunmaktadır. Feke I Projesi, bir baraj projesi olmadığı için etkilenen hane ve yerleşim yeri sayısı, oldukça sınırlıdır. Proje, sadece iki kırsal yerleşimdeki arazileri ve bu arazilerinin belirli bir kısmını kaybeden az sayıda (28 kadar) haneyi etkilemektedir. Bunlardan 10 tanesi, projeden fiziki yer değiştirmeye maruz kalmışlar olup, toplam etkilenen hanelerin neredeyse yarısı, proje daha başlamadan önce bu bölgeden taşınmış olan dolayısıyla da söz konusu arazileri kullanmadıkları için, projeden etkilenen yöre ile bir bağları kalmamıştır. Onlar sadece etkilenen arazilerin yasal sahipleridir. Bu kişiler daha ziyade, arazilerden herhangi bir ekonomik fayda sağlamıyor olmalarına rağmen payları oranında tazminat aldıkları için bu arazi edinim sürecininden olumsuz etkilenen değil, yarar sağlayan kişiler olmuşlardır. Öte taraftan, kalan hanelerin (13 kadar) Proje için gereken arazilerle ekonomik bağları araziler proje için alınana ve inşaat için kullanılmaya başlanan kadar devam etmiştir. Bu koşullar altında, söz konusu etkilenen arazilerin tapu sahipleri veya hisse sahipleri olan hanelerin yarısı arazi edinim sürecinden doğrudan etkilenmiştir. Etkilenme şöyle özetlenebilir: Anket yapılan 8 hanenin yaklaşık %40 ısahip oldukları arazilerin tamamına yakınını, pek çoğu da (%60 ın biraz üzerinde) tarımsal gelirlerinin üçte birinden fazlasını (%75) kaybetmiştir. tir. Bu bağlamda, Proje nin söz konusu yerleşimler üzerinde az denemeyecek ölçüde önemli bir etkisi olduğu söylenebilir. Arazi ediniminden kaynaklı etkiler şöyle özetlenebilir: Proje için ihtiyaç duyulan arazinin büyük kısmı (yüzde 60), Çevre ve Orman Bakanlığı na ait orman arazisidir; Orman arazisine ek olarak Feke I Projesi için toplamda 25 parsel gerekmiştir ki bunlardan 14 ü şahıslara, 9 u Hazine ye ve 2 si ise köy tüzel kişiliğine aittir; Arazi ediniminde önce de proje mahallinde ikamet eden ve projeden doğrudan etkilenen hane sayısı (13 hane), projeden etkilenen 2 yerleşimdeki toplam 56 hanenin yüzde 23 ü ile sınırlıdır; Toplam yirmi sekiz (28) hane, arazi edinimi sonucunda arazilerinin bir kısmını, ürünlerini, ağaçlarını ve çeşitli yapılarını kaybetmekte olup, bu hanelerden sadece 9 u evini kaybetmiş ve yeniden yerleşime maruz kalmıştır; Feke I HESProjesi YYEP Aralık 2010 6

Proje den etkilenen 28 1 haneden 12 si ile derinlemesine görüşme veya anket yoluyla görüşülmüştür. Görüşülen bu 12 hanenin 10 unundan sahipl oldukları toplam arazi büyüklüğüne dair bilgi alınabilmiş, bunlardan da 8 inin toplam tarımsal geliri hakkında bilgi edinilebilmiştir; 28 haneye ait olan toplamda 2.2 hektarlık şahıs arazisi Proje dolayısıyla alınmıştır. Öte taraftan, anket uygulanan 10 hane ise ortalama 1.1 hektarlık araziye sahip olup 2, arazilerinin ortalama 0.11 hektarlık kısmını (yani sahip oldukları arazinin yüzde 15 ini) Proje nedeniyle kaybetmiştir. Bu hanelerin yüzde 30 u (3 hane) arazilerinin yüzde 25 inden azını kaybederken arazilerinin neredeyse tamamını kaybedenlerin oranı yüzde 50 dir (5 hane); Etkilenen ve ankete katılan hanelerin yüzde 12.5 i, tarımsal gelirlerinin yüzde 25 inden azını kaybederken gelirlerinin yüzde 25 inden fazlasını ama yüzde 50 den azını kaybeden hane bulunmamaktadır. Gelir kaybı oranı yüzde 75 e kadar olanların oranı yüzde 25.5 ile sınırlı kalırken, etkilenen hanelerin gelirlerinin yüzde 76 dan fazlasını kaybedenlerin oranı ise yüzde 62.5 tir; Hane başına yıllık tarımsal gelir 2.768$ dır 3 ; bu gelirin yüzde 66 sı ticari amaçlı yapılan tarımsal üretimden, yüzde 34 ü ise geçimlik tarımsal üretimden oluşmaktadır. Görüşülen hanelerin tarımsal gelir kaybının az olmadığı görülmektedir. Ankete katılan haneler, tarımsal gelirlerinin yaklaşık yüzde 60 ını kaybetmiştir; Etkilenen ve proje mahallinde yerleşik olan hanelerin Toplam Hane Gelirinin (THG) yüzde 27 si tarımsal gelirden, yüzde 73 ü ise tarım dışı gelirden oluşmaktadır. Toplam tarım dışı gelirin yüzde 31 i baraj dışındaki ücretli işlerden, yüzde 13 ü ise baraj inşaatı işinden, yüzde 17 si kiradan, yüzde 7 si ticaretten ve kalan yüzdfe 32 si de yaşlılık ve emekli maaşlarından elde edilmektedir. Gelirleri tespit edilen hanelerde kişi başına düşen ortalama yıllık tarımsal gelir, 741$ ve kişi başına düşen ortalama yıllık toplam hane geliri 2,768$ dır. Proje için gerekli olan arazilerin tamamı, nihai olarak 2492 sayılı Kamulaştırma Kanunu gereği kamulaştırma yoluyla alınmış olmakla birlikte, Akenerji yine de hak sahibi kişilerle; başka bir deyişle hem tapu sahipleriyle hem de hisse sahipleriyle bilirkişilerce belirlenen bedellerin üzerinde bir tazminat rakamından uzlaşma görüşmeleri yürütmeyi tercih etmiştir. Buna göre yapılan tazminat ödemeleri, bilirkişilerce belirlenen değerleme rakamlarının ortalama 4 yüzde 60 daha üstünde olmuştur. 1 Projeden etkilenen hanelerin yüzde 53 ü Proje den önce de köyün dışında yaşamaktaydı. Öte taraftan bu insanlar, etkilenen bazı parsellerin tapu sahibi veya hisse sahibi oldukları için Proje den dolaylı da olsa etkilenen insanlardır. Kalanların yüzde 92 si ile irtibat kurularak görüşme yapılmıştır. 2 Proje için 28 haneye ait toplam 2.2 ha (14 parsele denk gelen) şahıs arazisi alınmıştır. Sayım sonuçlarına göre, bu hanelerin kaybettiği ortalama arazi büyüklüğü olan 0.07 ha, görüşme yapılan 10 hanenin kaybettiği ortalama araziden (0.12 ha) daha küçüktür. 3 Görüşülen 12 hanenin 8 inin tarımsal gelirleri konusunda bilgi sağlamıştır. 4 Tazminat bedelindeki ortalama artışın hesaplanmasında medyan ortalama kullanılmıştır. Bunun sebebi, tazminat bedelindeki artış oranının yüzde sıfır ila yüzde 224 gibi oldukça geniş bir aralıkta değişiyor Feke I HESProjesi YYEP Aralık 2010 7

