ANKARA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ YÜKSEK LİSANS TEZİ POLATLI İLÇESİ TARIM İŞLETMELERİNDE MÜNAVEBEDE YERALAN BAŞLICA ÜRÜNLERDE İŞLETME SERMAYESİ TALEBİ VE KREDİ KULLANIMININ İNCELENMESİ DİLARA ALTÜRK TARIM EKONOMİSİ ANA BİLİM DALI ANKARA 2007
ÖZET Yüksek Lisans Tezi POLATLI İLÇESİ TARIM İŞLETMELERİNDE MÜNAVEBEDE YERALAN BAŞLICA ÜRÜNLERDE İŞLETME SERMAYESİ TALEBİ VE KREDİ KULLANIMININ İNCELENMESİ Dilara ALTÜRK Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Tarım Ekonomisi Ana Bilim Dalı Danışman: Prof. Dr. Mehmet BÜLBÜL Bu araştırmada, Polatlı ilçesinin münavebe sisteminde yer alan ürünlere ait işletme sermayesi talebi, kredi kaynakları ile kredi gereksiniminin dönemsel olarak ortaya konulması amaçlanmıştır. Araştırmada kullanılan veriler, tabakalı tesadüfi örnekleme yöntemi ile belirlenen 75 işletmeden anket yardımı ile toplanmıştır. Bu veriler, 2004-2005 üretim dönemine aittir. Araştırma sonuçlarına göre; toplam nüfusun % 47,86 sını erkek ve % 52,14 ünü ise kadın nüfus oluşturmaktadır. İşletmeler ortalamasında çiftçi ailesi başına düşen arazi büyüklüğü, 108,30 da olup, bu arazinin % 86,53 ü mülk arazi, % 11,13 ü kiracılıkla, % 2,34 ü ise ortakçılıkla işletilen arazidir. İncelenen işletmelerde, 1 kg buğday maliyeti, 0,24 YTL, şekerpancarı maliyeti, 0,05 YTL, soğan maliyeti ise 0,07 YTL dir. Araştırma bulguları doğrultusunda, işletme genişliklerinin büyümesiyle dekara girdi kullanımının ve verimin azaldığı sonucuna varılmaktadır. Araştırma sonuçlarına göre araştırma alanında, Tarım Kredi Kooperatifleri nin verdiği kredilerin çiftçilerin o döneme ait masraflarını karşılamakta yetersiz kaldığı söylenebilir. 2007, 94 sayfa Anahtar Kelimeler: Sulu Tarım, Ekim Nöbeti, İşletme Sermayesi Talebi, Kredi Kullanımı ve Zamanlaması i
ABSTRACT Masters Thesis AN ANALYSIS OF OPERATING CAPITAL REQUİREMENT AND THE CREDIT USE OF MAJOR CROPS INVOLVED IN THE CROP ROTATION IN POLATLI DISTRICT Dilara ALTÜRK Ankara University Graduate School Of Natural and Applied Sciences Department of Agricultural Economics Supervisor: Prof. Dr. Mehmet BÜLBÜL In this research operating capital requirement of major crops involved in the crop rotation in Polatlı district, credit source and periodic credit necessity have been aimed to manifestation.the data used to reach the aims was collected from 75 farms distributed which were selected by a stratified random sampling method. This data belongs to the 2004-2005 produce term. According to research reason in total population 47,86 % is male and rest is female. Base on the research results, the average farm size is 108,30 decares, in addition this farm s divers like that, % 86,53 is estate land, 11,13 % land is for rent, 2,34 % is partnership land. In this research operating, the cost of 1 kg of wheat is 0,24 YTL, sugar beet is 0,05 YTL and onion is 0,07 YTL. The result of this research when the land size gets bigger using input and output gets less. As a result agriculture credit cooperations cannot respons farmer needs for that time. 2007, 94 pages Key Words: Irrigated Farming, Crop Rotation, Operating Capital Demand, Credit Use and Credit Timing ii
TEŞEKKÜR Bana bu konuda çalışma olanağı veren, fikirleriyle beni yönlendiren, yol gösteren hocam sayın Prof. Dr. Mehmet BÜLBÜL e, ilgi ve yardımlarını esirgemeyen Prof. Dr. Taner KIRAL a, çalışmamda desteğini esirgemeyen Araş. Gör. Zeki BAYRAMOĞLU na, Araş. Gör. Osman Orkan ÖZER e, Araş. Gör. Selma KAYALAK a, anket esnasında sorularımı cevaplamayı kabul ederek zamanlarını bana ayıran Polatlı ilçesi ndeki çiftçilere, Polatlı Ziraat Odası çalışanlarına, çalışmamın her aşamasında özveriyle bana büyük destek vererek yardımcı olan annem Nurhayat ALTÜRK e, babam Ertuğrul ALTÜRK e, kardeşlerime ve beni bu zorlu geçen dönemde yalnız bırakmayan bütün arkadaşlarıma teşekkürü bir borç bilirim. Dilara ALTÜRK Ankara, 2007 iii
İÇİNDEKİLER ÖZET.. i ABSTRACT ii TEŞEKKÜR iii SİMGELER DİZİNİ. vii ÇİZELGELER DİZİNİ. viii 1. GİRİŞ. 1 2. KAYNAK ÖZETLERİ.. 4 3. MATERYAL VE YÖNTEM.. 11 3.1. Materyal.. 11 3.2. Yöntem... 12 3.2.1. Örnek işletmelerin seçiminde kullanılan yöntem. 12 3.2.2. İncelenen işletmelerin analizinde uygulanan yöntem... 14 4. ARAŞTIRMA ALANI HAKKINDA GENEL BİLGİLER.. 19 4.1. Konum. 19 4.2. İklim... 19 4.3. Toprak Yapısı.. 20 4.4. Bitki Örtüsü. 20 4.5. Ulaşım.. 21 4.6. Nüfus ve Eğitim... 21 4.7. Tarımsal Yapı.. 23 4.7.1. Arazi varlığı.. 23 4.7.2. İşletme büyüklükleri. 23 4.7.3. Tarım arazisi kullanım şekli. 24 4.7.4. Bitkisel ürün deseni ve üretimi. 25 4.7.5. Meyve üretimi... 27 4.7.6. Sebze ekiliş alanı ve sebze üretimi... 28 4.7.7. Hayvan varlığı.. 29 4.7.8. Tarımsal girdi kullanımı... 30 5. ARAŞTIRMA BULGULARI.. 33 5.1. İncelenen İşletmelerde Nüfus ve İşgücü durumu 33 iv
5.1.1. Nüfus... 33 5.1.2. Aile işgücü varlığı... 34 5.2. Arazi varlığı... 35 5.3. Münavebede Yer alan Ürünlerde Kullanılan Fiziki Girdiler ve Ürün Maliyetleri.. 36 5.3.1. Buğday maliyetleri 36 5.3.1.1. 1. grup işletmelerde dekara buğday üretim maliyeti... 38 5.3.1.2. 2. grup işletmelerde dekara buğday üretim maliyeti... 41 5.3.1.3. 3. grup işletmelerde dekara buğday üretim maliyeti... 44 5.3.1.4. Buğday üretiminde yer alan grupların işletmeler ortalamasına göre karşılaştırılması... 47 5.3.2. Şekerpancarı maliyetleri... 48 5.3.2.1. 1. grup işletmelerde dekara şekerpancarı üretim maliyeti. 50 5.3.2.2. 2. grup işletmelerde dekara şekerpancarı üretim maliyeti. 54 5.3.2.3. 3. grup işletmelerde dekara şekerpancarı üretim maliyeti. 57 5.3.2.4. Şekerpancarı üretiminde yer alan grupların işletmeler ortalamasına göre karşılaştırılması... 60 5.3.3. Soğan maliyetleri.. 61 5.3.3.1. 1. grup işletmelerde dekara soğan üretim maliyeti 62 5.3.3.2. 2. grup işletmelerde dekara soğan üretim maliyeti 66 5.3.3.3. 3. grup işletmelerde dekara soğan üretim maliyeti 69 5.3.3.4. Soğan üretiminde yer alan grupların işletmeler ortalamasına göre karşılaştırılması.. 72 6. TARIM İŞLETMELERİNİN FİNANSMANI VE KREDİ... 74 6.1. Tarımsal Kredinin Önemi ve Tanımı... 74 6.2. Finansmanın Tanımı ve Kapsamı... 76 6.3. Finansmanın Fonksiyonları. 77 6.4. Tarımsal Finansmanın Temel Özellikleri... 78 6.4.1. Objektif özellikler. 78 6.4.2. Subjektif özellikler 79 6.5. Tarımsal İşletmelerde Finansman Şekilleri. 79 6.5.1. Öz kaynaklardan finansman.. 79 6.5.2. Yabancı kaynaklardan finansman... 80 v