Tazminat bedelindeki yüksek artış oranı dikkate alınarak, alınan tazminatın Proje dolayısıyla temin edilen araziden elde edilen kaç yıllık tarımsal gelire denk geldiğine ilişkin bir tahminde bulunulabilir. Sosyal araştırma sırasında tarımsal geliri hakkında bilgi alınabilen hanelerden 7 si, etkilenen taşınmaz varlıkları için ortalama 28,832$ tazminat almıştır. Bu miktar, Proje mahallindeki arazilerin rayiç bedelinden ve de bilirkişilerce hesaplanan ikame değerinden daha yüksektir. Sonuçta, bu 7 haneye ödenen tazminatın, eğer arazileri Proje dolayısıyla alınmasaydı ortalama bir hanenin 9 yılda elde edeceği tarımsal gelir kadar olacağı tahmin edilmektedir. Arazi edinim ve yeniden yerleşim çalışmaları için hane başına düşen birim maliyet (idari masraflar ve izleme çalışması için gerekli bütçe de dâhil olmak üzere) 29,849$ dır. Tazminat olarak alınan bu paraları iyi değerlendirmenin yollarından biri, faiz geliri getirecek bir bankaya yatırmak olabilir fakat bu olasılık, söz konusu proje den etkilenen insanlar için iki nedenden ötürü mümkün değildir: Birincisi, görüşülen hanelerin parayı (tazminatı) değerlendirme konusundaki genel eğilimi, bankaya yatırmak yerine yeni bir ev satın almak veya var olan evlerinin bakım ve onarımını yapmak, borçlarını kapatmak, çocuklarının eğitim masraflarını karşılamak yönündedir. Bu nedenle de bankaya yatırması durumunda hanenin faiz geliri elde edebileceği yönünde bir tahminde bulunmak sadece bir varsayımdır. İkinci olarak, insanlar bankaya faize koymayı tercih etseler bile real faiz oranları düşme eğiliminde olduğundan hatırı sayılır miktarda bir faiz geliri elde etmelerinin çok uzun zaman alması muhtemeldir (örneğin, mevcut koşullar altında paranın iki katına çıkması en az 10 yıl gibi bir süreyi olabilir). Bu nedenle, temel ihtiyaçlarını karşılamak için nakit paraya ihtiyacı olan kimseler için bu finansal açıdan akılcı bir seçenek olarak görünmemektedir. Özetle, tazminatını alan PEİ ler, aldığı parayı uzun vadeli bir yatırma dönüştürmek yerine genellikle acil ihtiyaçları için kullanmayı tercih etmektedir. Proje ayrıca ana ulaşım yollarının iyileştirilmesine olanak sağladığı, yöre insanı için yeni iş olanağı sağladığı ve yerel ekonominin canlanmasına katkı sağladığı için proje mahallinde yaşayan ve projeden etkilenen insanlara da doğrudan bir fayda sağlayabilirmiştir. olmasıdır. Detaylar için Bölüm 4 e bakınız. Feke I HESProjesi YYEP Aralık 2010 8

1 GİRİŞ Bu Yeniden Yerleşim Eylem Planı (YYEP), etkilenen iki kırsal yerleşimde Feke I Barajı ve HES Projesi nin etkilediği arazi ve diğer varlıkların edinimi ve tazmininde uygulanan genel çerçeveyi ve izlenen prosedürleri betimlemek için hazırlanmıştır. YYEP, aynı zamanda Temmuz 2008 Aralık 2010 tarihleri arasında gerçekleştirilen çalışmalarla ilgili derinlemesine bir kavrayış edinilmesine yardımcı bilgiler içermekte ve etkilenen yerleşimlerde yapılan YYEP çalışmasını takiben alınacak önlemleri vurgulamaktadır. Raporun aşağıdaki bölümleri: Arazi edinimi sırasında izlenen mevzuat ile ilgili yaklaşımı analiz etmekte; Hanehalkı anketleri ve derinlemesine mülakatlar yoluyla tespit edilen etkilenen yerleşimlerin sosyo-ekonomik profilini betimlemekte; Şahıslara ve kamuya ait etkilenen varlıkların sayımını vermekte; Projeye yönelik tutumlar ve yerel destek için geçerli öncelik alanları hakkında bilgi sağlamakta; Mevcut ve potansiyel Proje etkilerini ve gelir kaybının telafisi için olanakları tanımlamakta; Arazi edinimi ve gelir kaybının telafisi için yapılan çalışmaların izlenmesi ve değerlendirilmesine ilişkin çerçeveyi belirlemekte; Şikâyet mekanizmasına dair izlenen süreçleri betimlemekte; ve AEYYEP nin bütçesi ile Uygulama Takvimini sunmaktadır. 1.1 ARKAPLAN Elektrik enerjisi kullanımı, bir ülkenin ekonomik gelişmişlik ve sosyal refah düzeyi konusundaki en öenmli göstergelerden birisidir. Kişi başına elektrik kullanım miktarı, yaşam standardını yansıtan bir unsure olduğundan son derece önemlidir. Hızlı gelişen ve sanayileşen bir ülke olan Türkiye, kesintisiz, yüksek kalitede, güvenilir ve maliyet etkin enerjiye ihtiyaç duymaktadır. 2004 yılının başında kişi başına tüketilen elektrik miktarı, Avrupa da 6.500 kwh, dünya genelinde de 2.30 kwh iken ülkemizde ise 2.090 kwh e kadar çıkmıştır. Bu nedenle, bunu yükseltebilmek için daha fazla elektrik üretebilmek kaçınılmaz bir ihtiyaç haline de gelmiştir. Bu noktada da yenilebilir enerji kaynaklarıyla enerji ihtiyacının giderilmesi büyük önem arz etmektedir. Hidro-elektrik santraller, yenilenebilir enerji kaynaklarını kullanarak elektrik üretmek bu çabadaki en bilenen seçeneklerden birisidir. 2007 yılında Akkur A.Ş., Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu ndan (EPDK) üretim lisansını alarak söz konusu Proje üzerinde çalışmıştır. Sonrasında Akkur, Akenerji tarafından satın alınmış, böylelikle ilgili HES Projesi nin işletme hakkı da 49 yıllığına Akenerji ye devredilmiştir. Feke I HESProjesi YYEP Aralık 2010 9

Türk ekonomisine ve enerji piyasasına sağlayacağı katkıya ek olarak Feke I Projesi, inşaat ve işletme dönemleri boyunca sağlayacağı istihdam olanaklarıyla bölgede yeni fırsatlar yaratmış ve yaratmaya da devam etmesi beklenmektedir. 1.2 PROJENİN KISA TANIMI Nehir tipi bir hidro-elektirik santral olan Feke I Regülatörü ve HES, 30 MW kurulu kapasitesi ile yılda 115 GWh enerji üretecektir. Proje, Göksu Nehri üzerinde baraj topuğundaki bir elektrik santrali ile birlikte konumlanacaktır. Feke I, 15 metre yüksekliğinde bir regülatöre, 6.9 km uzunluğunda ve 6m çapında tünel gişirine, 193 m uzunluğunda ve 3,6 m çapında cebri boru ve bir santrale sahip olup yılda yaklaşık 115 GWh güç üretmesi beklenmektedir. En düşük ve en yüksek su yüksekliği sırasıyla 543 ve 610 m olacaktır. Kuyruk yüksekliği 606 m ve kret yüksekliği ise 613 m olacaktır. Feke I, toplamda yaklaşık 575GWh/yıl enerji üretmek üzere Göksu Nehri üzerine Akenerji tarafından inşa edilecek olan beş barajdan biri olacaktır. Proje bileşenleri bir regülatör, dolu savak, enerji tüneli, denge bacası, cebri boru, santral, kuyruk suyu kanalı, şalt tesisi ve enerji iletim hattıyla ilgili diğer tesislerinden oluşmaktadır. YYEP nın kapsamı, Feke Regülatörü ve HES Projesi nin iletim hatları haricindeki tüm bileşenlerini içermektedir. İletim hatlarının güzergahı henüz belirlenmemiş olmakla birlikte, bunun için bir arazi gereksinimi olduğu takdirde, bu dokümanda belirtildiği üzere ilgili IFC prensipleri uygulanacaktır. 1.3 PROJENİN YARARLARI Türkiye deki enerji sektörü açısından taşıdığı öneme ek olarak, Feke I Projesi, hem yerel ekonomi hem de Proje den doğrudan etkilenip etkilenmemelerinden bağımsız olarak yöre halkı; özellikle de Feke ilçesindeki insanlar için bir takım yararlar sağlamaktadır. Proje nin beklenen yararları şu şekilde gruplanabilir: Yöre halkı için iş olanağı: İnşaat çalışmaları daha öncesinde başladığı ve 2 yıldır da devam ettiği için yerelden pek çok kişi Proje de farklı görevlerde ve pozisyonlar istihdam edilmiştir. Tahmin edilebilceği üzere yerelden istihdam edilen kişilerin çoğu, vasıfsız işgücüdür ve bu nedenle de çoğunlukla, bekçi, aşçı ve bulaşıkçı, kamyon şoförü veya hizmetli olarak görev almışlardır. İnşaat aşamasında yaklaşık 500 kişi çalıştırılmış, bunların %30 u (vasıflı eleman olan mühendisler dahil) yerelden temin edilmiştir. Yerelden çalıştırılanların %70 i Feke ilçesinden bulunmuş ve inşaat işlerindeki alt müteahhit firma tarafından işe alınmıştır. Projeden doğrudan etkilenen haneler arasından yalnızca iki tanesinden bekçi olarak istihdam edilebilen kişiler olmuştur. PEİ'ler arasından istihdam edilen kişi sayısının çok düşük olmasının temel nedeni çalışabilir yaştaki ya da vasıflı işçi niteliğindeki erkeklerin sayısının çok düşük olmasıdır. Feke I HESProjesi YYEP Aralık 2010 10

Altyapının iyileştirilmesi: Proje çalışmaları kapsamında bazı köy yollarının iyileştirilmesi ve inşaat işlerini de kolaylaştırmak adına bazı yılların açılması söz konusu olabilmektedir. Karayolları Genel Müdürlüğü'nün sorumluluğunda olan ana yolların iyileştirilmesi çalışmalarında Akenerji de küçük bir görev üstlenmiştir. Bu iyileştirme çalışmaları, inşaat işlerini kolaylaştırmanın yanı sıra yöre halkının bir yerden bir yere ulaşımını daha kolaylaştıran da bir işleve sahip olacaktır. Yerel ekonomiye destek: İnşaat aşamasında çalıştırılan işçiler, temel ihtiyaçlarını (gıda, konaklama, ulaşım vs.) çoğunlukla yöreden temin etmektedir. Örneğin, mühendisler Feke'de daire kiralamış ve böylece inşaat dönemi boyunca aileleri ile birlikte yaşama şansları olmuştur. Bu da yöre ekonomisinin canlanmasına bir katkı yapmıştır; zira ilçe merkezine doğru bu nüfus akışı, yerel tüccarların (örn. pazarcılar, restoran sahipleri, berberler) satışlarını ve bu sayede kazançlarını artırıcı bir etkide bulunmuştur. Nicelik olarak az sayıda yerel restoran bulunsa da, hizmet kalitelerini iyileştirmişlerdir. Buna ek olarak, talepteki artış sonrası birkaç yeni restoran daha açılmıştır. Bu iş olanakları yaklaşık 5 aile için gelir kaynağı yaratmıştır. Dahası, çimento ve kum gibi inşaat malzemeleri Feke ilçesindeki yerel pazardan satın alınmaktadır. Bunların hepsi yöre ekonomisinin canlanmasını tetiklemiştir. Yerel ekonomin canlandığına işaret eden en önemli göstergelerden birisi de hizmetlere erişimdeki iyileşmelerdir. Şöyle ki, eskiden daha seyrek olan Kozan ve Feke ilçeleri arasındaki dolmuş seferleri, artık her saat başı yapılmaktadır. Eğitime destek: Şimdiye dek, Akenerji, Feke İlköğretim Okulu öğrencileri için yaz aylarında Kapadokya bölgesine bir okul gezisi düzenlenmesine vesile olmuştur. Bu geziye toplamda 45 öğrenci katılmıştır ve çok eğlenmiştir. Ayrıca, Akenerji şirketinin sosyal sorumluluk yaklaşımının bir parçası olarak; Feke Kaymakamlığı ve Feke İlçe Eğitim Müdürlüğü ile işbirliği içinde 120 öğrenci (yarısı kız öğrenciler olacaktır) kapasiteli bir öğrenci yurdu inşa edilmesi planlanmaktadır. Buna ek olarak Akenerji, Feke'de eğitime dolaylı olumlu etkilerde bulunmuştur; şöyle ki Feke I Regülatörü ve HES inşaatı nedeniyle yöreye gelen işçi göçünün ardından artan konaklama ihtiyacı üzerine bir öğretmen lojmanı açılmıştır. Bir lojmanın varlığı, bu göç geçici olsa da, Feke'deki okullara atanması muhtemel öğretmenlerin bölgeye uyumunu kolaylaştıran bir faktör olabilir. 1.4 ETKİLENEN BÖLGELER VE YERLEŞİMLER (KÖYLER VE MAHALLELER) Türkiye deki yasal mevzuat ve Dünya Bankası/IFC Performans Standartları na uygun olarak Akenerji, Feke I Projesi nin yöre halkı üzerindeki olumsuz etkilerini en aza indirmeyi hedeflemektedir. Türk mevzuatı, benzeri yatırım projeleri nedeniyle arazilerini ve varlıklarını kaybeden insanların haklarını korumaktadır. Proje nedeniyle etkilenen nüfusların haklarına ilişkin anlayışı genişleten DB/IFC Performans Standartları, yöre halkının maruz kaldığı olası olumsuz etkilerden kaçınmak ya da bu etkileri en aza indirmek için daha da gelişkin bir yönlendirme sağlamaktadır. Feke I HESProjesi YYEP Aralık 2010 11