6.5.3. Otofinansman 81 6.5.3.1. Devamlı finansmanlar 81 6.5.3.2. Bir defa yapılan finansmanlar 82 6.6. Münavebede Yer alan Ürünlerin Dönemsel Kredi İhtiyacı... 83 6.6.1. Buğday üretiminde dönemsel kredi ihtiyacı. 83 6.6.2. Şekerpancarı üretiminde dönemsel kredi ihtiyacı... 84 6.6.3. Soğan üretiminde dönemsel kredi ihtiyacı 85 7. SONUÇ VE ÖNERİLER. 87 KAYNAKLAR 90 vi
SİMGELER DİZİNİ Da EİB GSÜD Ha Kg Lt TKK YTL Dekar Erkek İş Birimi Gayri Safi Üretim Değeri Hektar Kilogram Litre Tarım Kredi Kooperatifi Yeni Türk Lirası vii
ÇİZELGELER DİZİNİ Çizelge 3.1.1. Örneklemede kullanılan istatistiki büyüklükler 13 Çizelge 3.1.2 Örnek işletmelerin işletme büyüklük gruplarına göre dağılımı 14 Çizelge 3.2. Nüfusun erkek işgücü birimine çevrilmesinde kullanılan katsayılar 15 Çizelge 4.1. Polatlı İlçesi arazi varlığı... 23 Çizelge 4.2. Polatlı İlçesi nde tarımsal işletme sayısı ve büyüklük durumu. 24 Çizelge 4.3. Ankara İlinde ve araştırma alanında tarım arazisi kullanım durumunun karşılaştırılması... 25 Çizelge 4.4. Tarla bitkileri ekiliş ve üretimleri.. 26 Çizelge 4.5. Polatlı İlçesi bitkisel ürün deseni ve üretimi.. 27 Çizelge 4.6. Polatlı İlçesi nde meyve üretimi.... 28 Çizelge 4.7. Polatlı İlçesi nde sebze ekiliş ve üretimi... 29 Çizelge 4.8. Polatlı İlçesinde hayvan varlığı.. 30 Çizelge 4.9. Polatlı ilçesinde önemli bazı tarım alet ve makine varlığı. 31 Çizelge 5.1. İncelenen işletmelerde nüfusun yaş ve cinsiyete göre dağılımı. 34 Çizelge 5.2. İncelenen işletmelerde aile işgücü varlığı (EİB)... 35 Çizelge 5.3. İncelenen işletmelerde arazi mülkiyeti ve tasarruf durumu... 36 Çizelge 5.4. Üretim dönemleriyle ilgili işlemlerin toplam işgücü ve makine çekigücü içindeki payları.. 38 Çizelge 5.5. Buğday üretim faaliyetinde üretim işlemleri, üretim masrafları ve gayrisafi üretim değeri (1.Grup 1-100 da) 39 Çizelge 5.6. Buğday üretiminde birim alana üretim masrafları ve dağılımı (1. Grup).. 40 Çizelge 5.7. Buğday üretiminde birim alana düşen masraf ve gelir unsurları... 41 Çizelge 5.8. Üretim dönemleriyle ilgili işlemlerin toplam işgücü ve makine çekigücü içindeki payları... 41 Çizelge 5.9. Buğday üretim faaliyetinde üretim işlemleri, üretim masrafları ve gayrisafi üretim değeri (2. Grup 101-250 da) 42 Çizelge 5.10. Buğday üretiminde birim alana üretim masrafları ve dağılımı (2. Grup) 43 Çizelge 5.11. Buğday üretiminde birim alana düşen masraf ve gelir unsurları. 44 Çizelge 5.12. Üretim dönemleriyle ilgili işlemlerin toplam işgücü ve makine çekigücü içindeki payları. 44 viii
Çizelge 5.13. Buğday üretim faaliyetinde üretim işlemleri, üretim masrafları ve gayrisafi üretim değeri (3.Grup 251-+ da)... 45 Çizelge 5.14. Buğday üretiminde birim alana üretim masrafları ve dağılımı (3. Grup) 46 Çizelge 5.15. Buğday üretiminde birim alana düşen masraf ve gelir unsurları. 47 Çizelge 5.16. Buğday üretimindeki gruplar arası göstergeler 48 Çizelge 5.17. Üretim dönemleriyle ilgili işlemlerin toplam işgücü ve makine çekigücü içindeki payları. 50 Çizelge 5.18. Şekerpancarı üretim faaliyetinde üretim işlemleri, üretim masrafları ve gayrisafi üretim değeri (1.Grup 1-100 da)... 51 Çizelge 5.19. Şekerpancarı üretiminde birim alana üretim masrafları ve dağılımı (1. Grup).. 52 Çizelge 5.20. Şekerpancarı üretiminde birim alana düşen masraf ve gelir unsurları 53 Çizelge 5.21.Üretim dönemleriyle ilgili işlemlerin toplam işgücü ve makine çekigücü içindeki payları.. 54 Çizelge 5.22. Şekerpancarı üretim faaliyetinde üretim işlemleri, üretim masrafları ve gayrisafi üretim değeri (2.Grup 101-250 da)... 55 Çizelge 5.23. Şekerpancarı üretiminde birim alana üretim masrafları ve dağılımı (2. Grup)... 56 Çizelge 5.24. Şekerpancarı üretiminde birim alana düşen masraf ve gelir unsurları 57 Çizelge 5.25. Üretim dönemleriyle ilgili işlemlerin toplam işgücü ve makine çekigücü içindeki payları. 57 Çizelge 5.26. Şekerpancarı üretim faaliyetinde üretim işlemleri, üretim masrafları ve gayrisafi üretim değeri (3. Grup 250-+ da)... 58 Çizelge 5.27. Şekerpancarı üretiminde birim alana üretim masrafları ve dağılımı (3. Grup) 59 Çizelge 5.28. Şekerpancarı üretiminde birim alana düşen masraf ve gelir unsurları. 60 Çizelge 5.29. Şekerpancarı üretimindeki gruplar arası göstergeler... 61 Çizelge 5.30. Üretim dönemleriyle ilgili işlemlerin toplam işgücü ve makine çekigücü içindeki payları. 63 Çizelge 5.31. Soğan üretim faaliyetinde üretim işlemleri, üretim masrafları ve gayrisafi üretim değeri (1.Grup 1-100 da).. 64 Çizelge 5.32. Soğan üretiminde birim alana üretim masrafları ve dağılımı (1. Grup).. 65 ix
Çizelge 5.33. Soğan üretiminde birim alana düşen masraf ve gelir unsurları... 66 Çizelge 5.34. Üretim dönemleriyle ilgili işlemlerin toplam işgücü ve makine çekigücü içindeki payları 66 Çizelge 5.35. Soğan üretim faaliyetinde üretim işlemleri, üretim masrafları ve gayrisafi üretim değeri (2. Grup 101-250 da).. 67 Çizelge 5.36. Soğan üretiminde birim alana üretim masrafları ve dağılımı (2. Grup).. 68 Çizelge 5.37. Soğan üretiminde birim alana düşen masraf ve gelir unsurları.. 69 Çizelge 5.38. Üretim dönemleriyle ilgili işlemlerin toplam işgücü ve makine çekigücü içindeki payları. 69 Çizelge 5.39. Soğan üretim faaliyetinde üretim işlemleri, üretim masrafları ve gayrisafi üretim değeri (3.Grup 251-+ da).. 70 Çizelge 5.40. Soğan üretiminde birim alana üretim masrafları ve dağılımı (3. Grup).. 71 Çizelge 5.41. Soğan üretiminde birim alana düşen masraf ve gelir unsurları.. 72 Çizelge 5.42. Soğan üretimindeki gruplar arası göstergeler. 73 Çizelge 6.1. Buğday üretiminde dönemsel kredi ihtiyacı ve Tarım Kredi Kooperatiflerinin verdiği dönemsel krediler.. 84 Çizelge 6.2. Şekerpancarı üretiminde dönemsel kredi ihtiyacı ve Tarım Kredi Kooperatiflerinin verdiği dönemsel krediler. 85 Çizelge 6.3. Soğan üretiminde dönemsel kredi ihtiyacı ve Tarım Kredi Kooperatiflerinin verdiği dönemsel krediler.. 86 x