Etkilenen bireylerin ve toplulukların yerinden edilmesi ile sonuçlanan arazi edinimini reddetme hakkının olmadığı hallerde, arazi edinimi sürecinin zorunlu olduğu kabul edilmektedir (IFC PS 5, 2006, s.18). Bu koşullar altında, araziler, ulusal yasal mevzuata uygun olarak, kamulaştırma yoluyla edinilebilmektedir. Kamulaştırma yoluyla arazi edinimi, Feke I Projesi için de geçerli olan durumdur. Proje için gerekli araziler kamulaştırma yoluyla edinilmiş olmakla birlikte, kamulaştırma çalışmasından sorumlu ilgili kamu kurumu ve Akenerji, tapu sahiplerine tazminatların ödenmesi ve arazi devrinin tazminat karşılığı da olsa gönüllülük esasına dayalı bir şekilde yapması konusunda dikkatli davranmaya çalışmışlardır. Bu durum, Akenerji nin her iki tarafın gönüllü olmasının arazi edinim sürecinin yıkıcı değil, yapıcı bir şekilde yönetebilmesindeki öneminin farkında olmasının bir sonucudur. Bir projede arazi edinim süreci yöre halkı için yerinden edilmeye neden olabilir. IFC ye göre, iki tür yerinden edilme (etkilenme) söz konusudur; fiziksel ve ekonomik. Fiziksel olarak yerinden edilme (etkilenme), kişilerin, bir barınağın, üretken varlıkların ya da üretken varlıklara erişimin (örneğin, arazi, su ve orman alanlarının) kaybedilmesi ile sonuçlanan bir şekilde fiilen fiziksel olarak yaşadığı yeri değiştirmesi anlamına gelirken; ekonomik olarak yerinden edilme (etkilenme), kendilerinin fiziksel olarak yer değiştirmesine gerek olmaksızın kişilerin, üretken varlıklara erişimini kesintiye uğratan ya da ortadan kaldıran bir eyleme atıfta bulunmaktadır (IFC, 2002). Tablo 1-1 de gösterildiği gibi Proje için hem kamuya hem de şahıslara ait arazilere ihtiyaç duyulmaktadır. Proje için ihtiyaç duyulan arazinin çoğu (yüzde 60) Çevre ve Orman Bakanlığı na aitken, şahıs arazilerinin yüzdesi görece azdır (Tablo 1-1). Tablo 1-1: Feke I Projesi için İhtiyaç Duyulan Arazilerin Dağılımı Arazi Tipi Arazi Büyüklüğü (ha) Toplam Arazi içindeki Oranı (%) Hazine Arazisi 3,3 16 Orman Arazisi 12,7 60 Şahıslara ait Araziler 2,2 10 KTK ye ait Araziler 0,1 0 DHTA Araziler 2,9 14 TOPLAM 21,2 100 Kaynak: Feke I, Akenerji verileri, 2010 Bu projede, 4 parsellik Hazine ye ait 3,3 hektarlık arazi etkilenmektedir. Hazineye ait etkilenen bu parsellerin tamamı, Çürükler köyü hudutları içerisinde yer almaktadır. Özel mülkiyetteki arazilere bakıldığında projeden etkilenen şahıs parsellerinin toplamı 14, toplam büyüklüğü ise 2,2 hektar olarak görünmektedir. Tablo 1-2 te görüldüğü üzere regülatör veya kanaldan etkilenen şahıs arazilerinin çoğu, Çürükler köyü hudutları içinde kalmakta ve bundan ötürü de Feke I Projesi nin arazi edinim sürecinden etkilenen hanelerin büyük bir kısmı da bu köydendir. Feke I HESProjesi YYEP Aralık 2010 12

Tablo 1-2: Yerleşim Yeri Bazında Şahıslara Ait Etkilenen Araziler ve Projeden Etkilenen Haneler Etkilenen Şahıs Etkilenen Etkilenen Yerleşimler İl Arazilerinin Toplam Toplam Parsel Toplam Hane (Köyler) Büyüklüğü (ha) Sayısı Sayısı Çürükler köyü 1,6 12 26 Adana Sülemişli Mahallesi 0,6 2 2 TOPLAM 2,2 14 28 Kaynak: Feke I, Akenerji verileri, 2010 Köylerde ikamet eden ve Proje den haneler, -ki bunlar etkilenen toplam hane sayısının yüzde 46 sına tekabül etmektedir - etkilenen yerleşim yerlerindeki toplam hane sayısının yüzde 23 ünün oluşturmaktadır (Tablo 1-3) 5. Yerleşimler Tablo 1-3: Yerleşim Yeri Bazında Toplam ve Etkilenen Hane Sayıları Toplam Hane Sayısı Toplam Etkilenen Hane Sayısı Etkilenen Hane Sayıları Köy Dışında Yaşayan Hane Sayısı Köyde Yaşayan Hane Sayısı Etkilenen Hanelerin Toplam Hane Sayısına Oranı (%) Çürükler köyü 36 26 15 11 25 Sülemişli Mahallesi 20 2 0 2 10 TOPLAM 56 28 15 13 23 Kaynak: Feke I, Akenerji verileri, 2010 Etkilenen yerleşimler, coğrafi yapıdan ötürü genel olarak dağınık yerleşime sahip kırsal yerler olsalar da, etkilenen hanelerin yaşadıkları evler birbirlerin çok yakındır. Yerleşimleri projeden etkilenmeyen diğer kısımları gibi, projeden etkilenen alan da topografyanın çok engebeli ve taşlık olması nedeniyle yeterli derecede sulanabilir, verimli ve geniş tarımsal arazilerine sahip değillerdir. Temelde tarımsal faaliyetler, geçimlik olan meyve ve sebze üretimine dayanmaktadır. Feke I Projesi için 28 haneye ait 14 şahıs parseli gerekmiştir. Bu parsellerden, 18 tapu sahibine ait olan sadece 11 parsel, yüz yüze yapılan uzlaşma görüşmelerinde varılan anlaşma sonucunda EPDK kanalıyla kamulaştırılarak alınmış; 10 tapu sahibine ait kalan 3 parsel için tapu sahipleriyle uzlaşmaya varılamamıştır. Bu parsellere ilaveten, köy tüzel kişiliğine ancak şahısların hak iddia ettiği 2 parsel daha vardı. Projenin arazi edinim süreci başladığında, bu 2 parsel içi tapu tescil davası açılmış ve dava, hak iddia eden şahısların lehine sonuçlanmıştır. Benzer bir durumda olan bir parsel daha vardı ki onun için açılan dava da gene şahıs lehine sonuçlandı ancak uzlaşma görüşmesi sonucunda tapu sahibi ile tazminat bedeli üzerinde anlaşma sağlanamadı. 5 Etkilenen hanelerin yüzde 54 ü Feke I HES Projesi başlamadan önce zaten kırsal yerleşimi terk etmiş; çeşitli nedenlerden ötürü (evlilik, daha iyi sağlık ve eğitim hizmetlerine erişim, alternatif ekonomik kaynaklar ve istihdam olanakları) yakındaki veya uzaktaki kentsel alanlar (ilçe veya il) ile başka köylerde yaşamaktadırlar. Feke I HESProjesi YYEP Aralık 2010 13

Tapu sahibi ile kamulaştırma çalışmasından sorumlu kurum arasındaki uzlaşma görüşmelerini belirleyen ana etmen, bilirkişilerce taşınmaz varlıklar için belirlenen tazminat bedelleridir. Bu süreçte yapılan ilk görüşmenin anlaşmazlık ile sonuçlanması halinde, Akenerji den yetkili kişiler ilgili tapu sahibi ile irtibata geçip, ikinci bir görüşme yaparak ilk belirlenen bedelden daha yüksek bir tazminat rakamı önermektedir. Yeni teklif üzerinde anlaşma sağlanırsa, ilgili taraflar da uzlaşmaya varmış olurlar. Akenerji nin etkilenen taşınmazlar için yüksek fiyatlar ödemek yönündeki tercihi, uzlaşma görüşmelerinin başarısına önemli katkıda bulunmuştur. Sonuç olarak, tapu sahipleri üretken varlıkları ve çeşitli yapıları için rayiç bedellerinin üzerinde bir tazminat alma şansı bulmuşlardır. Akenerji, Proje nin etkilenen insanlar üzerindeki olumsuz etkilerini en aza indirmek için IFC PS 5 e uygun hareket etmiştir. YYEP in amacı, Proje nin yöredeki insanların geçim kaynaklarına dönük olumsuz etkilerini en aza indirilmesi için alınan önlemlerin nasıl hayata geçirildiğini ve etkilerin azaltılmasına yönelik çalışmaların başarısını güvence altına almak amacıyla nasıl bir izleme-değerlendirme sürecinin yürütüleceğini betimlemektir. 1.5 YENİDEN YERLEŞİM EYLEM PLANININ KAPSAMI Feke I Projesi için geliştirilen ve uygulanan YYEP aşağıdaki temel bileşenleri kapsamaktadır: Projeden etkilenen alanın ve varlıkların tespit edilmesi, aynı zamanda etkilenen mülk sahiplerinin ve kiracıların/kullanıcıların tespit edilmesi; Yasal çerçevenin tanımlanması; Halk katılımını, projeden etkilenen arazi sahiplerinin çoğunluğuyla yapılan görüşmeleri, varlıkların değerleme çalışmasını ve tazminat ile sağlanacak diğer yeniden yerleşim desteklerinin tanımlanmasını içeren arazi edinimi sürecinin tamamlanması; Etkilenen iki kırsal yerleşimdeki etkilenen kişilere ilişkin bir sosyo-ekonomik araştırmanın yapılması; Gelir restorasyonunun hesaplanması; Uygulamaya yönelik kurumsal düzenlemelerin tanımlanması; Şikâyetlerin giderilmesine yönelik prosedürler; İzleme ve uygulamaya yönelik düzenlemeler ve Uygulama programının ve bütçesinin hazırlanması. Aşağıdaki bölümlerde bu faaliyetlerin detayları şu şekilde anlatılmaktadır: Bölüm İki, arazi edinimi, yeniden yerleşim ve tazmin süreçleri için göz önünde bulundurulan ulusal yasal çerçeveyi ve bu meselelerde benimsenecek Dünya Bankası/IFC Politikaları ile Ekvator Prensiplerini betimlemektedir; Bölüm Üç, araştırma kapsamındaki projeden etkilenen nüfusla ilgili detaylı sosyo-ekonomik bilgi ile projeden etkilenen bölgenin mevcut sosyo-ekonomik durum özetini vermektedir; Feke I HESProjesi YYEP Aralık 2010 14