1. GİRİŞ Ülkemizin yüzölçümü yaklaşık 77,95 milyon hektar olup bu alanın 28,05 milyon hektarı tarım arazisi olarak kullanılmaktadır. 2001 yılı verilerine göre ülkemizde tarımın gayrisafi milli hasıla içindeki oranı % 14, ihracat içindeki oranı ise % 7,83 tür. Tarımsal nüfus toplam nüfusun % 30 unu teşkil etmektedir. Aktif nüfusun % 39 u tarımda istihdam edilmektedir (Anonim 2004d). Kullanım şekillerine göre, ülke arazisi varlığının % 36 sı işlenen tarım arazileri, % 27,6 sı çayır ve mera arazileri, % 29,8 i orman ve fundalık arazilerdir. Geriye kalan % 6,5 lik bölümde, yerleşim alanları, ürün elde edilmeyen araziler ve su yüzeyleri yer almaktadır (Anonim 2001a). Tarımsal alt yapının oluşturulmasında sulama ve arazi geliştirme yatırımları, tarım sektörü yatırımları içindeki ağırlığını korumuş ve 2004 yılı sonu itibariyle toplam 4,96 milyon hektar alan sulamaya açılmıştır (Anonim 2006b). Türkiye de tarımsal işletmelerin % 42.87 sinde sulama yapılmakta olup bu işletmelerin tasarrufunda bulunan toplam arazinin % 19,02 si sulanmaktadır. Sulanan arazinin % 81,73 ü salma, % 16,62 si yağmurlama, % 1,65 i ise damla sulama sistemi ile sulanmaktadır (Anonim 2001b). Ülkemizde vejetasyon döneminde yeterli yağış alamayan bölgelerde bitkiler için gerekli olan suyun sulamayla karşılanabildiği yerlerde sulu tarım yapılmaktadır. Aynı toprak derinliğindeki besin elementlerinin azalmasını (özellikle mikro besin elementleri), topraktaki dağılımlarının bozulmasını, bitkiye has hastalık ve zararlıların artmasını, yabancı otların çoğalmasını, verim ve kalitenin düşmesini önlemek, mevcut iklim ve toprak şartlarında azami bir gelir sağlayabilmek amacı ile kültür bitkileri birbirlerini karşılıklı olarak destekleyebilecek ve tamamlayabilecek bir şekilde art arda ekilmekte ve buna münavebe (ekim nöbeti) adı verilmektedir (Elçi vd.1994). Münavebe ile muntazam bir iş bölümü sağlanmaktadır. Örneğin; bir tarlada buğday varken, diğerinde şeker pancarı varsa, buğdayın hasadından sonra kalan boş zamanlarda 1
şeker pancarı ziraatına devam edilebilmektedir. Yıl içerisinde değişik bitkiler yer alacağından bu değişik ürünlerin don, kuraklık, dolu gibi iklim faktörlerinden görebilecekleri zarar miktarı da farklı olacaktır. Ayrıca ülkemizdeki fiyat politikaları nedeniyle bir ürünün pazarlanması ve satışında karşılaşılan sorunlar, diğer ürünlerin satışı ile telafi edilebilmektedir. Topraktan geçen veya toprakta barınan bazı hastalık ve zararlılar devamlı aynı ürün yetiştirilen bölgelerde gittikçe artarak mücadeleyi zorlaştırmakta ve maddi külfetlere yol açmaktadırlar. Halbuki değişik ürünlerin bir münavebe sistemi içerisinde yetiştirilmesi ile bu zararlıların çoğalması önlenebilmektedir. Çünkü bir ürün için zararlı olan bir hastalık veya zararlı, başka bitkiye zarar vermeyebilir. Herhangi bir kültür bitkisinde sorun oluşturan bir yabancı ot, diğer kültür bitkisinde bulunmayabilir. Bu nedenle münavebe kültür bitkisine bağlı olarak uygulanmaktadır. Topraklarda organik maddenin yeterli olması, toprağın su tutma kapasitesini artırmaktadır. Ekim nöbeti, toprakta makro ve mikro besin elementlerinin dengesini sağlamakta, toprağın havalanmasına yardımcı olmakta, toprak mikroorganizmalarının daha aktif çalışmasını sağlayarak ayrışma ve parçalanmanın hızını artırmaktadır. Çayır-mera ve yem bitkileri münavebeye alındığı zaman erozyon olan bölgelerde iyi bir çim örtüsü oluşturarak erozyon önlenmektedir. İyi bir ön bitki, kendisinden sonra gelen bitkinin verim ve kalitesinin artmasına yardımcı olmaktadır. Bitkileri korumak için kullanılan tarım ilaçları o kültür bitkisinin yetiştirilmesi için faydalı iken toprakta ve çevrede oluşturduğu kirlilik ve kalıntı, biyolojik dengenin bozulmasına yol açabilmektedir. Bunun yanı sıra münavebe ile ilaç ve ilaçlama maliyetleri de azalmaktadır (Anonim 2006a). Tarım sektöründe istihdam edilenlerin gelir düzeyleri diğer sektörlere nazaran düşük olup, tarım işletmelerinin büyük bölümünü küçük tarım işletmeleri oluşturmaktadır. Çiftçilerin sınırlı tasarruf olanakları nedeniyle sermaye birikimi oldukça yavaş veya hiç olmamakta ve işletmeler öz kaynaklarındaki yetersizlikleri, uygun kredi kaynaklarıyla kapatmaya çalışmaktadırlar. Ülkemizde tarımsal üretimin artırılması ve buna bağlı olarak üreticilerin gelir düzeylerinin yükseltilmesi açısından uygun kredi kaynaklarına artan bir biçimde gereksinimleri bulunmaktadır. 2
Bu araştırmada, incelenen tarım işletmelerinde yaygın olarak yetiştirilen; şeker pancarı, yazlık buğday, kuru soğan, kışlık buğdayın üretiminden pazarlamasına kadar olan bütün aşamalarda üretim girdileri (maliyetler) ve elde edilebilecek gelirler ayrıntılı bir şekilde incelenerek işletme büyüklük gruplarına göre kredi talepleri değerlendirilmeye çalışılmıştır. Araştırma sonuçlarına göre ortaya çıkan işletme kredisi taleplerinin karşılanması konusunda, kredi kuruluşlarının verdiği kredilerin yeterli olup olmadığı değerlendirilmeye çalışılmıştır. Araştırma giriş dahil yedi bölümden oluşmaktadır. Girişe ayrılan ilk bölümde konunun önemi ve amacı belirtilmiş, ikinci bölümde konu ile ilgili olarak yapılan bilimsel çalışmalar hakkında kaynak özetleri verilmiştir. Üçüncü bölümde, araştırmanın yapılmasında uygulanan materyal ve yöntemler açıklanmıştır. Dördüncü bölümde araştırma alanı hakkında geniş bilgiler, beşinci bölümde incelenen işletmelere ait nüfus, işgücü ve arazi varlığı ile münavebe sisteminde yer alan ürünlerde kullanılan fiziki girdiler ve ürün maliyetleri verilmiştir. Tarım işletmelerinin finansmanı ve kredi hakkındaki genel bilgiler ile araştırma alanında incelenen işletmelerde, münavebede yer alan ürünlerin dönemsel kredi ihtiyaçlarına, altıncı bölümde yer verilmiştir. Son bölüm olan yedinci bölümde ise, araştırma sonuçları ortaya konulmuş, elde edilen bulgulara göre öneriler getirilmiştir. 3
2. KAYNAK ÖZETLERİ Ülkemizde bu araştırma konusuna benzer çalışmaların literatür özetleri aşağıdaki gibi sunulmaya çalışılmıştır. Bilgin (1970), Tarımsal Krediler isimli bildirisinde, Ülkemizde teşkilatlı tarımsal kredinin tarihini ve gelişme safhalarını inceleyerek, T.C. Ziraat Bankasının kalkınma planları hedeflerine uygun olarak, tarımsal kredi politikasında yaptığı yeniliklere değinmiş ve kısa vadeli krediler arasında bulunan yem, tarımsal ilaç, gübre, tohum, akaryakıt gibi kredilerin ayni olarak verilmesi ve ülkenin tarımsal altyapı yatırımların önemli gereksinimi dolayısıyla yatırım kredilerinin arttırılmasının hedef alındığını belirtmiştir. Yasa (1970), Türkiye nin Toplumsal Yapısı ve Temel Sorunları adlı eserinde, tarımsal kredi dağılımındaki aksaklıklara yer vermiştir. Çalışmada, küçük işletme sahiplerinin durumu göz önüne alınarak, dengeli bir bölüşüm uygulanması öngörülmüştür. Ayrıca, tefeciliğin ortadan kaldırılması için, teşkilatlanmış kredi piyasasından tarım üreticilerinin ihtiyacını sağlayacak tedbirlerin alınması, tarımsal üretim ve tüketim kooperatiflerinin sayısının arttırılması ve geliştirilmesini önermiştir. Bülbül (1973), tarafından, Adana Ovası Tarım İşletmelerinin Ekonomik Yapısı, Finansman ve Kredi Sorunları adlı çalışmasında, incelenen işletmelerin yıllık faaliyet sonuçları ile kredi ve finansman sorunları saptanmıştır. Araştırmada, bölge üreticilerinin 1970 yılı itibariyle kullandıkları kredinin % 29,77 sini teşkilatlanmamış kredi kaynaklarından sağladıkları, teşkilatlanmamış kredi kaynaklarından kredi alan üreticilerin teşkilatlanmış kredi kaynaklarına göre 2,72 kat fazla faiz ödedikleri, yıl içinde teşkilatlanmış kredi kaynaklarından verilen kredinin % 54,32 sinin ayni ve % 45,68 inin de nakdi kredi olduğu saptanmıştır. Aksöz (1973), Türkiye Tarımının Kredi Sorunları ve Çözüm Yolları isimli bildirisinde, Türkiye tarımının sermaye sorunları, Türkiye de tarımsal kredi ihtiyacı, banka kredileri içinde tarımsal kredilerin payı ve ülkemizde tarımsal kredi kaynakları 4