Bölüm Dört, mevcut Türk mevzuatı ile bağlantılı olarak Akenerji tarafından izlenen arazi edinimi süreçleri ile varlıkların değerlemesi, arazi edinimi, tazminat ve müzakere de dâhil olmak üzere uygulama sürecini ele almaktadır; Bölüm Beş, Proje ye atfedilebilir mevcut ve olası etkiler ile üretken varlıklar, bina ve altyapı da dâhil olmak üzere tüm taşınmaz varlıkların kaybı nedeniyle ortaya çıkan etkileri, bu etkileri azaltmaya yönelik önlemleri ve ilgili müdahale alanlarını sunmaktadır; Bölüm Altı, şikâyet ve anlaşmazlık çözme mekanizmasının sağlanması da dahil olmak üzere YYEP kapsamında yürütülecek faaliyetler ile halkla istişare ve halkı bilgilendirme süreçlerini açıklamaktadır; Bölüm Yedi, uzmanlarca gerçekleştirilecek bir izleme sürecinin sağlanması da dâhil olmak üzere YYEP ye kapsamında yürütülecek olan izleme ve değerlendirme mekanizmasını özetlemektedir; Bölüm Sekiz, YYEP maliyetlerinin ve arazi edinim süreci ile bu süreci izleyen adımlar yoluyla gerçekleştirilen tüm işlere yönelik bütçenin detaylarını vermektedir; ve Bölüm Dokuz, uygulama aşamasındaki sorumlu taraflara dair bilgiler ile YYEP ın uygulama takvimini sunmaktadır. Feke I HESProjesi YYEP Aralık 2010 15

2 YASAL ÇERÇEVE Bu bölüm, arazi ediniminin yasal çerçevesi konusuna odaklanmakta ve dolayısıyla ulusal yasal çerçeveyi ve ilgili Dünya Bankası / IFC Performans Standartları nı kapsamaktadır. 2.1 ULUSAL YASAL ÇERÇEVE 2.1.1 TÜRKİYE CUMHURİYETİ ANAYASASI Ekim 2001 de ilgili maddeleri değiştirilen Türkiye Cumhuriyeti Anayasası, kamulaştırma sürecinde kamu çıkarlarını ve özel mülkiyeti koruyan önemli unsurlar barındırmaktadır. Kamulaştırma; idarenin kamu yararını göz önünde bulunduracak şekilde kamu hizmetini gerçekleştirmek için, karşılık parasını peşin (şartlar gerçekleşmişse taksitli) vermek şartıyla, gerçek ve özel hukuk tüzel kişilerine ait taşınmaz mallara, ilgili mevzuatın öngördüğü usullerle zorla sahip olmasıdır. Tanımında da belirttiği gibi farklı durumlar dışında kamu yararı kararı adına alınan şahsa ait arazi ve varlıkların kamulaştırılması durumunda kamu kurumlarının, kamulaştırılan varlıkların değerini arazi ediniminden ve proje inşaatından önce şahsa ait banka hesabına ödemeleri gerekmektedir. Türkiye Cumhuriyeti Anayasası nın 46. Maddesi kamu yararı gerekçesiyle özel mülkiyette bulunan taşınmaz malların tamamını veya bir kısmını, kanunla gösterilen esas ve usullere göre kamulaştırılmasına izin vermektedir. Bu Proje söz konusu olduğunda EPDK, kamu yararı kararını vermeye yetkili ilgili kamu kurumudur. 2.1.2 TÜRKİYE DE YÜRÜRLÜKTEKİ YASAL ÇERÇEVE VE GELENEKSEL MÜLKİYET HAKLARI Geleneksel mülkiyet hakları belirli bir düzeye kadar modern kanunlarca tanınmaktadır. Türkiye deki tarımsal araziler söz konusu olduğunda, bu arazilerin sahipliğine ilişkin resmi bir tapu bulundurulması görece yeni bir gelişmedir. Daha yaygın olanı kullanıcıların/üreticilerin haklarının tanınmasıdır. Geleneksel mülkiyet hakkı da belirli koşullar altında modern kanunlarca tanınmaktadır. Örneğin; arazinin aynı kişi ya da aile tarafından herhangi bir anlaşmazlık ya da kesinti olmaksızın 20 yıl boyunca kullanıldığı durumda o araziyi kullanan kişi/kişilere kullanım/mülkiyet hakkı verilmektedir. 2001 yılında değişiklik yapılan 4721 sayılı Türk Medeni Kanunu, cinsiyet ve yaşa bakılmaksızın tüm varislere eşit veraset hakkı tanısa da gelenekler, çoğu durumda kadınların haklarını kullanmalarının önüne geçmektedir. Bunun sebebi, arazinin erkek varisler arasında dağıtılmasının eskiden beri gelen yaygın bir uygulama olmasıdır. Bu sosyal pratiğin kadın ile erkek arasındaki eşitliği olumsuz yönde etkilemesi muhtemeldir. Bu kırsalda kültürel olarak benimsenmiş bir gelenek olmakla birlikte, Feke I Projesi nin etkilediği kırsal alanda böyle bir söz konusu değildir. Feke I HESProjesi YYEP Aralık 2010 16