üzerinde durmuş, tarımsal kredi ile ilgili sorunları dile getirerek, çözüm yollarını ortaya koymuştur. Güneş (1973), Türkiye de Tarımsal Kredinin Organizasyonu isimli bildirisinde, tarım işletmelerine kredi veren teşkilatlanmış kredi kuruluşlarının tarımsal yapısını incelemiş, aynı amaç için kredi veren kuruluşlar arasında koordinasyon sağlanarak, tarım ile ilgili bakanlığın kontrolüne verilmesi gerektiğini vurgulamıştır. Mülayim (1973), Türkiye Tarımında Sermaye ve Kredi Temini Sorunları Paneli ne sunduğu bildirisinde, Türkiye deki Tarım Kredi Kooperatiflerinin çalışmaları üzerinde durmuş, yabancı ülkelerde başarılı hizmet veren Tarım Kredi Kooperatiflerine de değinmiştir. Sonuç ve öneriler kısmında; kooperatiflerin mevduat toplayarak ortakları için elverişli finansman kaynağını temin etmesi, Kooperatif Bankasının kurulması, kredinin kontrollü ve ayni olarak verilmesi gibi hususlara yer vermiştir. Talim (1973), Türkiye Tarımında Sermaye ve Kredi Durumu isimli bildirisinde, Ege Bölgesinde bazı tarım işletmelerinin sermaye-borç durumunu tespit ederek, sermaye ve kredi sorunlarının çözümlenmesinde; tarımsal yayım hizmetlerinin daha etkin hale getirilmesi, çiftçilerinin genel kültür düzeyinin yükseltilmesi, kooperatifçilik konusunda eğitilmeleri ile ihtiyaç sahibi çiftçiler tarafından bilinçli olarak kurulacak kooperatiflerden faydalı hizmetler sağlanması, üretim kredilerinin yanında, tüketim kredileri için de kaynak yaratılması, projeye dayalı kontrollü tarım kredisi oranının genel kredi içindeki payının arttırılması, fiyat desteklemelerinde kullanılan kaynaklardan kısmen tasarruf sağlayacak olanakların araştırılması, bunların uzun vadeli kredilerde ve sübvansiyonlarda kullanılması, kredi ile temin edilecek makine ve ekipmanların ortak bir şekilde kullanma olanaklarının araştırılması, Ziraat Bankası kredilerinde tarım dışı kredilerin sınırlandırılması ve tarım kredilerinin geriye dönüş oranının yükseltilmesi için gerekli tedbirlerin alınması, Tarım Kredi ve Tarım Satış Kooperatiflerinin öz kaynaklarının geliştirilmesi şeklinde önerilerde bulunmuştur. Açıl (1974), Tarımsal Ürün Maliyetlerinin Hesaplanması ve Memleketimiz Tarımsal Ürün Maliyetlerindeki Gelişmeler isimli çalışmasında, belli başlı tarım ürünleri 5
yetiştiriciliğinde kullanılan fiziki girdilerin kullanım seviyelerini belirterek bu kullanım seviyelerine göre her bir ürün için olan maliyet hesaplamalarının genel prensiplerini ortaya koymuştur. Karacan (1975), Elazığ Merkez İlçe Tarım İşletmelerinin Ekonomik Analizi, Tarımsal Kredi-Kooperatifçilik Sorunları ve Toplum Kalkınmasında Tarımsal Kooperatiflerin Rolü isimli çalışmasında, incelenen işletmelerin % 81,4 ünün kredi kullandığını ve kullanılan kredinin % 82,9 unu teşkilatlanmış kredi kuruluşlarından alınan kredilerin oluşturduğunu saptamıştır. Kut (1976), İç Anadolu da Tahıl Üreten Tarım İşletmelerinde İnsanın Kuvvet Kaynağı Olarak İş Başarısı adlı doktora tezinde, İç Anadolu Bölgesinde tahıl üreten tarım işletmelerinde, çeşitli işlemlerle ilgili insan işinin başarısını araştırmış ve araştırma sonuçlarına göre bir erkek işgücünün tırpanla günde 2,0 6,2 dekar buğday hasat edebildiğini, dövenle harmanda ise 1,75 kg. sap işleyebildiği hesaplanmıştır. Çapanoğlu (1977), Anadolu da Buğday ve Şekerpancarı Üretiminde Girdilerin Durumu adlı çalışmasında, toplam girdiler içinde emeğin payının % 62 olduğunu, üretim değeri içinde emeğin % 28, çeki gücünün % 16, tohum ve gübrenin % 2 değerlerle yer aldığını, toplam girdi payının % 46 ya çıktığını belirtmiş, işletme büyüdükçe dekara girdi kullanımının ve verimin azaldığını vurgulamıştır. Açıl (1977a), Tarımsal Ürün Maliyetlerinin Hesaplanması ve Memleketimiz Tarımsal Ürün Maliyetlerindeki Gelişmeler isimli çalışmasında çeşitli ürün maliyetinin nasıl hesaplandığını, gerekli çizelge ve formüllere yer vererek örneklerle açıklamıştır. Öztürk ve Güney (1978), Tokat yöresinde yaptıkları Şekerpancarı Üretim Maliyeti adlı araştırmanın sonuçlarına göre şeker pancarı yetiştirilmesinde ortalama 109,3 saat/da insan ve 1,86 saat/da makine gücüne gerek duyulduğunu, verimin 5500-6500 kg/da arasında değiştiğini belirtmişlerdir. 6
Bülbül (1979), Bafra İlçesi Tütün İşletmelerinin Ekonomik Yapısı, Yatırım ve Cari Harcamaların Dağılımı ve Bunların Gelir Üzerine Etkisi isimli araştırmasında, Bafra ilçesi tütün işletmelerinin ekonomik analizi yapılmış, üretim dönemine ait yıllık faaliyet sonuçları ortaya konulmuştur. İncelenen işletmelerde yatırım giderlerinin ve diğer harcamaların dağılımı ile bunların finansmanı incelenmiştir. Erkuş (1979), Ankara İli Yenimahalle İlçesinde Kontrollü Kredi Uygulaması Yapılan Tarım İşletmelerinin Planlanması Üzerine Bir Araştırma adlı eserinde, kontrollü kredi uygulaması yapılan tarım işletmelerinin planlaması yapılırken, çiftçiye yeterli kredi ile birlikte teknik bilgiyi de götürmeyi ve verilen kredilerin bir plan ve proje çerçevesinde amaçlara uygun olarak kullanılmasını öngörmüştür. Araştırmada, kontrollü kredi uygulaması yapılan tarım işletmeleri incelendiğinden ve işletmelerde kontrollü kredi henüz birkaç yıldır uygulandığı için, işletmelerin tamamının borçlu olduğu saptanmıştır. Borçların % 83,57 sinin T.C.Ziraat Bankası na, % 8,08 inin kooperatife, % 7,90 ının kişilere ve geri kalan % 0,45 ininde devlete vergi borcu olduğunu bildirmiştir. Uçar (1980), Konya Yöresinde Kuru ve Sulu Koşullarda Yetiştirilen Bazı Ürünlerin Üretim Girdileri ve Maliyetleri adlı çalışmasında, şekerpancarı için harcanan insan işgücü 95,13 saat/da, makine gücü 2,89 saat/da olup, karşılığında 3270 kg/da ürün alınmıştır. Yalçın (1980), Orta Sakarya Havzasında Üretilen Tarım Ürünlerinin Üretim Girdileri ve Maliyetleri adlı araştırmasına göre; Orta Sakarya Havzasında şekerpancarı üretiminde dekara 122,09 saat insan, 2,69 saat makine gücü ve 5000 kg ürün alındığı saptanmıştır. Demirperçin (1981), Tarımda Kredi Politikası, Sorunlar ve Çözüm Yolları isimli çalışmasında, tarımsal kredi uygulamalarının, ülke genelinde sağlıklı bir şekilde yürütülemediğini belirtmiş ve çözüm olarak da tarımsal üretim planlamasını yapan kuruluş ile kredi verecek kuruluşların birlikte çalışacakları bir sistemin başarılı olacağını söylemiştir. 7