2.1.3 KAMULAŞTIRMA KANUNU Anayasaya uygun olarak tüm kamulaştırma süreçleri 2001 yılında değiştirilen (No. 4650) Kamulaştırma Kanunu na (No. 2942) göre yürütülmektedir. Herhangi bir taşınmaz varlığın kamulaştırılması için Kamu Yararı kararı çıkarılması gerekmektedir. Kamu Yararı kararının sonucu olarak yalnızca kamu kurumlarının araziyi almasına izin verilmektedir. Kamulaştırma Kanunu nun 5. Maddesi uyarınca enerji projeleri için Kamu Yararı kararı ise EPDK tarafından alınmaktadır. 2006 tarihinde çıkan 9.Kalkınma Planı Stratejisi Hakkında Karar a göre 2007-2013 yıllarına ilişkin dönemin kalkınma stratejisinin temel dayanaklarından birisi, enerji altyapısının geliştirilerek rekabet gücünün arttırılmasıdır (Karar No: 2006/10399) 6. Enerji altyapısının geliştirilmesi, elektrik üretimin uygun maliyetle ülke içinde artırılarak ithal enerji kaynaklarına olan bağımlılığın asgari düzeyde tutulması hedefine de ulaşılması açısından da büyük önem arz etmektedir. Türkiye bu doğrultuda hidrolik kaynaklara yönelerek hidroelektrik santral projelerine öncelik vermektedir. Bu stratejik yönelim, aynı zamanda AB nin yenilenebilir enerji kaynaklarından üretim yapılmasını teşvik eden direktifleri ile de uyumludur. Avrupa Yenilenebilir Enerji Direktifi, yenilenebilir kaynak seçimi konusunda herhangi bir hedef göstermemektedir. Bu durumda her ülke ulusal çıkarları, politikaları ve programları doğrultusunda en ekonomik, güvenilir ve öncelikli olarak tespit edeceği yenilenebilir enerji kaynağını değerlendirebilecektir (Talu, 2007: 167) 7. Türkiye de, AB Direktifleri ve 9.Kalkınma Planı ile uyumlu olarak önceliği hidroelektrik enerji üretimine vermiştir. Bu noktadan hareketle, FEKE I Projesi nin kamu yararı kararı alınmış ve Kamulaştırma Kanunu nun ilgili maddeleri işleme konmuştur. İlk olarak Kamulaştırma Kanunu nun 27.Maddesi işletilerek Proje nin etki alanındaki şahıslara ait taşınmazlar için Kamulaştırma Bedelinin Tespiti ve Acele El Konulması kararı alınmaktadır. EPDK nın Kamu Yararı adına aldığı bu karar ile kamulaştırma kanalıyla arazi edinim süreci başlatılmış olur. Feke I Barajı ve HES Projesi için bu karar, 17.07.2008 tarihinde EPDK tarafından alınarak, acele kamulaştırma bedelinin tespitine yönelik dava açılmaya başlanmıştır. Alınan bu kararla, enerji projesinin sahibi olan firma, bu karara konu olan şahıs parselleri için bilirkişi tarafından belirlenen kamulaştırma bedelini milli bir bankaya, tapu sahibinin adına peşinen yatırmak kaydıyla araziye girme hakkına sahip olur ve arazide çalışmayı başlatabilir. Nitekim FEKE I Projesi nde de süreç bu şekilde başlamıştır. 27.Madde davasına istinaden bilirkişilerce araziler ile mütemmim cüzleri için belirlenen Acele Kamulaştırma Bedelleri üzerinden EPDK yetkilileri, ilgili tapu sahipleri ile uzlaşma görüşmelerine başlar. Taşınmazın devri, tapu sahibinin teklif edilen bedeli gönüllü olarak kabulüne bağlı olarak gerçekleşmektedir. Anlaşma sağlanması halinde, şahıslara ait tapular kamulaştırma kapsamında hazineye devredilir. Anlaşma sağlanamaması ve tapu sahibinin itiraz etmesi durumunda 10.Madde 8 davası açılarak tapuların hazine adına tescil 6 http://mevzuat.dpt.gov.tr/bkk/10399.htm 7 http://www.bayindirlik.gov.tr/turkce/kentlesme/skdurumdegerlendirmeraporu.pdf 8 Madde 10- (Değişik: 24.04.2001 4650/5.Md.) Kamulaştırma Bedelinin Mahkemece Tespiti Ve Taşınmaz Malın Feke I HESProjesi YYEP Aralık 2010 17

edilmesinden sonra itiraz eden şahısların tapularının hazineye devri tamamlanmış olur. Kamulaştırma kapsamında gönüllü alıcı/satıcı müzakeresi olarak da adlandırılan bu sürece ilk aşamada EPDK ile tapu sahipleri arasında uzlaşma sağlanamaması durumunda Akenerji de aktif olarak katılarak, arazi edinim sürecinin mümkün olduğu ölçüde anlaşma yoluyla gerçekleşmesi için çaba harcar. Kamulaştırma bedeli üzerinde anlaşılamaması halinde açılan 10.Madde davası sürerken ilgili tapu sahiplerinin, mahkemenin atadığı bilirkişilerce belirlenen kamulaştırma bedellerine itiraz etme hakları bulunmaktadır. Yapılacak olan itirazlar, mahkeme tarafından dikkate alınarak yeniden bedel belirlenmesi için bilirkişiler görevlendirilir. Muhtar ve ilgili tapu sahiplerinin de iştirakiyle yapılan bedel tespit çalışması sonucunda belirlenen rakam, nihai kamulaştırma bedeli olarak karara bağlanır ve şahsa ait araziler, mahkeme kararıyla hazineye tescil edilerek arazilerin mülkiyet devri tamamlanmış olur. Bu mevzuata uygun olarak FEKE I Projesi kapsamında da proje dolayısıyla taşınmaz varlıkları (tarla, ev vb.) kamulaştırılan toplam 28 kişiden 7 si köy tüzel kişiliğine ait görünen arazilerinin (toplam 4 parsel) kendilerine ait olduğunu ispatlamak için tapu tescil davaları açmıştır. Bu kişiler için davalar, şahısların lehine sonuçlanırken, benzer bir durumda bir başka şahsın açtığı dava ise şahsın aleyhine sonuçlanmıştır. Sonucunda da söz konusu parsel, köy tüzel kişiliğinde kalmış ve sonrasında da proje için Kısım 2.1.6. altında belirtiği şekilde temin edilmesi için gerekli çalışmalar yürütülmüştür. Sonuç olarak, projeden etkilenen hane sayısı 28 hane (tapu sahibi) olarak netleşmiştir. Bunlardan 10 u hariç, hepsi ile yapılan itirazlar dikkate alınarak belirlenen yeni tazminat rakamları üzerinden anlaşma sağlanabilmiştir. Uzlaşılan bedeller, kişiler adına milli bir bankada açılan mahkeme veznesi hesaplarına yatırılmıştır. Kamulaştırma Kanunu, arazi el değiştirmeden önce etkilenen kişilere eksiksiz biçimde tazminat ödenmesini teminat altına almaktadır. Kanun, değerleme sürecinin tamamlanması ile mülkiyet ya da kullanım haklarının devrini müzakere etmek için resmi girişimlerde bulunulmasını ve tapu sahiplerinin banka hesaplarına nakit ödemenin eksiksiz olarak yapılmasını gerekli kılmaktadır. Mülk sahipleri ya da varisler arasındaki paylarına ilişkin anlaşmazlıklar bu süreci durdurmayacaktır çünkü kamu kurumunun kamulaştırmaya izin vermek için mahkemeye başvurma hakkı vardır. Anlaşmazlık durumlarında arazinin değeri, mahkeme yetkili arazi sahibini belirlediğinde ödenmek üzere, faiz getirisi olan bir banka hesabında tutulur. FEKE I Projesi nde de arazileri etkilenen şahısların arazilerine ve üzerindeki ürün ile yapılara ilişkin belirlenen keşif bedelleri, Feke ilçesindeki Acele Kamulaştırma ve El Konulması Kararı veren mahkemenin veznesine ilgili tapu sahipleri adına yatırılmıştır. FEKE I Projesi nde kamulaştırma yoluyla edinilen şahıslara ait toplam parsel sayısı 14 dür. 28 şahsa ait veya kullanılan bu 14 parselden 11 i için 18 kişiyle 2010 Aralık itibariyle uzlaşma sağlanmış olup tapuda hazine adına tescil işlemleri tamamlanmıştır. Kamulaştırma Kanunu gereği olarak da anlaşma sağlanan 11 parsel sahibi 18 kişiye de tazminat bedelleri İdare Adına Tescili Feke I HESProjesi YYEP Aralık 2010 18