Berberoğlu (1981), Sanayi Öncelikli Ekonomik Gelişmede Türkiye Tarımının Finansmanı ve Tarımsal Kredi Uygulaması adlı doktora tezinde, gelişmekte olan ülkelerde ve Türkiye de tarım sektörünün finansman olanakları, tarım sektörünün finansmanında kredilerin önemini ortaya konulmuş ve ülkemizdeki tarımsal kredi uygulaması ayrıntılı olarak incelenmiştir. Ayrıca tarımımızda finansman açısından ortaya çıkan darboğazlar ve tarımsal kredilerin etkin olmamasına neden olan sorunlar vurgulanmıştır. Türkiye nin sanayi öncelikli ekonomik gelişme sürecinde, tarım sektörünün öteki sektörlere olan katkılarını sağlayabilmesi için, bu sektörün gelişme gerekleri ortaya konulmuştur. Bülbül ve Bektöre (1981), Türkiye II. Tarım Kongresinde sundukları Tarımda Kredi Politikası isimli bildirilerinde, tarım sektörünün önemli finansman sorunlar ile karşı karşıya olduğu, tarımsal üretimde üreticilerin kredi ihtiyaçlarının yeterli ölçüler içinde karşılanmadığını ve büyük ölçüde teşkilatlanmamış kredi kaynaklarına başvurulduğunu bildirmişlerdir. Ayrıca tarımsal yapının ıslahına, T.C Ziraat Bankası kaynak yapısının iyileştirilmesine, tarımsal kredinin kullandırılma biçimine ve tarım kredisi ile ilgili kuruluşlara ilişkin politika önerilerinde bulunmuşlardır. Dernek (1982), Ankara Yöresinde Yetiştirilen Patates ve Pancarın Üretim Girdileri ve Maliyetleri adlı araştırmasının verilerine göre; dekara şekerpancarı yetiştiriciliğinde 80,68 saat insan gücü, 3,20 saat makine gücü kullanılmış ve 4500 kg ürün alınmıştır. Özden (1985), Erzurum ve Iğdır Yörelerinde Şekerpancarı ve Buğdayın Üretim Girdileri ve Maliyetleri adlı araştırma sonuçlarına göre; Erzurum yöresinde dekara şekerpancarı yetiştiriciliğinde, 110,60 saat işgücü, 1,43 saat makine gücü harcandığını, verimin 3500 kg olduğunu, Iğdır yöresinde 11,77 saat insan gücü, 1,51 makine gücü kullanıldığını, gübre uygulamasının Erzurum la aynı olduğunu ve 5000 kg ürün alındığını belirtmiştir. Bülbül vd. (1986), Güneydoğu Anadolu Projesi Tarımsal Kalkınma Sempozyumuna sundukları Kurumsal Yapı ve Tarımsal Girdiler, Kredi ve Kamu Hizmetlerinin 8
geliştirilmesi isimli bildirilerinde, Harran ovasındaki tarım işletmelerinin sermaye yapılarını, borçluluk durumlarını, kredilerin sağlandıkları kaynaklara göre dağılımlarını incelemişlerdir. Üreticilerin % 48 nin şahıslara, % 43 ünün bankalara, % 6 sının devlete ve % 3 ünün kooperatiflere borçlu olduğunu saptamışlardır. Ayrıca bildiride, tarım işletmelerinin finansman sorunları ortaya konulmuş ve bazı önerilerde bulunulmuştur. Kıral (1987), Ankara İli Çubuk İlçesi Tarım İşletmelerinde Başlıca Üretim Faaliyetleri İçin Üretim Girdileri Kullanım Seviyelerinin Tespiti Üzerine Bir Araştırma adlı çalışmasında, traktörle çalışan ova işletmelerinde dekara ortalama olarak buğdayda 16,60 kg tohum, 7,11 saat erkek işgücü, 2,59 saat traktör çekigücü sarf edildiği tespit etmiştir. Dernek (1987 ), Ankara ve Kastamonu Yörelerinde Çeltik Şekerpancarı Sarımsak ve Kenevirin Üretim Girdileri ve Maliyetleri adlı çalışmasında; bir dekar şekerpancarı üretimi için 100,62 saat insan işgücüne, 5,19 saat makine çeki gücüne ihtiyaç olduğu belirlenmiştir. Güneş vd. (1988b), Başlıca Tarım Ürünleri Maliyetleri Araştırma Projesi nde, üretim masraflarının kontrol edilebilmeleri ve en düşük masrafla üretimin gerçekleştirilebileceği üretim tekniklerinin belirlenebilmesi için maliyet masraflarının tespit edilmesi gerektiğini belirtmektedir. 1 dekar buğday yetiştiriciliğinde 1,23 saat insan işgücü ve 0,88 saat makine çeki gücüne ihtiyaç olduğunu tespit etmişlerdir. Karabulut (1988), Beypazarı İlçesi Tarım İşletmelerinin Ekonomik Analizi ve Kredi Sorunları adlı eserinde incelediği işletmelerin üretim dönemi faaliyet sonuçlarına yer vermiş ve kredi kullanma durumları ortaya konmuştur. Yurdakul vd. (1988), Çukurova bölgesinde yapmış oldukları bir araştırmada, küçük üreticilerin kullanmış oldukları kredinin % 6,4 ünü teşkilatlanmamış kredi kaynaklarından sağladıklarını, teşkilatlanmış kredi kaynaklarına göre 2,25 kat daha 9
fazla faiz ödediklerini saptamışlardır. Ayrıca, üreticilerin % 29,7 sinin tam ihtiyaç duydukları dönemde kredi bulamadıklarını bildirmişlerdir. Güneş vd. (1990), Başlıca Tarım Ürünleri Maliyetleri Araştırma Projesi adlı araştırmalarında; dekara ortalama olarak, buğdayda 1,44 saat insan işgücü ve 0,97 saat makine çeki gücüne ihtiyaç olduğunu tespit etmişlerdir. Bülbül vd. (1990), Türkiye Ziraat Mühendisliği 3. Teknik Kongresi ne sundukları, Türkiye de Tarım İşletmelerinin Sermaye Durumu ve Kredi Kullanımı isimli bildirilerinde, ülkemizin değişik yörelerinde yapılan çalışmalarda tarım işletmelerinin sermaye durumlarının yeterli ölçüde incelendiğini, tarım işletmelerinde borçlanma durumunun düşük olduğunu ve üreticilerin teşkilatlanmamış kredi kaynaklarına daha fazla faiz ödediklerini bildirmektedirler. Değişik araştırma sonuçlarına göre işletmelerde borçlanma oranının % 2,04 ile % 8,95 arasında değiştiğini, oysa bu oranın gelişmiş batı ülkelerinde daha yüksek olduğunu vurgulamaktadırlar. Ayrıca beş değişik bölgede ve işletme grubunda yapılan çalışmada, teşkilatlanmış kredi kaynaklarının toplam tarımsal kredideki payının % 50,71 ile % 94,44 arasında değiştiğini bildirmektedirler. Karlı (1991), GAP Alanında Tarımsal Kredi Kullanımı ve Gelecekteki Kredi İhtiyacının Saptanması Üzerine Bir Araştırma isimli çalışmada, Şanlıurfa Harran Ovası nda sulu ve kuru koşullarda, değişik işletme gruplarında, tarımsal kredi kullanımı, kredinin sağladığı kaynaklara göre dağılımı, sulu ve kuru tarım işletmelerinde kredi kullanımının işletme faaliyet sonuçlarına etkisi tespit edilmiştir. Kıral vd. (1999), Tarımsal Ürünler İçin Maliyet Hesaplama Metodolojisi ve Veri Tabanı Rehberi isimli çalışmada tarım ürünlerinde maliyet hesaplama metodolojisi ortaya konularak bazı bitkisel ürünler ve hayvansal ürünlerden örnekler verilmiştir. Çalışmada, tarım ürünlerinin maliyetlerinin hesaplanmasında göz önünde bulundurulması gereken alternatif yaklaşımlar, prensipler ve teorik esaslar hakkında açıklamalar getirilmiştir. Ayrıca araştırmada bitkisel ürünlerden seçilmiş bazı tek yıllık bitkisel ürünler ve çok yıllık bitkisel ürünler örnek olarak ele alınmıştır. 10
3. MATERYAL VE YÖNTEM 3.1. Materyal Araştırmanın ana materyalini, Ankara ili Polatlı ilçesinden seçilen köylerde yaygın olarak uygulanan münavebe sisteminde yer alan başlıca ürünleri yetiştiren tarım işletmelerinden anket yolu ile elde edilen birincil veriler oluşturmaktadır. Bu verilerin yanı sıra, konu ile ilgili yapılmış diğer araştırma ve inceleme sonuçları, çeşitli kuruluşların araştırmanın konusuna ilişkin kayıtları ve istatistikî verilerinden yararlanılmıştır. Araştırmalarda doğru verilerin elde edilmesi, doğru sonuçlara ulaşmada büyük önem taşımaktadır. Muhasebe kayıtları tutan işletmelerin mali ve fiziki kayıtları, işletmelerin mali ve fiziki verileri hakkında bilgi kaynağı olmaktadır (Aras 1988). Muhasebe kayıtları ile elde edilen işletme bilgileri anketle elde edilen verilere göre daha güvenlidir (Erkuş 1977). Araştırma yöresindeki tarım işletmelerinde henüz muhasebe kayıtları tutulmamaktadır. Tarım ekonomisi araştırmalarında da sağlıklı ve güvenilir verilerin sağlanmasında en önemli materyal muhasebe ve üretim kayıtlarıdır (Yang 1986). Muhasebe kayıtlarının bulunmadığı durumlarda anket yolu ile elde edilen verilerin kullanılması uygun bir yöntem olarak kabul görmektedir (Birinci ve Küçük 2005). Araştırmada veri toplamada kullanılan anket formları, araştırmanın amaç ve kapsamına uygun olarak, konu uzmanları ile tartışılarak düzenlenmiştir. Anket uygulaması, 2004-2005 üretim dönemi esas alınarak, örnek seçilen köylere gidilerek işletme sahipleriyle bizzat yüz yüze görüşmek suretiyle, araştırıcı tarafından yapılmıştır. 11
3.2. Yöntem 3.2.1. Örnek işletmelerin seçiminde kullanılan yöntem Araştırma alanı olarak seçilen Ankara ili Polatlı ilçesine bağlı 84 köy bulunmaktadır. Ancak bu köylerdeki tüm tarım işletmeleriyle görüşülerek anket yapılması, uzun zaman alması ve maliyetinin yüksek olması nedeniyle sorunlu olduğundan örnekleme yapılması tercih edilmiştir. Populasyonu oluşturan 84 köyden, Polatlı Tarım İlçe Müdürlüğü nde çalışan teknik elemanlarla da görüşülerek, araştırma alanını; doğal koşullar, uygulanan tarım tekniği ve münavebe sistemi yönünden temsil edebilecek, sulu tarım yapan köylerin % 5 i olan, 4 köy gayeli örnekleme yöntemi ile belirlenmiştir. Örnek seçilen köylerdeki tüm tarım işletmeleri, araştırmanın populasyonunu oluşturmuştur. Bu populasyondan örnek işletme sayısının hesaplanmasında, örnekleme birimi olarak işletme arazisi büyüklüğü esas alınmıştır (Güneş vd. 1988a). Köyler seçildikten sonra, bu köylerde tarımsal üretimde bulunan işletmeler, sahip oldukları mülk araziler, kira ve ortakçılıkla işledikleri, kira ve ortağa verdikleri araziler saptanarak, işletme arazileri genişlikleri bulunmuştur. Daha sonra ana kitleyi oluşturan bu işletmelerin, işletme arazisi genişliklerine göre dağılımını gösteren frekans tablosu düzenlenerek dağılım grafiği çizilmiş ve bu dağılıma göre işletmeler 1-100, 101-250, ve 251-+ olmak üzere 3 tabakaya ayrılmıştır. Bilindiği gibi tabakalama yapmanın iki temel amacı vardır. Birincisi, populasyona ait tahminlerin doğruluğunu artırmak, ikincisi ise populasyondaki farklı bölümlerin en iyi biçimde temsil edilmesini sağlamaktır (Güneş vd. 1988b). İşletme arazisi büyüklüklerine göre belirlenen 790 tarım işletmesinden anket yapılacak örnek işletme sayısı Tabakalı Tesadüfî Örnekleme Yöntemi ne göre 75 adet olarak hesaplanmıştır. 12
Örneğe giren işletme sayısı belirlendikten sonra, hangi işletmelerde tabakalar itibariyle anket uygulanacağının belirlenmesi için tesadüfî sayılar tablosu kullanılmıştır. Tabakalı Tesadüfî Örnekleme Yöntemine göre işletme sayısı aşağıdaki formülle hesaplanmıştır (Yamane 1967). N Nh.Sh 2 n = D 2 = d 2 / z 2 N 2.D 2 + Nh.Sh 2 Formülde; n : Örnek sayısı, N : Popülasyondaki işletme sayısını, Nh : h ıncı tabakadaki işletme sayısını, Sh 2 : h ıncı tabakanın varyansını, d : Popülasyon ortalamasından izin verilen hata payını, z : Hata oranına göre standart normal dağılım tablosundaki z değerini ifade etmektedir. Çizelge 3.1.1. Örneklemede kullanılan istatistiki büyüklükler Tabakalar Ortalama Nh Sh NhSh NhSh2 d D 2 0-100 46,82 432 24,459 10.566 258.446 5,07 6,70 101-250 122,79 242 18,909 4.576 86.529 251-+ 307,16 116 28,120 3.262 91.725 Toplam - 790 71,49 184.04,35 436.700,4 Örnek hacminin belirlenmesinde % 5 hata payı ve % 95 güven sınırları içinde çalışılmıştır. Belirlenen örnek hacminin tabakalara dağıtılmasında n h = (N h /N).n formülü kullanılmıştır (Yamane 1967). Buna göre 1-100 dekar (1. Grup) işletme büyüklük grubunda 41 (% 54,67), 101-250 dekar (2. Grup) işletme büyüklük grubunda 23 (% 13
30,67), ve 251- + dekar (3. Grup) işletme büyüklük grubunda 11 (% 14,66) olmak üzere toplam 75 işletme örneğe girmiştir. Örneğe giren işletmelerin işletme büyüklük gruplarına göre dağılımı Çizelge 3.1 de verilmiştir. Çizelge 3.1.2 Örnek işletmelerin işletme büyüklük gruplarına göre dağılımı İşletme Büyüklük Grupları (dekar) Gruplardaki İşletme Sayısı Örneğe Çıkan İşletmeler Sayı Oran (%) 1-100 (1. Grup) 432 41 54,67 101-250 (2. Grup) 242 23 30,67 251-+ (3. Grup) 116 11 14,66 Toplam 790 75 100,0 3.2.2. İncelenen işletmelerin analizinde uygulanan yöntem Anket formları, araştırma alanındaki tarım işletmelerinin özellikleri göz önüne alınarak, araştırmanın amaçlarına uygun olacak şekilde düzenlenmiştir. Anket formlarında; bölgenin sulu tarım alanlarında münavebe sisteminde yer alan ürünler incelenmiştir. Anketlerin kapsadığı bilgiler; işletmelerin nüfus ve işgücü yapısı, arazi varlığı ve kullanımı, fiziki girdi miktarı, kaynaklarına göre kredi kullanımı, dönemsel kredi ihtiyacı ve üreticilerin kredi temini ile ilgili sorunlarından oluşmaktadır. Anket ile; işletmecilerden 2004-2005 üretim yılına ilişkin olarak toplanan fiziki ve parasal veriler kullanılarak, üretim masrafları ile bireysel ürünlerin üretim değerleri ve üretim maliyetleri ortaya konulmuştur. Örnek işletmelerden anket yöntemi ile elde edilen verilerin gerekli kontrolleri, dökümleri yapılmış ve elde edilen bilgiler analiz yapılmaya hazır özet tablolar haline getirilmiştir. Bu çizelgelerde yer alan fiziki ve parasal değerler, işletme gruplarına göre ve bütün işletmelerin ortalamasına göre hesaplanmıştır. Ortalamaların hesaplanmasında, işletme başına düşen arazi genişliği dikkate alınmış, dekara elde edilen veriler yorumlanmıştır. İşletmelerin sosyal yapılarına ve ekonomik faaliyetlerine ait veriler, 14