ödenmiştir. 8 varise 9 ait olan 1 parsel ile 1 tapu sahibine ait 1 diğer parselin kamulaştırma bedellerinde uzlaşma sağlanamadığı için 10. Madde davası açılmış ve davalar sonuçlanmıştır. Buna göre, söz konusu parsellere 2008 yılında alınan Kamulaştırma Kararı na istinaden el konularak, tapuları hazineye devredilmiştir. Dava neticesinde belirlenen tapu tescil dava bedelleri de kişilerin paralarını çekmeleri için ilgili bankadaki mahkeme veznesine yatırılmıştır. Bunların yanı sıra köy tüzel kişiliğine ait olan ancak farklı şahısların hak iddia ederek tapu tescil davası açtığı parsellerle ilgili de 10.Madde davası açılmıştır. Daha önce de belirtildiği gibi biri hariç, açılan davalar şahısların lehine sonuçlanmıştır. Davalar yakın zamanda sonuçlandığı ve parseller şahıslara devredildiği için söz konusu şahıslar ilgili parsellerin tapu sahibi haline gelmiş ve kendileriyle kamulaştırma bedelleri üzerine uzlaşma görüşmeleri kısa bir önce tamamlanmıştır. Görüşme neticesinde iki tapu sahibi ile anlaşma sağlanabilmiştir. Kamulaştırma sürecinde EPDK kanalıyla yapılan uzlaşma görüşmeleri ve Akenerji nin ilaveten yaptığı müzakere görüşmeleri neticesinde belirlenen tapu tescil (kamulaştırma tazminat) bedelleri, 27.Madde davasına istinaden bilirkişilerce taşınmazların değeri olarak belirlenen Acele Kamulaştırma Bedellerinden daha yüksektir. 14 şahıs parselinin dışında FEKE I Projesi için ihtiyaç duyulan 11 parsel daha vardır ki bunlardan 2 tanesi Köy Tüzel Kişiliği ne, 4 tanesi Maliye Hazinesi ne ait olup kalan 5 tanesi de devletin hüküm ve tasarrufu altındaki 10 parsellerdir. FEKE I Projesi dolayısıyla kullanılan şahıs arazileri, kanal, yaklaşım tüneli, santral ve regülatör yapımı dolayısıyla kamulaştırılmış olup, kamuya ait araziler ise yalnızca regülatör yapımı için kullanılacaktır. 2.1.4 ORMANLAR ARAZİLERİ Orman alanlarında yer alan tesislere yönelik olarak 5192 sayılı Orman Kanunu nda (3 Temmuz 2004 tarihli ve 25511 sayılı Resmi Gazete), Savunma, ulaştırma, enerji, iletişim, su şebekesi, atık su, petrol, doğal gaz, altyapı tesisleri ile katı atık imha alanlarının yerleştirilmesi ve inşaatı ile ilgili olarak; sanatoryum, baraj, gölet ile mezarlıklar ile ilgili olarak; devlet sağlık, eğitim ve spor tesisleri ile devlet ormanlarındaki alakalı yerler ile ilgili olarak kamu yararı ya da kamusal gereklilik olması halinde, gerçek ve tüzel kişilere belirlenen değer karşılığında Çevre ve Orman Bakanlığı tarafından izin çıkarılabilir. denilmektedir. Kanun un ilgili maddesi uyarınca Akenerji, Orman Genel Müdürlüğü nden gereken belgeleri almak için başvuruda bulunmuştur. Orman Genel Müdürlüğü, YYEP Raporu nun Bölüm 4 ve Kısım 4.4.1.5 te anlatılan yönteme göre değer tespiti yaptırmıştır. Orman Arazileri için verilen İzinler Hakkındaki Yönetmelik in 12. Bölümü nün 60. 9 Bu varislerden birisi,ölen tapu sahibinin eşi; bir diğeri de projeden etkilenen araziyi kendisi ve aile kullandığı için köyde yaşayan fiziksel engelli oğludur. 10 Devletin hüküm ve tasarrufu altındaki yerler, kamunun mülkiyetinde olup da kamunun özel mallarının dışında kalan tüm kamusal malları ifade etmektedir. Buna göre kamusal mallar, ya kamunun doğrudan yararlanmasına ya da kamu hizmetine tahsis edilmiş olan mallardır. (http://www.danistay.gov.tr/2%20- kamu_mallarinda_ecrimisil.htm) Feke I HESProjesi YYEP Aralık 2010 19

Maddesi ne atıfla (Değerleme İlkeleri), Akenerji, yeniden ağaçlandırma masrafları, tesisler ve araziler için gereken izin masrafları ve teminat masraflarını içeren belirlenmiş değeri ödemiştir. 2.1.5 HAZİNE ARAZİLERİ Hazine arazilerinin edinimi dolayısıyla kamu yararı kararının çıkartılması için Akenerji nin EPDK ya başvurması gerekmektedir. Kamu Yararı kararının ilan edilmesi koşuluyla Akenerji, hazine arazilerin kullanımı için Maliye Bakanlığı na başvurma hakkına sahiptir ancak söz konusu Proje de EPDK, Akenerji adına başvuruyu yapmaktadır. Bu arazilerin kullanım hakkı, yerinde incelemeye dayanarak tanınmaktadır. İster hazine adına tescil edilmiş tapulu hazine arazileri olsun, ister tescil harici devletin hüküm ve tasarrufu altındaki hazine arazileri olsun, maliye hazinesinde bulunan parseller için irtifak hakkı tesisi edilmesi, kiralama ve bedelsiz kullanıma göre listelenir. Taşınmaz mallar üzerinde, depo sahası, yol, emniyet şeridi, vs. gibi yapı inşa edilmeyecekler için kiralama; göl alanında kalacak olan parseller için bedelsiz kullanım hakkı; taşınmaz mallar üzerinde, santral binası, kanal, cebri boru, vs. gibi yapı inşa edilecekler için ise irtifak hakkı tesisi yapılır. EPDK tarafından projeye göre parsellerin ayrı ayrı listesi oluşturularak Kurul a girer. Kurul Kararı alınır. Kurul Kararı alındıktan sonra EPDK tarafından projenin bulunduğu ildeki Defterdarlık/İl Emlak Müdürlüğü ne irtifak hakkı tesis edilmesi, kiralama, bedelsiz kullanım ile ilgili durumlara göre ilgili yazı yazılır. İl Milli Emlak Genel Müdürlüğü, projeye göre DSİ, İl Tarım Müdürlüğü, İl Orman Müdürlüğü, Karayolları, vs. gibi ilgili Kurum ve Kuruluşlara görüş sorar. İlgili Kurum ve Kuruluşlar gerekli incelemeleri yaparak görüşlerini İl Milli Emlak Müdürlüğüne bildirir. İl Milli Emlak Genel Müdürlüğü de görüşleri toplayarak değerlendirme yapar ve konu ile ilgili Milli Emlak Genel Müdürlüğü ne görüşünü bildirir aynı zamanda EPDK yı da bilgilendirir. Uygun görüş çerçevesinde Milli Emlak Genel Müdürlüğü ile Şirket arasında, duruma göre, irtifak hakkı sözleşmesi, kiralama sözleşmesi ya da bedelsiz kullanım hakkı ile ilgili sözleşme imzalanır ve ödeme de bu sözleşmeye göre yapılır. 4628 Nolu Elektrik Piyasası Kanunu na istinaden 2005 tarihinde 5346 sayılı Yenilenebilir Enerji Kaynaklarının Elektrik Enerjisi Üretimi Amaçlı Kullanımına İlişkin Kanunu nda yapılan geçici değişiklik (5784 Sayılı Kanun 09/07/2008 Kabul tarihli / Madde 23) uyarınca Türkiye deki enerji şirketlerine, aşağıdaki şartlar sağlandığı takdirde, Hazine ye ait olup baraj rezervuarı için kullanılan alanlar için bedelsiz kullanım hakları verilmiştir: Yenilenebilir kaynaklara dayanması; Kamu yararına olduğunun EPDK tarafından ilan edilmiş olması; 2012 sonu itibariyle tamamlanacak olması. Feke I HESProjesi YYEP Aralık 2010 20