işletme büyüklük grupları için ayrı, ayrı değerlendirilmiş, tüm işletmeler ortalaması olarak da ortaya konulmuştur. İşletmelerde nüfus ve işgücü durumu hesaplanırken, aile işgücünün yanı sıra, yabancı işgücünün işletmede çalışma süreleri de dikkate alınmıştır. Erkek işgücü birimine çevirmede, nüfusun cinsiyet ve yaş grupları itibariyle işgücü başarıları dikkate alınarak Çizelge 3.2 deki katsayılar kullanılmıştır (Sapmaz 1956, Güneş 1971, Bülbül 1973, Açıl ve Demirci 1984, Yalçın 1990, Erkuş vd. 1995). Çizelge 3.2. Nüfusun erkek işgücü birimine çevrilmesinde kullanılan katsayılar Yaş Erkek Kadın 0-6 - - 7-14 0,50 0,50 15-49 1,00 0,75 50-+ 0,75 0,50 Ayrıca ürünlerin yetiştirilme dönemlerine göre işgücü gereksinimleri ortaya konulmuş ve işgücü kullanımı saat olarak verilmiştir. Üretim masraflarına dahil edilen işçilik masrafları ise araştırma yöresinde cinsiyete ve işin cinsine göre geçerli olan işgücü ücretleri esas alınarak saptanmıştır (Kıral 1993). İşgücü saati için, ücret belirlemesinde bir işgünü 8 saat kabul edilerek hesaplama yapılmıştır (Kıral vd. 1999, TEAE 2001). İşletmelerde girdi kullanımının analizinde fiilen kullanılan gübre, ilaç, tohum, akaryakıt miktarları ile bunlar için ödenen bedeller esas alınmıştır (Tanrıvermiş 2000). Üretimde kullanılan kimyasal gübreler saf madde miktarı olarak ilgili çizelgelerde gösterilmiştir (Ülgen ve Yurtsever 1995, Kacar 1997). Yörede mevcut üretim deseninde yer alan ürünlerin üretiminde yapılan masraf unsurları değişen ve sabit masraflar olarak iki grupta incelenmiştir (Dernek 1987). Bu iki masraf toplanarak üretim masrafları elde edilmiştir (Erkuş ve Demirci 1985). 15
Değişen masraflar; geçici işçilik, tohumluk, gübre, ilaç, akaryakıt, tamir- bakım, makine kirası, taşıma giderleri ve diğer değişen masraflar olarak incelenmiştir. Sabit masraflar içine; tarla kirası, makine amortismanları ve faizi, genel idare giderleri dahil edilmiştir. Alet- makine tamir bakım masrafları; atölyede yapılan işler ile yedek parça temininden oluşmaktadır. Bu masraflar, makinenin uzun zaman kullanılmasıyla artar. Genellikle yıllık tamir masrafı, makine satın alma değerinin % 5-10 u arasında değişmektedir (Erkuş vd. 2005). Buna göre, araştırma yöresinden alınan veriler doğrultusunda, tamir bakım masrafları, makine satın alma değerinin % 5 i oranında hesaplanmıştır Alet ve makine sermayesi, ortalama satınalma değeri üzerinden hesaplanmıştır. Alet ve makinelerin amortisman değerinin hesaplanmasında doğru hat yöntemi uygulanmıştır. Bu yöntemle alet-makine sermayesinin amortismanını hesap etmek için ortalama alet makine değeri, ekonomik ömre bölünmüştür (Erkuş vd. 2005). Araştırma alanında yapılan incelemeler doğrultusunda ekonomik ömrün 10 yıl olduğu saptanmıştır. Alet-makinelerin amortisman değeri, işletmelerin yıllık toplam çalışma saatleri miktarına bölünerek saat başı amortismanlar belirlenmiş ve kullanılma saatleri miktarına göre üretim faaliyetlerine dağıtılmıştır. Alet-makinelerin faiz masrafları, ortalama alet-makine değerinin yarısı ile % 5 reel faiz oranı esas alınarak hesaplanmıştır. İşletmelerde girdi kullanımının analizinde fiilen kullanılan kimyasal gübre, ilaç, tohum satınalma değerine göre giderlere katılmıştır. İşletmede bulunmayan ve buğday üretim faaliyetinde dışarıdan kiralanarak sağlanan, biçerdöver hizmeti için ödenen ücret tutarı değişen masraflar içinde yer almıştır. Soğan fiziki girdilerinde değişen masraflara, çuval ücreti de eklenmiştir. 16
Tarımda genel idare giderlerinin hesaplanmasında, üretim masraflarının % 3-7 si arasında değişen bir oran alınmaktadır (Açıl 1977a, Murray et al 1983, Mülayim 2001, Kıral vd. 1999). Araştırmada genellikle masraflar toplamının % 3 ü alınarak yönetim payı (yönetim giderleri karşılığı) hesaplanmıştır. Üretim masraflarına, üretim faaliyetlerinde kullanılan sermayenin fırsat maliyetini temsil eden, döner sermaye faizi (değişen masrafların faizi) de eklenmiştir. Bu amaçla T.C. Ziraat Bankası nın bitkisel üretim işletme kredisi faiz oranının yarısı olan % 9, üretim masraflarının üretim dönemine yayılmış olduğu ve tarımsal üretimde sermayenin bağlı kaldığı süre dikkate alınarak kullanılmıştır (Güneş vd. 1988a, Erkuş vd. 1995, Kıral vd. 1999). Üretimde sabit masraflardan biri olan arazi kirası, kira ile tutulan araziler için fiilen ödenen kira bedeli ve mülk arazide ise alternatif kira bedeli olarak hesaba katılmıştır (Açıl 1977b). Üretim faaliyetlerinde birim ürün maliyetlerinin belirlenmesinde, buğday üretiminde birim alana yapılan toplam üretim masraflarından yan ürün geliri çıkarılarak bulunan sonuç, ana ürün miktarına bölünerek birim ürün maliyeti bulunmuştur. şekerpancarı ve soğanda; birim alana yapılan toplam üretim masrafları, birim alan verimine bölünmüştür. Yan ürün geliri, tek yıllık ürünlerde, saman üretim miktarının cari piyasa fiyatı ile çarpılmasıyla hesaplanmıştır (Gündoğmuş vd. 2001). İşletmelerde gayrisafi üretim değeri; Tarımsal faaliyet sonucu elde edilen ve bir pazar değeri bulunan bitkisel ürün miktarlarının, birim satış fiyatlarıyla çarpılması sonucu elde edilmiştir (Bülbül 1973, Bülbül 1979, Erkuş vd. 2005). Bitkisel ürünler üretim faaliyetleri itibariyle ana ve yan ürün olarak dikkate alınmıştır. Ana ve yan ürün ayırımında, ürünlerin işletmede yetiştirilme amacı ve ürünlerin fiyatı dikkate alınmıştır. Yörede yaygın olarak kullanılan münavebe sistemine göre GSÜD hesaplanmıştır. Bu amaçla eşitlik (I), eşitlik (II) ve eşitlik (III) ve (IV) kullanılmıştır. GSÜD (Ana Ürün) = Ortalama Verim (kg/da) x Çiftçi Eline Geçen Ürün Fiyatı (YTL/kg) (I) GSÜD (Yan Ürün) = Ortalama Verim (kg/da) x Çiftçi Eline Geçen Ürün Fiyatı (YTL/kg ) (II) Toplam GSÜD =GSÜD (Ana Ürün) + GSÜD (Yan Ürün) (III) 17