2.1.6 KÖY TÜZEL KİŞİLİĞİNE AİT ARAZİLER Köy tüzel kişiliğinde olan araziler için ise 2942 sayılı Kamulaştırma Kanununun 30.Maddesi uyarında bu arazilerin hazineye devredilmesi yönünde bir karar alınmaktadır. EPDK tarafından alınan bu karar, köy tüzel kişiliğinin devrin yapılmasına ve belirlenen devir bedeline ilişkin bir muvafakatı alındıktan sonra uygulanır. Hazineye devrolan bu araziler için Proje sahibi firma, hazine arazilerinin temininde olduğu gibi üzerinde yapı olup olmamasına bağlı olarak irtifak hakkı veya kiralama sözleşmesi imzalanarak ödemeyi yapar ve araziyi kullanmaya başlar. 2.1.7 TARIMSAL ARAZİLERİN KULLANIMI VE İFRAZI Toprak Koruma ve Arazi Kullanım Kanunu nun(5403) 13. Maddesi gereğince mutlak tarım arazileri, özel ürün arazileri, dikili tarım arazileri ile sulu tarım arazileri tarımsal üretim amacı dışında kullanılamaz. Ancak, alternatif alan bulunmaması ve Toprak Koruma Kurul unun uygun görmesi şartıyla; (Ek bent: 26/03/2008-5751S.K./1.mad) Enerji Piyasası Düzenleme Kurumunun talebi üzerine 20/2/2001 tarihli ve 4628 sayılı Elektrik Piyasası Kanunu uyarınca yenilenebilir enerji kaynak alanlarının kullanımı ile ilgili yatırımlar için bu arazilerin amaç dışı kullanım taleplerine Bakanlık tarafından izin verilebilir. (Ek cümle: 31/01/2007-5578 S.K./3.mad) Buna göre, FEKE I Projesi nde tamamı tarla vasfında olan şahıslara ait tarım arazileri, 4628 sayılı Kanun uyarınca tarım dışı amaçla kullanımı mümkün olmuştur. Bununla beraber yine 5403 sayılı Toprak Koruma ve Arazi Kullanım Kanunu nun 8.Maddesi gereğince de Toprak Koruma Kurulunca belirlenen parsel büyüklüğü; mutlak tarım arazileri ve özel ürün arazilerinde 2 hektar, dikili tarım arazilerinde 0,5 hektar, örtü altı tarımı yapılan arazilerde 0,3 hektar ve marjinal tarım arazilerinde 2 hektardan küçük olamaz. Tarım arazileri bu büyüklüklerin altında ifraz edilemez, bölünemez veya küçük parsellere ayrılamaz. Ancak Bakanlığın uygun görüşü ile kamu yatırımları için ihtiyaç duyulan yerler hariç olmak üzere tarım arazileri, belirlenen yeter büyüklükteki tarımsal arazi parsellerinden daha küçük parçalara bölünemez 11. Ancak yasadaki ilgili maddede de belirtildiği gibi, bu araziler, yenilenebilir enerji kaynak alanlarının kullanımı ile ilgili yatırımlar çerçevesinde kullanılacak olmalarından ötürü ihtiyaca göre bölünebilir, ifraz yoluyla alınabilir araziler haline gelebilmektedir. FEKE I Projesi nde ise mevcut parsellerin küçük parçalarına ihtiyaç duyulmuştur. Arazi ihtiyacı bu denli az olduğu için Akenerji, etkinin kapsamını en aza indirmek adına, şahıs parsellerinin tamamını kamulaştırma yoluyla edinmek yerine, yalnızca kendisi için gerekli olan küçük bölümleri, ifraz yoluyla bölünerek alınmasını tercih etmiştir. 11 http://rega.basbakanlik.gov.tr/eskiler/2007/02/20070209-1.htm Feke I HESProjesi YYEP Aralık 2010 21

2.2 DÜNYA BANKASI / IFC POLİTİKALARI VE İLKELERİ Proje, bir bankalar konsorsiyumu tarafından kısmen de olsa finanse edildiği için Proje kapsamında Ekvator Prensipleri ne olduğu kadar Dünya Bankası Grubu/IFC Politikalarına da uyulmak zorundadır. Arazi edinimi ile ilgili politikalar ve ilkeler aşağıda betimlenmektedir. 2.2.1 IFC POLİTİKALARI Proje nin sosyal yönleri söz konusu olduğunda, Akenerji, Dünya Bankası Grubu nun Politikaları ve Yaklaşımları ile ilişkili bazı temel dokümanları dikkate almıştır. Bu dokümanlar; 2001 yılının Aralık ayında yayınlanan Operasyonel Politika 4.12, 2006 yılının Nisan ayında yayınlanan Performans Standardı (PS) 5: Arazi Edinimi ve Zorunlu Yeniden Yerleşim ile YYEP in hazırlanmasında yararlanılan IFC nin Yeniden Yerleşim Eylem Planı Hazırlanması Konulu El Kitabı dır. Bu dokümanların ana hedefi, yöre halkı üzerindeki olası olumsuz etkilerin planlama yoluyla hafifletilmesini ve Dünya Bankası Grubu tarafından finanse edilen belirli bir projenin sonucu olarak yerinden edilen tüm insanların projeden yarar elde etmesini sağlayacak uygun önlemlerin alınmasını temin etmektir. Bu temel meseleleri göz önünde bulundurarak aşağıdaki OP 4.12 politika hedefleri hesaba katılmaktadır: (a) Uygulanabilir tüm alternatif proje tasarımlarını araştırmak suretiyle, uygun olan hallerde zorunlu yeniden yerleşimden kaçınılmalı ya da zorunlu yeniden yerleşim en aza indirilmelidir. (b) Yeniden yerleşimden kaçınmanın uygulanabilir olmadığı hallerde yeniden yerleşim faaliyetleri, proje tarafından yerinden edilen insanların proje yararlarını paylaşmalarını sağlamak üzere ve yeterli yatırım kaynakları sağlamak suretiyle sürdürülebilir kalkınma programları olarak tasavvur edilmeli ve yürütülmelidir. Yerinden edilen insanlara anlamlı ölçüde danışılmalı, bu kişilere yeniden yerleşim programlarının planlama ve uygulamasına katılma fırsatı verilmelidir. (c) Yerinden edilen insanlar, geçimlerini ve yaşam standartlarını iyileştirmek için giriştikleri çabalarında, ya da en azından yerinden edilmeden önce sahip oldukları seviyelere veya eğer daha yüksekse proje uygulamasının başlamasından önce geçerli olan seviyelere gerçek anlamda tekrar ulaşmak için giriştikleri çabalarda desteklenmelidir. (DB, OP 4.12, s.1) FEKE I Projesi nde IFC PS 5 te tanımlandığı haliyle zorunlu yeniden yerleşimden kaçınmak mümkün olmadığı için Akenerji, Proje nedeniyle yaşanan varlık kayıpları için etkilenen tapu sahiplerine varlıkların ikame maliyetleri 12 değerinde tazminatlarını ödemiştir. OP 4.12 ye 12 İkame Maliyeti, kaybedilen varlıkları; yani kaybedilen varlıkların piyasa değerini ikame etmek ve banka Feke I HESProjesi YYEP Aralık 2010 22