Maliyet çizelgelerinde, Toplam GSÜD; Ana ürüne ait GSÜD ne, yan ürüne ait GSÜD eklenerek elde edilmiştir. Brüt kar, gayrisafi (brüt) üretim değerinden, değişen masraflar düşülerek hesaplanmıştır (İnan 1998). Brüt Kar = Gayrisafi (Brüt) Üretim Değeri Değişen Masraflar Brüt kar, işletmede mevcut kıt üretim vasıtalarının kullanımı bakımından, üretim faaliyetlerinin rekabet güçlerinin belirlenmesinde önemli bir başarı ölçüsü olarak ifade edilmektedir (Erkuş vd. 2005). Araştırmada, bölgedeki tarım işletmelerinde her bir üretim faaliyeti için; değişen masrafların ne kadar olduğu, kullanılan kredi miktarı, kredinin sağlandığı kaynaklara göre dağılımı ve kredinin hangi ihtiyaçlar için kullanıldığı elde edilmiştir. Tespit edilen bu veriler doğrultusunda, değişen masraflardan hareketle işletmelerin kredi ihtiyacı, dönemler itibariyle ortaya konmuştur (Karlı 1991). Kredi talepleri, 4 döneme ayrılmıştır. Buna göre 1. dönem; Ocak-Şubat-Mart 2. dönem; Nisan-Mayıs-Haziran 3. dönem; Temmuz-Ağustos-Eylül 4. dönem ise Ekim-Kasım- Aralık aylarının toplamını belirtmektedir. 18
4. ARAŞTIRMA ALANI HAKKINDA GENEL BİLGİLER 4.1. Konum Araştırma alanı, İç Anadolu Bölgesi nde 25.706 km 2 'lik bir yüzölçümüne sahip, 39 57' kuzey enlemi ile 32 53' doğu boylamları arasında yer alan Ankara ilidir. Ortalama olarak deniz seviyesinden yüksekliği 890 metredir. Doğuda Kırşehir ve Kırıkkale, batıda Eskişehir; kuzeyde Çankırı, kuzeybatıda Bolu ve güneyde Konya ve Aksaray illeri ile çevrilidir (Anonim 2003b). Araştırmanın yürütüldüğü Polatlı ilçesi coğrafi konum olarak Türkiye nin İç Anadolu Bölgesinde, 39 0 35' kuzey enlemi ile, 32 0 08' doğu boylamının kesiştiği noktada yer almaktadır. İlçe merkezinin deniz seviyesinden yüksekliği 850 metre, ilçenin toplam yüzölçümü 3.789 km² dir. İlçe, Ankara il merkezinin batısında ve bu ile bağlı Beypazarı, Ayaş, Sincan, Yenimahalle, Gölbaşı ve Haymana İlçeleri, Konya iline bağlı Yunak ve Çeltik ilçeleri ile Eskişehir iline bağlı Günyüzü ve Mihalıççık ilçeleri ile çevrilidir (Anonim 2005b). İlçe coğrafi olarak bir plato niteliğindedir. İlçe topraklarının % 25 kadarı düz, geriye kalan bölümü ise engebelidir. İlçenin tepesi 1.437 metre olan, Çile Dağı dır. Polatlı nın batısından Sakarya nehri geçmekte, doğudan akan Ankara çayı ve batıdan akan Porsuk çayı Polatlı da Sakarya nehri ile birleşmektedir (Anonim 2005b). 4.2. İklim İlçe, İç Anadolu Bölgesinin karakteristik iklim özelliklerine sahiptir. Bölgede, yazları çok sıcak ve kurak, kışları soğuk ve kar yağışlı, ilkbahar ve sonbahar mevsimleri yağmurlu geçen karasal iklim hakimdir. Yıllık yağış miktarı ortalama 361 mm olup yağışlı günlerin sayısı da ortalama 70 dir. Ortalama sıcaklık yıllık 11,7 o C, en yüksek sıcaklık ortalaması 29,6 0 C (Temmuz ayı) ve en düşük sıcaklık ortalaması ise -3,6 0 C (ocak ayı) olmakla beraber sıcaklığın -15 0 C nin altına düştüğü çok defa görülmektedir Ortalama kar örtülü günler sayısı 30,7, ortalama sisli günler sayısı 12,6, ortalama rüzgar 19
hızı 1,9 m/s, ortalama bağıl nem % 60, günlük ortalama güneşlenme süresi en düşük ocak ayında 2 saat 38 dakika en yüksek temmuz ayında 11 saat 30 dakika yıllık ortalama da 6 saat 54 dakika olarak belirlenmiştir (Anonim 2005a). 4.3. Toprak Yapısı Yörede en yaygın toprak grubu olan kahverengi toprakların organik madde içerikleri orta düzeyde, granüler, kaba ve yuvarlak köşeli blok yapıdadır. Bu toprakların organik madde içerikleri orta düzeydedir. İlçede kahverengi toprakların payı % 83,8 dir. Yüksek düzeyde organik madde içeren, yüksek taban suyu ve drenaj sorunu olan ve genellikle taşınmış materyaller üzerinde oluşan alüviyal toprakların, Polatlı İlçesi ndeki payı % 10,8 dir. Araştırma alanında, genellikle dik eğimlerin eteklerinde ve vadi ağızlarında bulunan kolüviyal topraklar, yerçekimi, toprak kayması, yüzey akışı ve yan derelerle taşınarak biriken materyaller üzerinde oluşmaktadır. Bu toprakların eğimi ve drenajları iyi olup, tuzluluk sorunları bulunmamaktadır. Kolüviyal toprakların ilçedeki payı ise % 2,2 dir. Topraklarda bitki köklerinin geliştiği ve besin maddelerini temin ettikleri bölgenin derinliği önem taşımaktadır. Bu bölge derin olursa, iklime uygun olan bütün kültür bitkilerinin yetiştirilmesi mümkün olmaktadır. Polatlı da arazi varlığının % 28,9 u derin, % 27,9 u orta derin ve % 43,2 si ise sığ ve çok sığ özellik taşımaktadır. Buna göre ilçede toprakların % 43,2 sinde verimli toprak derinliliğinin 50 cm den daha düşük olduğu ortaya çıkmaktadır. İlçede toplam arazi varlığının % 0,1 inde hafif rüzgâr erozyonu etkili olmakta olup, arazinin verimliliği ve kullanım durumunu etkileyebilecek önemli bir sorun olarak görülmemektedir. İlçede toprak işleme ve bitki gelişmesine zarar verebilecek düzeyde taşlık içeren toprakların payı % 9,5 olarak bildirilmektedir (Anonim 1992). 4.4. Bitki Örtüsü Polatlı İlçesi, karasal bir iklime sahiptir. En yağışlı mevsim ilkbahardır. Bu iklim şartları ve topografik yapı, yörede en yaygın bitki topluluğu olan, step gelişimine imkân sağlamıştır. Step bitki örtüsü, az yağış alan çukur alanlarda ve platolar üzerinde yaygın 20
haldedir. Bu bitki topluluğu içinde ağaç yok denecek kadar az olup, genelde dikenli çalılar, akarsu boylarında görülen iğde, söğüt ve kavak ağaçları dikkati çekmektedir. Step bitki örtüsünün en yaygın türlerini otlar oluşturmaktadır. Çoğu küçük boylu olan bu bitkiler birbiri yanında ve kümeler halinde toplanmıştır. Bu bitki topluluğunun başlıca türlerini kısa boylu çayırlar, ayrık otu, geven, sorguç otu, üzerlik otu, katırtırnağı, yabani arpa, püsküllü çayır, hardal otu, yemlik otu, yılgın otu, yavşan otu, gelincik, papatya, hatmi, kekik, sütleğen, ballıbaba, yabani gül, böğürtlen vb. gibi birçok bitki oluşturmaktadır (Anonim 2005b). 4.5. Ulaşım İlçe merkezine ulaşım, karayolu ve demiryolu ile sağlanmaktadır. Polatlı kuzey doğu yönünde 75 km lik mesafeyle Ankara il merkezine, batı yönünde 60 km lik mesafeyle Sivrihisar ilçesine bağlanmaktadır. Polatlı ilçesi, Ankara-Eskişehir, İzmir-İstanbul demiryolu ve E-23 karayolu üzerinde bulunmaktadır. İlçenin köylerle, köylerinde birbirleriyle olan bağlantıları büyük ölçüde asfalt yollarla sağlanmaktadır. Kuzeyde yer alan Ayaş ilçesine uzaklık 71 km, güney doğuda bulunan Haymana ilçesine uzaklık 51 km ve güneyde bulunan Yunak ilçesine uzaklık 172 km dir. Ankara Polatlı arasında 87 km lik demiryolu, Ankara-Eskişehir arasında ise 168 km lik demiryolu vardır (Anonim 2005b). 4.6. Nüfus ve Eğitim 2000 yılı genel nüfus sayımı sonuçlarına göre İlçe merkez nüfusu 79.992, Temelli beldesi nüfusu 9.424, köyler nüfusu 27.235 ve ilçe toplam nüfusu 116.651 dir Sayım sonuçlarına göre ilçe merkez nüfusunda ve köyler nüfusunda düzenli bir artış görülmektedir. İlçenin toplam nüfusunda son on yılda yaklaşık % 15 civarında bir artış meydana gelmiştir. 21